Ψηφιδωτό από τη Δήλο που απεικονίζει ερωτιδέα να χαλιναγωγεί δυο δελφίνια.

Απρόσκλητοι βοηθοί

A. Κείμενο

Ο Κλαύδιος Αιλιανός (περ. 170-235 μ.Χ., βλ. και Ενότητα 1) στο έργο τον Περί ζῴων ἰδιότητος, μέσα από διηγήσεις παράξενων ιστοριών που αφορούν τα διάφορα είδη του ζωικού βασιλείου, προωθεί τη στωική αντίληψη για τη σοφία της φύσης. Χαρακτηριστική είναι η διήγησή του για τη βοήθεια που προσφέρουν τα δελφίνια στους ψαράδες της Εύβοιας.

Οἱ Εὐβοεῖς ἁλιεῖς τοῖς δελφῖσι ἰσομοιρίαν τῆς θήρας ἀπονέμουσι. Καί ἡ ἄγρα τοιαύτη ἐστί. Τῆς πρῴρας τῶν ἀκατίων κοίλας τινάς ἐξαρτῶσιν ἐσχαρίδας πυρός ἐνακμάζοντος• καί εἰσί διαφανεῖς, ὡς καί στέγειν τό πῦρ καί μή κρύπτειν τό φῶς. Οἱ τοίνυν ἰχθύες δεδιότες τήν αὐγήν πλησιάζουσι μαθεῖν βουλόμενοι τοῦ φοβοῦντος σφᾶς τήν αἰτίαν• εἶτα ἐκπλαγέντες πρός τινι πέτρα ἡσυχάζουσιν ἀθρόοι παλλόμενοι τῷ δέει. Οἱ δέ παρανηχόμενοι δελφῖνες τούς ἐξωτέρω τῶν ἰχθύων φοβοῦντες ὠθοῦσι καί τοῦ διαδιδράσκειν ἀναστέλλουσιν. Οὐκοῦν ἐκεῖνοι πιεζόμενοι πανταχόθεν καί τρόπον τινά κεκυκλωμένοι ἁλίσκονται. Καί οἱ δελφῖνες προσίασιν ὡς ἀπαιτοῦντες τοῦ κοινοῦ πόνου τήν ἐπικαρπίαν τήν ὀφειλομένην σφίσιν ἐκ τῆς νομῆς, καί οἵ γε ἁλιεῖς πιστῶς καί εὐγνωμόνως ἀφίστανται τοῖς συνθήροις τοῦ δικαίου μέρους, εἰ βούλονται καί πάλιν σφίσι συμμάχους ἀκλήτους παρεῖναι.

Αἰλιανός, Περί ζῴων ἰδιότητος 2.8 (διασκευή)

Ερωτήσεις

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

νέμω [= μοιράζω, δίνω σε κάποιον αυτό που του ανήκει] [στο κείμενο συναντήσατε τους τύπους: ἀπονέμουσι και νομῆς]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		νομεύω [= βόσκω] νόμιος [= αυτός που ανήκει,στον βοσκό], νεμεσίζομαι [= οργίζομαι]	ὁ νομός [= τόπος βοσκής, διοικη-τική διαίρεση] ὁ νομάς (γεν. -άδος) νομαδικός ὁ νομεύς (-έας) ἡ νομή νόμιμος ἡ νομιμότης (-ητα) νομικός ἡ νέμεσις (-η) νομίζω τό νόμισμα	νομικίστικος
		ἰσονομοῦμαι	νομοθετῶ ὁ νομάρχης νομομαθής ὁ ἀγορανόμος ὁ ἀγρονόμος ἡ ἀντινομία ὁ ἀστρονόμος ὁ ἀστυνόμος αὐτόνομος ἔκνομος ἄνομος ἔννομος σύννομος ἡ εὐνομία ὁ κληρονόμος ὁ οἰκονόμος τό προνόμιον (-ιο) χειρονομῶ ἀπονέμω ὁ διανομεύς (-έας)	νομίατρος νομιμοποιώ νομιμόφρων νομισματοκοπείο νομοπαρασκευαστικός νομοτέλεια νομότυπος βιβλιοθηκονόμος δασονόμος δικονομία δημοσιονομικός προνομιούχος στρατονόμος τροχονόμος υγειονομία

Ασκήσεις

1. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της ν.ε. (στήλη Α΄) με την απόδοσή τους (στήλη Β΄):

   Α΄	Β΄
   1. σύννομος	α. αυτός που έχει κάποιο προνόμιο
   2. νομοτέλεια	β. γιατρός που εποπτεύει ως δημόσιος υπάλληλος θέματα υγείας των κατοίκων ενός νομού της χώρας
   3. υγειονομία	γ. σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν τη διαδικασία απονομής δικαιοσύνης
   4. νομίατρος	δ. η λειτουργία κάποιου πράγματος σύμφωνα με απαράβατους κανόνες
   5. δικονομία	ε. ο σύμφωνος με τον νόμο
   6. προνομιούχος	στ. κρατική υπηρεσία που φροντίζει τη δημόσια υγεία

   
   

2. Να συμπληρώσετε τα κενά του πίνακα με ομόρριζες μεταξύ τους λέξεις της α.ε.:

   ρήμα	ουσιαστικό	επίθετο
   νομοθετέω, νομοθετῶ	ὁ τό ἡ
   	ὁ ἀγορανόμος ἡ
   	ὁ ἀστυνόμος ἡ
   κληρονομέω, κληρονομῶ	ὁ ἡ
   διανέμω	ἡ
   ἀπονέμω	ἡ
   	ἡ	αὐτόνομος

    

Β2. Ετυμολογικά

Άλλοι τρόποι σχηματισμού λέξεων

Οι λέξεις της Αρχαίας Ελληνικής, όπως είδατε μέχρι τώρα, σχηματίστηκαν άλλες με παράγωγη και άλλες με σύνθεση. Αρκετές λέξεις όμως σχηματίστηκαν και με δύο άλλους τρόπους: α) την ονοματοποιία και β) την αλλαγή του γραμματικού είδους ή αλλιώς καταχρηστική παραγωγή.

Μεταφορική χρήση λέξεων

Οι λέξεις, εκτός από την αρχική, την κυριολεκτική σημασία τους, παίρνουν συχνά και μια μεταφορική σημασία, μία διαφορετική δηλαδή, παραλλαγμένη σημασία, η οποία χαρακτηρίζεται από περισσότερη ζωντάνια.

Μεταφορικά χρησιμοποιούνται:

Ασκήσεις

1. Να αντιστοιχίσετε τις ονοματοποιημένες λέξεις της στήλης Α΄ με την ερμηνεία τους από τη στήλη Β΄, ώστε να φανεί ο τρόπος σχηματισμού τους:
   

   A'	B'
   1. τρίζω	α. φωνάζω (για κοράκια)
   2. βρυχάομαι, βρυχῶμαι	β. μουγκρίζω (για λιοντάρια)
   3. κράζω ή κρώζω	γ. κάνω ήχο σαν τρίξιμο

2. Να εξηγήσετε τις αλλαγές γραμματικού είδους στις ακόλουθες λέξεις:
   ἡ τριήρης < ἡ τριήρης ναῦς
   ἡ ῥητορική < ἡ ῥητορική τέχνη
   τό παρελθόν < μτχ. αορ. ρ. παρέρχομαι
   οἱ ἄριστοι < οἱ ἄριστοι πολῖται
   οἱ ἀπόντες < οἱ ἀπόντες ἄνθρωποι
   ὁ Πύρρος < πυρρός (= ξανθοκόκκινος)
   ἡ πλατεῖα < ἡ πλατεῖα ὁδός

3. Να βρείτε την κυριολεκτική και τη μεταφορική σημασία των παρακάτω λέξεων της α.ε.: κοῦφος, ταπεινόω–ταπεινῶ, συστέλλω, τιμή, ἀσθενής, πέλαγος. Συμβουλευτείτε τα λεξικά σας.

Γ. Σύνταξη

Όπως διδαχθήκατε στην Α΄ Γυμνασίου, οι επαυξημένες προτάσεις πέραν των βασικών όρων περιέχουν και προσδιορισμούς.

Τα είδη των προσδιορισμών

Οι προσδιορισμοί διακρίνονται σε ονοματικούς, που προσδιορίζουν τους ονοματικούς όρους μιας πρότασης (Υ, Α, Κ), και σε επιρρηματικούς, που προσδιορίζουν το ρήμα ή άλλα ρηματικά στοιχεία μιας πρότασης (απαρέμφατα και μετοχές), καθώς και άλλους επιρρηματικούς προσδιορισμούς

προσδιορισμοί	ονοματικοί	κατηγορίες		είδη	παραδείγματα
		ομοιόπτωτοι		παράθεση	Κῦρος, ὁ Περσῶν βασιλεύς, τῷ ἀδελφῷ αὑτοῦ ἐμάχετο.
				επεξήγηση	Ὁ κοινός ἰατρός σε θεραπεύσει, χρόνος.
				επιθετικός	Μετεῖχομεν ὑμῖν ἱερῶν τῶν σεμνοτάτων.
				κατηγορηματικός	Πᾶσαν ὑμῖν τήν ἀλήθειαν ἐρῶ (= θα πω)
		ετερόπτωτοι		σε γενική	Σωκράτης ἦν σοφώτατος Ἀθηναίων
				σε δοτική	Σύμμαχοι Λακεδαιμονίοις ὑπάρχομεν.
				σε αιτιατική	Σκόπει πῶς ἄν βελτίω τήν ψυχήν γένοιο.
		μορφές		σημασίες	παραδείγματα
	επιρρηματικοί	α. επιρρήματα β. πλάγιες πτώσεις γ.επιρρηματικές μετοχές δ. δευτ. επιρρ. προτάσεις ε. εμπρόθετες φράσεις στ. απαρέμφατα ζ. επιρρ. κατηγορούμενα η. προληπτικά ή του αποτελέσματος κατηγορούμενα		τόπος	Ἐνταῦθα Κύρου βασίλεια (= ανάκτορα) ἦν.
				χρόνος	Τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ ἀφίκοντο ἐπί τόν ποταμόν.
				τρόπος, μέσο, όργανο, συνοδεία	Πάτριον (= είναι πατροπαράδοτο) ἡμῖν ἐκ τῶν πόνων τας ἀρετάς κτᾶσθαι.
				ποσό	Πόσου (= με ποια αμοιβή) διδάσκει Εὔηνος;
				αιτία, σκοπός, αποτέλεσμα	Λιμῷ ἀπέθανον (αιτία)
				αναφορά	Εὖ ἔχω τό σῶμα καί τήν ψυχήν.
				όρος ή προϋπόθεση	Ἔφασαν ἀποδώσειν τούς νεκρούς, ἐφ’ ᾧ (= υπό τον όρο) μή καίειν τας οἰκίας.
				εναντίωση, παραχώρηση	Εὐλαβοῦ (= να φυλάγεσαι από) τάς διαβολάς, κἄν ψευδεῖς ὦσιν.
				βεβαίωση ή άρνηση	Οὐ γάρ δή σύ γ’ ἦσθα ναυβάτης ἡμῖν.
				δισταγμός ή πιθανότητα	Ἴσως οὖν εἴποιμεν ἄν τοῦτο.

Ασκήσεις

1. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις με βάση την πληρότητά τους:
   α. Οἱ Εὐβοεῖς ἁλιεῖς τοῖς δελφῖσι ἰσομοιρίαν τῆς θήρας ἀπονέμουσι.
   β. Καί ἡ ἄγρα τοιαύτη ἐστί.
   γ. Οἱ δε παρανηχόμενοι δελφῖνες τούς ἐξωτέρω τῶν ἰχθύων φοβοῦντες ὠθοῦσι.
   δ. Οὐκοῦν ἐκεῖνοι πιεζόμενοι πανταχόθεν καί τρόπον τινα κεκυκλωμένοι ἁλίσκονται.
   

2. Να βρείτε τους κύριους και τους δευτερεύοντες όρους των προτάσεων που ακολουθούν:
   α. Οἱ τοῦ ἀγαθοῦ κριτοῦ λόγοι πείθουσιν τούς πολίτας.
   β. Οἱ ἐν Μαραθῶνι πεσόντες ἐν Μαραθῶνι καί ἐθάπτοντο.
   γ. Οὐ καταισχυνῶ (= δε θα ντροπιάσω) ὅπλα τά ἱερά.
   δ. Φιλοκλῆς ἦν στρατηγός τῶν Ἀθηναίων.
   ε. Ἡ Πάραλος ἔπλευσε εἰς τάς Ἀθήνας ἀπαγγελοῦσα (= για να αναγγείλει) τά γεγονότα.
   

3. Να βρείτε τους προσδιορισμούς στις προτάσεις που ακολουθούν και να τους διακρίνετε σε ονοματικούς και επιρρηματικούς:
   α. Οἱ ἁλιεῖς κοίλας τινάς ἐξαρτῶσιν ἐσχαρίδας.
   β. Οἱ ἰχθύες πρός τινι πέτρᾳ ἡσυχάζουσιν.
   γ. Οἱ δελφῖνες ἀπαιτοῦσι τοῦ κοινοῦ πόνου τήν ἐπικαρπίαν τήν ὀφειλομένην ἐκ τῆς νομῆς.
   δ. Οἱ ἁλιεῖς πιστῶς καί εὐγνωμόνως ἀφίστανται τοῦ δικαίου μέρους.
   ε. Οἱ ἁλιεῖς βούλονται καί πάλιν τούς δελφῖνας συμμάχους ἀκλήτους παρεῖναι.