Η βασιλική του Αγίου Απολλινάριου στη Ραβένα, 549.
1. Σχέδιο όψης.
2. Σχέδιο κάτοψης.
3. Το εσωτερικό.
4. Η κόγχη του Ιερού.

Το κτίριο που αποτελεί καθαρή και πρωτότυπη δημιουργία της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής και κορυφαίο επίτευγμα του 6ου αιώνα, είναι η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, βασιλική με τρούλο (Εικ.5,6).

5.6. Η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, 532-7.
Στην Αγία Σοφία, των Ανθέμιου και Ισίδωρου*, ο τρούλος είναι ο σκοπός, ενώ η κατασκευή στην οποία ακουμπάει δεν είναι παρά το μέσο που τον αναδεικνύει και τον υψώνει προς τον ουρανό. Το πρόβλημα στέγασης της τεράστιας εκκλησίας οδήγησε στη δημιουργία του τετράγωνου κεντρικού χώρου με 4 ογκώδεις πεσσούς στις κορυφές του, οι οποίοι ενώθηκαν επάνω με 4 τόξα. Γεμίζοντας με οικοδομικό υλικό τα κενά ανάμεσα στα τόξα, στο επάνω μέρος, δημιούργησαν 4 σφαιρικά τρίγωνα, τα λοφία, οπότε ο τετράγωνος χώρος κατέληξε σε οριζόντιο κύκλο, τη στεφάνη, επάνω στην οποία στερεώθηκε ο τρούλος (Εικ.7). Με τη λύση αυτή, το βάρος του τεράστιου τρούλου μεταφέρεται μέσω των τόξων στους πεσσούς (Εικ.8). Στο εσωτερικό της τα παράθυρα στον τρούλο και τους τοίχους πλημμυρίζουν το χώρο με φως και τα βλέμματα στρέφονται μπροστά, στην κόγχη του Ιερού Βήματος και προς τα επάνω στον τρούλο που συμβολίζει τη Θεία Επιφάνεια.

8. Στο σχέδιο α η δύναμη του βάρους βρίσκεται στο κέντρο,
ενώ στο β. μοιράζεται στους 2 κίονες, επομένως μπορεί να
σηκώσει περισσότερο βάρος.

9.10. Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης στη Θεσσαλονίκη, 14ος αι.

Από τον 9ο αιώνα η ναοδομία εξελίσσεται και δημιουργεί τον τύπο του σταυροειδούς με τρούλο. Η κάτοψή του έχει σχήμα σταυρού που εγγράφεται σε τετράγωνο και δε χωρίζεται από κιονοστοιχίες ή τοίχους. Ο χώρος ανάμεσα στους 4 βραχίονες του σταυρού λείπει ή συμπληρώνεται με πλάγιους νάρθηκες (α).

11. Μαρμάρινο ανάγλυφο, 10ος αι.

12. Τοιχογραφία (νωπογραφία) από τη
μονή Περιβλέπτου στο Μυστρά, 14ος αι.   

13. Στέμμα (μήτρα) διακοσμημένο με
πλακίδια από χρυσό και σμάλτο, 1077.   

3.2. Οι άλλες τέχνες στο Βυζάντιο  

Κυρίαρχο ρόλο για τη λαμπρότητα του εσωτερικού χώρου της εκκλησίας παίζουν ο ανάγλυφος διάκοσμος (Εικ.11), τα επιτοίχια και επιδαπέδια ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες (Εικ.12). Τα δαντελωτά ανάγλυφα και οι πολύχρωμες ψηφίδες δημιουργούν εναλλαγές στις φωτοσκιάσεις του χώρου και τον εξαϋλώνουν, τονίζοντας την υπερβατική λειτουργία του.

Στις απεικονίσεις οι μορφές ακολουθούν συγκεκριμένους εικονογραφικούς κανόνες (ζωγραφίζονται με πλούσια χρώματα, φαίνονται επίπεδες και έχουν μεγάλα μάτια), ενώ οι στάσεις των Αγίων και τα χρώματα έχουν μια καθορισμένη συμβολική σημασία. Π.χ. η μορφή του Αγίου πρέπει να κοιτάζει τον πιστό κατά πρόσωπο, ώστε να λειτουργεί ως βοήθημα της προσευχής του. Το φόντο είναι πλακάτο, χρυσό, βαθύ μπλε ή πράσινο.

Για τις ανάγκες του θρησκευτικού τελετουργικού αναπτύχθηκαν η μικροτεχνία για την κατασκευή των ιερών σκευών (Εικ.13), η τέχνη της εικονογράφησης χειρόγραφων ιερών κειμένων (Εικ.14) και η τέχνη της φορητής εικόνας.

14. Εικονογραφημένο χειρόγραφο των Λόγων
του Γρηγόριου Ναζιανζηνού, 1136-1155.

16. Λεπτομέρειες από το πρόσωπο και το ιμάτιο.

17. Οι αποχρώσεις της αγιογραφίας.

18. «Παναγία», αβγοτέμπερα σε ξύλο.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Να παρατηρήσετε τις δυο εικόνες με την Παναγία και το Χριστό και να
εντοπίσετε ομοιότητες και διαφορές.
2. Να συγκρίνετε τις εικόνες 19,20 με την εικόνα 9, σελ.84.
3. Να αναλύσετε την εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού.
4. Να ζωγραφίσετε μια αγιογραφία.

19. «Παναγία Νικοποιού»,17ος αι.

20. «Παναγία Βρεφοκρατούσα», 19ος αι.

21. Δαμασκηνός, «H Προσκύνηση των Μάγων», 16ος αι.