Η οικογένεια του Δαρείου ικετεύει τον Αλέξανδρο (γκραβούρα του 15 ου αι., Εθνική βιβλιοθήκη, Παρίσι)

Μεγαλόψυχη στάση

A. Κείμενο

Γραμμένη στην τελική της μορφή το 300 μ.Χ. βάσει πηγών που φτάνουν μέχρι και στην πρώιμη ελληνιστική εποχή, η Μυθιστορία του Αλεξάνδρου, ιστορικό έργο άγνωστου δημιουργού που αποδίδεται ψευδώς στον Καλλισθένη, δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον τόσο λόγω της αξίας της ως ιστορικής πηγής όσο για την επίδραση που άσκησε στις φιλολογίες διαφόρων λαών με τις αμέτρητες μεταφράσεις και διασκευές που γνώρισε. Στο απόσπασμα που θα μελετήσετε ο Αλέξανδρος ανακοινώνει με επιστολή του στα γυναικεία μέλη της περσικής βασιλικής οικογένειας τον θάνατο του Δαρείου Γ΄.

Βασιλεύς Ἀλέξανδρος Στατείρᾳ καί Ῥοδῷ καί Ῥωξάνῃ τῇ ἐμῇ γυναικί χαίρειν. Ἀντιταξάμενον ἡμῖν Δαρεῖον οὐκ ἠμυνάμεθα, εἰ μή τοὐναντίον, ηὐχόμην γάρ ἐγώ ζῶντα ὑπό τά ἐμά σκῆπτρα ἔχειν ἐλαχίστως δέ ἔχοντος ἐπί τῷ πνεύματι αὐτοῦ τοῦτον κατέλαβον ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἀναπνοῇ, ὅν ἐλεήσας τῇ ἐμαυτοῦ χλαμύδι περιέστειλα. Ἐπυθόμην δέ παρ’ αὐτοῦ τι ἀκοῦσαι περί τῆς ἀπωλείας αὐτοῦ. Ὁ δέ μοι εἶπεν• «παρακαταθήκην ἔχε τήν ἐμήν θυγατέρα Ῥωξάνην καί συμβιώσει σοι». […] Τούς μέν αἰτίους τῆς ἀπωλείας αὐτοῦ ἠμυνάμην ἀξιοπρεπῶς […]. Προσέταξα δέ ἡρῷον αὐτῷ γενέσθαι παρά τούς πατρῴους αὐτῷ ἥρωας• καί ὑμεῖς δέ τῆς λύπης αὐτοῦ παύσασθε• ἐγώ γάρ ὑμᾶς ἀποκαταστήσω εἰς τά ἴδια βασίλεια […]. Κατά γοῦν τάς διατάξεις Δαρείου Ῥωξάνην τήν ἐμήν γυναῖκα σύνθρονόν μου εἶναι βούλομαι, ἐάν δέ καί ὑμεῖς μοι συμπνεύσητε, προσκυνεῖσθαι αὐτήν ὡς Ἀλεξάνδρου γυναῖκα βούλομαι καί κελεύω. Ἔρρωσθε.

Ψευδο-Καλλισθένης, Μυθιστορία Ἀλεξάνδρου, Παραλλαγή γ, 22

Ερμηνευτικά σχόλια

Ερωτήσεις

1. Ποιο χαρακτηριστικό του Αλεξάνδρου αναδεικνύει η συμπεριφορά του απέναντι στον Δαρείο και στις αιχμάλωτες πλέον γυναίκες της οικογένειάς του;
2. Πέραν της επιθυμίας του Δαρείου, ποια άλλα κίνητρα ώθησαν τον Αλέξανδρο να συνάψει γάμο με τη Ρωξάνη; Για την απάντησή σας να αξιοποιήσετε τις ιστορικές γνώσεις σας.

Κεφαλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου (περ. 330 π.Χ., Μουσείο Ακροπόλεως)	«Αλέξανδρος και θνήσκων Δαρείος» (μικρογραφία από το έπος Khamse, 16ος αι., Εθνική Πινακοθήκη της Ισλαμικής Δημοκρατίας τον Αζερμπαϊτζάν, Μπακού)

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

αἴτιος < *αἶτος [= μερίδιο] [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: αἰτίους]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		αἰτιάζομαι [= κατηγορούμαι] τό αἰτίαμα [= η κατηγορία] αἰτίζω [= ζητώ κάποιο πράγμα]	αἰτῶ ἡ αἰτία αἰτιώδης τό αίτημα ἡ αἴτησις (-η) ἡ αἰτίασις (-η) αἰτιατική αἰτιατός αἰτιῶμαι [= κατηγορώ]	αιτιότητα
		μεταίτιος [= συνένοχος] ἐπαίτιος [= υπεύθυνος για κάτι, ένοχος]	αἰτιολογῶ ἡ αἰτιολογία ἀναίτιος ἀναιτιολόγητος ἀπαιτῶ ἡ ἀπαίτησις (-η) ἐπαιτῶ παραιτοῦμαι ἡ παραίτησις (-η) συναίτιος ὑπαίτιος [= υπεύθυνος]	αιτιοκρατία αιτιολόγηση πρωταίτιος συνυπαίτιος συνυπαιτιότητα απαιτητός απαιτητικός

Ασκήσεις

1. Να δηλώσετε τι σημαίνουν (ενέργεια, αποτέλεσμα ενέργειας κτλ.) οι ομόρριζες του ουσιαστικού αἰτία λέξεις του πίνακα:

   λέξεις	κατηγορία στην οποία ανήκουν
   αἴτησις αἰτίαμα αἴτημα αἰτίασις αἰτιώδης

   
   

2. Να σχηματίσετε νοηματικά αποδεκτές φράσεις συνδυάζοντας τις κατάλληλες λέξεις. Να χρησιμοποιήσετε κάθε λέξη μία φορά:

   
   

3. Να αναζητήσετε από τις απλές ομόρριζες λέξεις της α.ε. που περιλαμβάνονται στον Λεξιλογικό Πίνακα τρία παραδείγματα που να ανήκουν σημασιολογικά σε μία από τις δύο ευρύτερες έννοιες του ρήματος αἰτῶ: α. κατηγορώ, φέρω ευθύνη για κάτι β. ζητώ, επαιτώ. Συμβουλευτείτε τα λεξικά σας:

   κατηγορώ, φέρω ευθύνη για κάτι	ζητώ, επαιτώ

   
   

Β2. Ετυμολογικά

Επαναληπτικές ασκήσεις

1. Να αναλύσετε τις σύνθετες λέξεις στα συνθετικά τους μέρη: σύνθρονος, προσέταξα, ἀξιοπρεπῶς, ἀντιταξάμενον, περιέστειλα, συμπνεύσητε.

2. Να συμπληρώσετε τα κενά του πίνακα με ουσιαστικά της α.ε. ομόρριζα των ρ. διατάσσω, ἐπιτάσσω, παρατάσσω, προστάττω:

   ρήμα	ουσιαστικό
   διατάσσω	ἡ ἡ τό
   ἐπιτάσσω	ἡ
   παρατάσσω	ἡ
   προστάττω	ἡ

    

Γ1. Γραμματική

1. Προστακτική βαρύτονων ρημάτων μέσης φωνής

Όπως και στην ενεργητική φωνη, προστακτική διαθέτουν μόνο ο ενεστώτας, ο αόριστος και ο παρακείμενος.

Σχηματισμός και κλίση προστακτικής ενεστώτα, αορίστου και παρακειμένου μέσης φωνής

Προστακτική ενεστώτα ––– παύ-ου παυ-έσθω ––– παύ-εσθε παυ-έσθων ή παυ-έσθωσαν

Προστακτική αορίστου ––– παῦ-σ-αι παυ-σ-άσθω ––– παύ-σ-ασθε παυ-σ-άσθων ή παυ-σ-άσθωσαν

Προστακτική παρακειμένου ––– πέπαυ-σο πεπαύ-σθω ––– πέπαυ-σθε πεπαύ-σθων ή πεπαύ-σθωσαν

Παρατηρήσεις

1. Η προστακτική αορίστου, όπως η υποτακτική και η ευκτική, δεν παίρνει αύξηση.
2. Τα αφωνόληκτα ρήματα σχηματίζουν την προστακτική αορίστου με τις γνωστές αλλαγές στο θέμα τους.
   π.χ. πράττομαι -> πρᾶξαι, σκοπέω, -ῶ -> σκέψαι (< ἐσκεψάμην), σῴζομαι -> σῶσαι.
3. Η προστακτική παρακειμένου διατηρεί τον αναδιπλασιασμό.
4. Για τον σχηματισμό και την κλίση της προστακτικής παρακειμένου μέσης φωνής των αφωνόληκτων ρημάτων χρησιμοποιούμε τις καταλήξεις του παραπάνω πίνακα, αλλά το θέμα των ρημάτων αυτών μεταβάλλεται, όπως και στην οριστική του ίδιου χρόνου. Ακολουθεί η ενδεικτική κλίση της προστακτικής παρακειμένου μέσης φωνής των ρ. πράττομαι, γράφομαι και κομίζομαι:
   
   

   	ουρανικόληκτα (ρ. πράττομαι)	χειλικόληκτα (ρ. γράφομαι)	οδοντικόληκτα (ρ. κομίζομαι)
   β΄ εν.	πέπραξο	γέγραψο	κεκόμισο
   γ΄ εν.	πεπράχθω	γεγράφθω	κεκομίσθω
   β΄ πληθ.	πέπραχθε	γέγραφθε	κεκόμισθε
   γ΄ πληθ	πεπράχθων ή πεπράχθωσαν	γεγράφθων ή γεγράφθωσαν	κεκομίσθων ή κεκομίσθωσαν

2. Οι κτητικές αντωνυμίες

Όπως και στη ν.ε., οι κτητικές αντωνυμίες, που φανερώνουν σε ποιόν ανήκει κάτι, αναφέρονται σε έναν ή περισσότερους κτήτορες. Κλίνονται σαν τρικατάληκτα δευτερόκλιτα επίθετα (χωρίς κλητική, όπως όλες οι αντωνυμίες εκτός από τη δεικτική οὗτος, αὕτη, τοῦτο).

Γ2. Σύνταξη

Ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί

Οι ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν ονοματικούς όρους σε μια επαυξημένη πρόταση, αλλά, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει με τους ομοιόπτωτους, δε βρίσκονται στο ίδιο γένος, αριθμό και πτώση με αυτούς. Ως ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί λειτουργούν οι πλάγιες πτώσεις (γενική, δοτική και αιτιατική).

Παρατήρηση

Για τη διάκριση της γενικής υποκειμενικής / αντικειμενικής τρέπουμε την προσδιοριζόμενη λέξη σε ομόρριζο ρήμα σύμφωνα με το νόημα και παρατηρούμε εάν το πρόσωπο ή το πράγμα που βρίσκεται σε γενική ενεργεί ή δέχεται ενέργεια,
π.χ. Μιμηταί τῶν προγόνων βουλόμεθα γενέσθαι > Μιμούμεθα τούς προγόνους (αντικείμενο) -> γενική αντικειμενική.
Ἔριδες θεῶν πράγματα παρέχουσι βροτοῖς > Οἱ θεοί ἐρίζουσι (υποκείμενο) -> γενική υποκειμενική.
Οἱ πονηροί ἀλλήλοις ὅμοιοί εἰσιν > -> δοτική αντικειμενική.

Ασκήσεις

1. Παύσασθε οὖν πιστεύοντες τοῖς βαρβάροις καί ψηφίσασθε κατακαῦσαι τάς ἁμάξας, ἵνα μή ἐμποδών ἡμῖν ὦσι (= για να μη μας είναι εμπόδιο): να βρείτε τους τύπους προστακτικής που υπάρχουν στην παραπάνω φράση και να τους κλίνετε στην προστακτική όλων των χρόνων.

2. Να τοποθετήσετε στη σωστή στηλη τούς τύπους προστακτικής που σας δίνονται και να τους μεταφέρετε στους άλλους χρόνους διατηρώντας την έγκλιση, τον αριθμό και το πρόσωπο:

   	ενεστώτας	αόριστος	παρακείμενος
   διαπορεύου
   κεκόμισθε
   κηρύξασθε
   θραυσάσθω
   θεραπευέσθων
   πέμπου

   
   

3. Να μεταφέρετε τους ρηματικούς τύπους των παρακάτω φράσεων στο ίδιο πρόσωπο του άλλου αριθμού διατηρώντας σταθερά την έγκλιση και τον χρόνο:
   α. Παῦσαι πρίν ὀργῆς κἀμέ μεστῶσαι (= προτού με εξοργίσεις) λέγων.
   β. Πεπαύσθω λοιπόν οὗτος, δοῦλος ὤν, θρυπτόμενος κατά δεσποίνης ἰδίας (= να συμπεριφέρεται αλαζονικά προς την κυρία του).
   γ. Τοιοῦτος γίγνου περί τούς γονεῖς, οἵους ἄν εὔξαιο (= όπως θα ευχόσουν) περί σεαυτόν γενέσθαι τούς σεαυτοῦ παῖδας.
   δ. Τοῖς φρονιμωτάτοις πλησίαζε καί τῶν ἄλλων τούς προθύμους μεταπέμπου (= να καλείς κοντά σου), καί μηδενός οἴου δεῖν ἀπείρως ἔχειν (= έχε κατά νου ότι τίποτε δεν πρέπει να αφήνεις αδοκίμαστο).
   ε. Μή ψεύδου, σύ γάρ Ὑπερείδου μαθητής ὤν τυγχάνεις.
   στ. Ἀλλ’ ἤτοι (= είτε) διαλεγέσθω ἤ εἰπέτω ὅτι οὐκ ἐθέλει διαλέγεσθαι.
   ζ. Τοῦτον δέ δή οὖν τόν τόκον τε καί ἔκγονον αὐτοῦ τοῦ ἀγαθοῦ κομίσασθε.
   

4. Να γράψετε στα τετραγωνίδια τους τύπους προστακτικής που σας ζητούνται. Στην έγχρωμη στήλη θα σχηματιστεί το όνομα αρχαίου θεού:

   α. β΄ εν. προστ. ενεστ. ρ. ὀνομάζομαι. β. β΄ πληθ. προστ. αορ. ρ. κηρύττομαι. γ. β΄ εν. προστ. αορ. ρ. ἀνακρούομαι. δ. β΄ εν. προστ. παρακ. ρ. ἀνασκευάζομαι.

5. Να κλίνετε τις φράσεις τά ἐμά σκῆπτρα και τήν ἐμήν θυγατέρα.
   

6. Στις παρακάτω φράσεις να βρείτε και να χαρακτηρίσετε τους ονοματικούς προσδιορισμούς, καθώς και τον όρο της πρότασης που προσδιορίζουν:
   α. Βασιλεύς Ἀλέξανδρος Στατείρᾳ καί Ῥοδῷ καί Ῥωξάνῃ τῇ ἐμῇ γυναικί χαίρειν.
   β. Ἐπυθόμην δέ παρ’ αὐτοῦ τι ἀκοῦσαι περί τῆς ἀπωλείας αὐτοῦ.
   γ. Παρακαταθήκην ἔχε τήν ἐμήν θυγατέρα Ῥωξάνην.
   δ. Ὑμεῖς δέ τῆς λύπης αὐτοῦ παύσασθε.
   ε. Κατά τάς διατάξεις Δαρείου Ῥωξάνην τήν ἐμήν γυναῖκα σύνθρονόν μου εἶναι βούλομαι.
   

7. Στις παρακάτω φράσεις να βρείτε και να χαρακτηρίσετε τους ετερόπτωτους ονοματικούς προσδιορισμούς, καθώς και τον όρο της πρότασης που προσδιορίζουν:
   α. Ἡρακλῆς ἱδρύσατο βωμόν Πέλοπος.
   β. Ἐν Λακεδαίμονι οἱ ἔφοροι ἦσαν κύριοι εἰρήνης καί πολέμου.
   γ. Ἐβοήθει ὁ Ἀρίσταρχος καί τῶν ἱππέων νεανίσκοι.
   δ. Ἀγησίλαος πραότατος τοῖς φίλοις ὤν ἐχθροῖς φοβερώτατος ἦν.
   ε. Οἰκίαν ἐκτήσατο δύο ταλάντων.
   στ. Βασιλεύς ἦν κοινός ἐχθρός ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων.
   ζ. Οὔτε ποσίν εἰμι ταχύς οὔτε χερσίν ἰσχυρός.
   η. Τυφλός τά τ’ ὦτα τόν τε νοῦν τά τ’ ὄμματ’ εἶ.

8. Να βρείτε τον συντακτικό ρόλο των πλάγιων πτώσεων που υπάρχουν στις προτάσεις που ακολουθούν:
   α. Τίς μέν ἀγέλης βοῶν κήδεται (= φροντίζει) μᾶλλον τοῦ νέμοντος (= από τον βοσκό);
   β. Τήν ἀρχήν τῶν Ἀθηναίων Αἰγεύς πρεσβύτατος ὤν ἔσχεν.
   γ. Κῦρος καλός ἦν τό εἶδος (= στη μορφή) καί φιλάνθρωπος τήν ψυχήν.
   δ. Ἄνθρωπος ἱδρύσατο βωμούς καί ἀγάλματα θεῶν.
   ε. Στέργει (= αγαπά) γάρ οὐδείς ἄγγελον κακῶν ἐπῶν (= ειδήσεων).
   στ. Οἱ ὀλίγοι κτείνουσι τόν Πειθίαν καί ἄλλους ἐξήκοντα τῶν βουλευτῶν καί τῶν ἰδιωτῶν.
   ζ. Θάνατος ἐστι κοινός πᾶσιν ἀνθρώποις.

9. Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους υπογραμμισμένους προσδιορισμούς στις παρακάτω φράσεις:
   α. Διά μέσης πόλεως ῥεῖ ποταμός Κύδνος ὄνομα, εὖρος δύο πλέθρων.
   β. Πέρας γάρ τοῦ βίου θάνατος ἐστιν.
   γ. Ζεῦ, πάτερ , γενοῦ μοι βοηθός, ἵνα τήν ἀρίστην ὁδόν ἐπί τόν βίον τράπωμαι καί ὠφέλιμος τοῖς ἀνθρώποις γένωμαι.
   δ. Μειδίας φονεύσας τήν μητέρα τῆς ἑαυτοῦ γυναικός Μανίαν κύριος τῆς Αἰολίδος ἐγένετο.
   ε. Οἱ Πέρσαι Κύρῳ μᾶλλον φίλοι ἦσαν ἤ βασιλεῖ.
   στ. Παῖδες, μή στασιάζετε. Ἐστέ φίλοι ἀλλήλοις καί ἱκετεύετε τούς θεούς εὐμενεῖς ὑμῖν εἶναι.