2.1. Ο συμβολισμός και η αλληγορία

Ο συμβολισμός στις εικαστικές τέχνες είναι πολύ διαδεδομένος, αφού το σύμβολο είναι κυρίως εικόνα. Για να κατανοήσουμε τα συμβολικά νοήματα ενός έργου, χρειάζεται γνώση, έρευνα και αντίληψη. Υπάρχουν σύμβολα που αναγνωρίζονται από τον πολύ κόσμο σε μια ορισμένη εποχή ή πολιτισμό, όπως το σύμβολο του σταυρού ή της σημαίας. Επίσης υπάρχουν σύμβολα που μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε κάνοντας κάποιους συσχετισμούς, π.χ. ο αετός συμβολίζει τον ηρωισμό ή την ελευθερία και το κόκκινο χρώμα το πάθος ή την επανάσταση.

Η αλληγορία είναι ένας τρόπος αναπαράστασης κατά τον οποίο η εικόνα υποδηλώνει κάτι διαφορετικό από αυτό που παρουσιάζει. Έτσι, βλέπουμε να προσωποποιούνται έννοιες όπως η ελευθερία κ.ά.

1. «Ο Καλός Ποιμένας», ψηφιδωτό από το μαυσωλείο της Γάλα Πλακίδια στη Ραβένα, 425. Το θέμα είναι μια ποιμενική σκηνή. Το στοιχείο του φωτοστέφανου στη μορφή του νεαρού βοσκού και ο σταυρός που κρατάει μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για το Χριστό. Τα πρόβατα έχοντας στραμμένα τα κεφάλια τους σε εκείνον του δίνουν όλη την προσοχή τους, όπως προσηλώνονται οι πιστοί στο κήρυγμα του Θεού. Ο χριστιανικός κόσμος χρησιμοποίησε τους συμβολισμούς με ιδιαίτερη έμφαση. Το Α και το Ω, η λέξη ΙΧΘΥΣ, η παράσταση του Καλού Ποιμένα συμβολίζουν το Χριστό. Στην αρχιτεκτονική το σχήμα της κάτοψης των εκκλησιών, ο προσανατολισμός τους αλλά και ο τρούλος έχουν επίσης συμβολική σημασία.

2. «Η δόξα του Χριστού», ανάγλυφο από την πρόσοψη του Γοτθικού ναού του Αγίου Τροφίμου στην Αρλ της Γαλλίας, 1180. Ο μεσαιωνικός πολιτισμός κυριαρχείται από θρησκευτικά σύμβολα, όπως τα ανάγλυφα στους ναούς. Ο Χριστός περιβάλλεται από τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών (ο άγγελος συμβολίζει το Ματθαίο, ο αετός τον Ιωάννη, ο ταύρος το Λουκά και το λιοντάρι το Μάρκο). Επίσης στη ζωγραφική συχνά απεικονίζονται αλληγορικά οι αρετές, το καλό και το κακό.

3. Μποτιτσέλι, «Η Άνοιξη», 1482, τέμπερα σε ξύλο, 2,03x3,15 μ., στο μουσείο Ουφίτσι στη Φλωρεντία. Η τέχνη της Αναγέννησης στηρίζεται στην αρχαία ελληνική μυθολογία και στη χριστιανική θρησκεία. Έτσι, έχει και αυτή συμβολικό και αλληγορικό περιεχόμενο. Στο έργο του Σάντρο Μποτιτσέλι εικονίζεται στο κέντρο ενός ολάνθιστου κήπου η Αφροδίτη, γαλήνια σαν Παναγία, να εποπτεύει την όλη σκηνή. Ξεκινώντας από δεξιά βλέπουμε το Ζέφυρο να κυνηγάει τη νύμφη Χλωρίδα που προσπαθεί να του ξεφύγει, αλλά καθώς αυτός την αγγίζει, βγαίνουν λουλούδια από το στόμα της και μεταμορφώνεται στη Φλώρα, την αγγελιοφόρο της Άνοιξης. Η Άνοιξη σαν νύμφη πλέον, με στεφάνι και περιδέραιο από λουλούδια, σκορπά άνθη από την ποδιά της συμβολίζοντας τις ομορφιές της εποχής. Ο Έρωτας που πετάει επάνω από τη θεά σαϊτεύει τις Τρεις Χάριτες που χορεύουν και ο Ερμής ντυμένος με τον κόκκινο μανδύα κοιτάει ψηλά. Το πέρασμα από τη μια μορφή στην άλλη παρουσιάζει την αλληγορική σημασία του έργου που, αν και διφορούμενη, είναι η χαρά του έρωτα, ο οποίοςπροοδευτικά από αισθησιακός γίνεται πνευματικός.

Ποιο σχήμα βλέπετε γύρω από το κεφάλι της Αφροδίτης και τι μπορεί να συμβολίζει; Γιατί η θεά του Έρωτα είναι η πιο σεμνά ντυμένη; Ποιες ήταν οι Τρεις Χάριτες στην ελληνική μυθολογία και γιατί είναι αυτές που σαϊτεύει ο Έρωτας;   4. Η πλατεία του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, έργο του Μπερνίνι, 1656-1667. Η κιονοστοιχία που πλαισιώνει την πλατεία συμβολίζει την οικουμενικότητα και το αποστολικό έργο της Καθολικής Εκκλησίας, καθώς με το κυκλικό της σχήμα μοιάζει να αγκαλιάζει τους πιστούς και να τους οδηγεί στον ιερό ναό.

Οι θρησκευτικές αντιλήψεις σε όλους τους πολιτισμούς σχετίζονται με την τέχνη και εκφράζονται μέσα από διάφορα σύμβολα.

5. «Σίβα Ναταράγια», 12ος-13ος αι., ορείχαλκος, ύψος 33 εκ., στο μουσείο Άτκινς στο Κάνσας Σίτι, ΗΠΑ.
Μέσα από το γλυπτό του «Σίβα Ναταράγια» η θρησκεία του Ινδουισμού εκφράζει την ουσία του σύμπαντος και το μεγαλείο του Θείου. Ο Σίβα είναι ο θεός του χορού, του ρυθμού, της έντασης, της δημιουργίας και της καταστροφής. Στη διάρκεια του χορού του τα αστέρια πέφτουν από τους ουρανούς, ο θεός καταστρέφει τότε το σύμπαν για να το ξαναδημιουργήσει αμέσως μετά.
Στο γλυπτό ο θεός παρουσιάζεται με ανθρώπινη μορφή, σε μια τελετουργική χορευτική στάση με ανασηκωμένο το ένα πόδι και με τέσσερα χέρια να κινούνται ρυθμικά στον αέρα. Οι αναλογίες, οι στάσεις, οι χειρονομίες και οι κινήσεις του βασίζονται σε αυστηρούς κανόνες της θρησκείας.
1. Το ένα χέρι κρατάει ένα μουσικό όργανο, δίνοντας ρυθμό στην αναγέννηση που θα έρθει.
2. Το άλλο χέρι κρατάει τη φλόγα της καταστροφής.
3. Το τρίτο χέρι υψώνεται για να ησυχάσει την άγρια νύχτα.
4. Το τέταρτο χέρι συμβολίζει τη γαλήνη, την εμπιστοσύνη και την αγάπη.
5. Το ανασηκωμένο πόδι δηλώνει την αποδέσμευση από την ύλη.
6. Το άλλο πόδι πατάει και υποτάσσει ένα δαίμονα που εκπροσωπεί τον κόσμο του κακού.
7. Τα μακριά μαλλιά κυματίζουν στον αέρα και αντιπροσωπεύουν τον ασκητισμό. 8. Οι φλόγες της αναγέννησης και της εξαΰλωσης ελίσσονται σε κύκλο γύρω από την κεντρική φιγούρα που έχει φτάσει στη «νιρβάνα».
8. Οι φλόγες της αναγέννησης και της εξαΰλωσης ελίσσονται σε κύκλο γύρω από την κεντρική φιγούρα που έχει φτάσει στη «νιρβάνα».

Στον 20ό αιώνα τα σύμβολα και οι αλληγορίες χρησιμοποιήθηκαν από καλλιτεχνικά κινήματα αλλά και μεμονωμένους καλλιτέχνες.

6. Πικάσο, «Γκερνίκα», 1937, λάδι σε μουσαμά, 3,5x7,8 μ., στο μουσείο Πράδο στη Μαδρίτη.
Η «Γκερνίκα» του Πάμπλο Πικάσο είναι ένα έργο βασισμένο σε πραγματικό γεγονός, το βομβαρδισμό της ισπανικής πόλης Γκερνίκα από τους Γερμανούς το 1936, στον ισπανικό εμφύλιο. Σε ένα χώρο με λιτή χρωματική γκάμα (αποχρώσεις άσπρου, μαύρου και γκρι) βλέπουμε ένα συνονθύλευμα από ανθρώπους και ζώα που σπαράζουν από τη φρίκη της καταστροφής, του τρόμου και του θανάτου. Η σύνθεση βασίζεται στη συνεκτική λειτουργία ενός μεγάλου τριγώνου, σαν αέτωμα αρχαίου ναού. Στην κορυφή του βρίσκεται η λάμπα πετρελαίου που την προτείνει ένα χέρι σαν να θέλει να φωτίσει μέσα στο χάος. Αριστερά της κορυφής του υπάρχει μια τεράστια λάμπα (κατά μια ερμηνεία είναι η βόμβα και κατά άλλη το μάτι του θεού). Στο πρώτο επίπεδο βλέπουμε τον πεσμένο ήρωα, σαν κομμάτια σπασμένου αγάλματος, που ακόμα κρατάει το σπασμένο σπαθί του. Το κέντρο καταλαμβάνεται από ένα άλογο (ζώο του πολέμου), που, με τα δόντια και τη γλώσσα του βγαλμένα έξω, σφαδάζει από τον πόνο, καθώς ένα κοντάρι το έχει πληγώσει θανάσιμα στα πλευρά (ενδεχομένως συμβολίζει το βασανισμένο λαό). Αριστερά εικονίζεται ο ταύρος ακίνητος (κατά μια ερμηνεία είναι ο εχθρός, ο φασισμός, η αγριότητα, ο σκοταδισμός και κατά άλλη η ίδια η Ισπανία που επιβιώνει μετά από αυτή την τραγωδία). Η μάνα που καταρρακωμένη κλαίει κουβαλώντας το νεκρό παιδί της, η γυναίκα που με έντονο διασκελισμό έρχεται προς το κέντρο για να κλάψει το νεκρό πολεμιστή και η άλλη πίσω της που την έχουν τυλίξει οι φλόγες μέσα σε ένα σπίτι με ανοιχτό παράθυρο είναι στοιχεία της ίδιας αυτής τραγωδίας με το βλέμμα του καλλιτέχνη. Το έργο μπορεί να εξέφρασε ένα συγκεκριμένο γεγονός, γρήγορα όμως θεωρήθηκε ένας παγκόσμιος ύμνος ενάντια στη θηριωδία του πολέμου.

2.2. Ο συμβολισμός των χρωμάτων  

Στη διάρκεια της πορείας του ανθρώπου τα χρώματα συνδέθηκαν με τη ζωή του, εκφράζοντας συναισθήματα και καταστάσεις που προκαλούνταν κυρίως από τα φυσικά φαινόμενα. Έτσι, ρίζωσαν μέσα του οι συμβολισμοί των χρωμάτων, ανάλογα με τις αντιλήψεις κάθε λαού και κάθε εποχής. Π.χ. στις δυτικές κοινωνίες το μαύρο εκφράζει το πένθος και συμβολίζει το θάνατο και το φόβο για το άγνωστο, αφού έχει συνδυαστεί με τη νύχτα που περιέχει κινδύνους και τον ύπνο που μοιάζει με θάνατο. Αντίθετα, οι ανατολικοί λαοί έχουν το λευκό για το πένθος που συμβολίζει την καθαρότητα, τη λάμψη και την αθωότητα, επειδή σύμφωνα με τις θρησκείες τους ο θάνατος είναι μια καινούρια αρχή για τη μετέπειτα ζωή.

Έτσι και κάθε έργο τέχνης κρύβει συμβολισμούς στα χρώματα που κυριαρχούν.

7.

8.

9.

7. Γκρύνεβαλντ, «Η Ανάληψη του Χριστού», 1515 (λεπτομέρεια). Το κόκκινο από τη μια είναι το χρώμα της ζεστασιάς, της αγάπης, του πάθους και από την άλλη συνδέεται με το θυμό, την επανάσταση, τον πόλεμο.
8. Τέρνερ, «Το πρωινό μετά τον κατακλυσμό», 1843. Το κίτρινο στη Δύση συμβολίζει τον πλούτο, τη δύναμη, το μίσος, ενώ στην Ανατολή την πνευματικότητα, τη χαρά, την ευημερία.
9. Νταβίντ, «Ανάπαυση κατά τη φυγή στην Αίγυπτο», 1510. Το μπλε γενικά συμβολίζει την αλήθεια, την ηρεμία, την ειρήνη, την εξουσία και στην Αραβία την αρετή και την πίστη.

10. Το διεθνές σύμβολο της ανακύκλωσης. Το πράσινο συμβολίζει τη γονιμότητα της φύσης, την ηρεμία, την ελπίδα, τη ζωή, την αναγέννηση.
11. Το μοβ συνδέεται με τη μελαγχολία, τη φαντασία, το όνειρο, το ανεξήγητο.
12. Το πορτοκαλί είναι το χρώμα της ευτυχίας σε Κινέζους και Ιάπωνες. Τα πορτοκαλί ράσα των Βουδιστών μοναχών συμβολίζουν την ηρεμία και την ταπεινότητα.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1. Να βρείτε τα συμβολικά στοιχεία ή τις αλληγορίες στα παρακάτω έργα (Εικ.13,14,15). 2. Να φτιάξετε ένα έργο εικονογραφώντας ένα δημοτικό τραγούδι ή ένα ποίημα. 3. Να επιλέξετε τα χρώματα, ώστε να αποδώσετε ζωγραφικά μια από τις έννοιες: αγάπη, πλούτος, φόβος, ελπίδα, ζωή κ.ά. ΥΛΙΚΑ 1. Μικρό μπλοκ σχεδίου (Α5) με πολλά φύλλα για πρόχειρα σχέδια 2. Υλικά σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβι Β, γόμα, ξύστρα, χάρακας, ξυλομπογιές, μπλοκ ακουαρέλας, τέμπερες, πινέλα. 13. Μποτιτσέλι, «Η γέννηση της Αφροδίτης», 1485.       14. Εμ. Τζάνες, «Ο Άγιος Γεώργιος», 17ος αι.   15. Γύζης, «Ιστορία», 1892.