Αισθητική Αγωγή - Εικαστικά (B Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

ΙIΙ

Ο όγκος και ο χώρος

ΘΕΜΑ 2

ΜΟΡΦΙΚΑ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ο όγκος και ο χώρος ως μορφικά στοιχεία των Εικαστικών τεχνών

2.1. Ο όγκος στη γλυπτική

1. «Η Κοίμηση της Θεοτόκου», ανάγλυφο από το Γοτθικό καθεδρικό ναό του Στρασβούργου, περ. 1230. Οι μορφές είναι σχεδόν ολόγλυφες, ώστε ο θεατής να τις αντιλαμβάνεται ακόμα και από μεγάλη απόσταση. Όταν η επιφάνεια του έργου επεκτείνεται από τις δυο διαστάσεις με εξοχές, το έργο αποκτά όγκο, κάτι που αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο της γλυπτικής.

Υπάρχουν γλυπτά που έχουν σμιλευτεί μόνο στην μπροστινή τους επιφάνεια, τα ανάγλυφα και άλλα που είναι επεξεργασμένα από όλες τους τις πλευρές, τα ολόγλυφα.

Ανάλογα με το ύψος που εξέχει η επιφάνεια από το φόντο, τα ανάγλυφα διακρίνονται σε χαμηλά και υψηλά. Στα χαμηλά η παράσταση εξέχει ελάχιστα από το φόντο ή είναι απλώς χαραγμένη και στα υψηλά η παράσταση αναδύεται από το υπόβαθρό της κάνοντας αισθητές και τις τρεις διαστάσεις.

2. Η αψίδα του Κωνσταντίνου στη Ρώμη, 312-15.

3. Ντονατέλο*, «Συμπόσιο του Ηρώδη», 1425.

Το μπρούτζινο ανάγλυφο από το Βαπτιστήρι της Σιένα χωρίζεται σε τρία επίπεδα, από το υψηλό μέχρι το χαμηλό. Στο πρώτο επίπεδο παρουσιάζονται οι καλεσμένοι της γιορτής, στο μεσαίο οι μουσικοί, ενώ στο πίσω παριστάνεται η εκτέλεση του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.

Να εντοπίσετε τα χαμηλά, τα υψηλά ανάγλυφα και τα ολόγλυφα μέρη στην αψίδα του Κωνσταντίνου. Γιατί νομίζετε ότι χρησιμοποιούνται όλα αυτά;

4. 5. Άλογο από την Ακρόπολη των Αθηνών, 5ος π.Χ. αι.
Τα γλυπτά που εντάσσονται σε μνημεία συμβάλλουν στη μορφή και το νόημά τους. Στο σχέδιο βλέπουμε τη θέση του αλόγου στο αέτωμα, και πώς το στόμα του βγαίνει έξω από αυτό.

Οι σύγχρονοι γλύπτες δημιουργούν έργα με διάφορα υλικά και πολλές φορές συμβολικές προεκτάσεις.

6. Καπράλος, «Πληγωμένο άλογο», 1959.
Ο ιστορικός τέχνης Χρ. Χρήστου αναφέρει: «Στα πιο σημαντικά έργα του Καπράλου, έχουμε μία πλαστική που συνδυάζει τη λιτότητα της αρχαϊκής τέχνης με τον προβληματισμό και την εσωτερική ανησυχία της σύγχρονης, την πηγαιότητα της έμπνευσης με τη γνησιότητα της εκτέλεσης, τη μορφική πληρότητα με την εκφραστική δύναμη. Γλύπτης όσο και πλάστης ο Καπράλος, δουλεύει με την ίδια ένταση την πέτρα και το μέταλλο »

7. Όλντενμπουργκ, «Γιγάντιος μαλακός σουηδικός διακόπτης», 1966.
Με μουσαμά, ύφασμα και βινύλιο ο καλλιτέχνης δημιούργησε έναν τεράστιο διακόπτη, προτείνοντας μια διαφορετική προσέγγιση στα σύγχρονα βιομηχανικά αντικείμενα, ίσως μια πιο ανθρώπινη εκδοχή της τεχνολογίας.

8. Αρσιπένκο, «Μεντράνο ΙΙ», 1913.
Η μορφή έχει δημιουργηθεί από βαμμένα βιομηχανικά υλικά και προβάλλεται επάνω σε βάση και εμπρός από ένα μουσαμά με ξύλινο πλαίσιο.

2.2. Προτάσεις για κατασκευή ανάγλυφων και γλυπτών

Ένα υλικό που μπορούμε να επεξεργαστούμε για να δημιουργήσουμε έργα ή διακοσμητικά με ανάγλυφα στοιχεία, είναι τα φύλλα αλουμίνιου ή χαλκού.

εικόνα

α.Επάνω στο φύλλο αλουμινίου κάνουμε το σχέδιο με μαρκαδόρο.

β.Το ακουμπάμε σε μαλακή επιφάνεια και με ένα στυλό ή κάποιο σκληρό και λεπτό εργαλείο πιέζουμε ή χτυπάμε βάσει του σχεδίου μας. Δημιουργούμε έτσι σταδιακά το ανάγλυφο, που θα προβληθεί από την ανάποδη πλευρά και μπορεί τέλος να διακοσμήσει ένα αντικείμενο (Εικ.9).

Με αφετηρία το έργο του Ανρί Λοράνς, «Κλόουν», 1915, ένα κυβιστικό γλυπτό από χρωματισμένο ξύλο (Εικ.10), μπορούμε να φτιάξουμε τρισδιάστατες φιγούρες.

εικόνα

Χρησιμοποιούμε χάρτινα αντικείμενα (ρολά, κουτιά) και δημιουργούμε ακόμα κάποιες φόρμες, διπλώνοντας, χαράσσοντας και κόβοντας το χαρτί (Εικ.α). Συνθέτουμε τις χάρτινες φόρμες, ώστε να σχηματίζουν μια ανθρώπινη μορφή. Τις συναρμολογούμε κολλώντας και αν θέλουμε, χρωματίζουμε (Εικ.11).

12. «Η Ροτόντα» της Θεσσαλονίκης, από μαυσωλείο του Γαλέριου, στους χριστιανικούς χρόνους μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Γεωργίου.

2.3. Ο χώρος στα τρισδιάστατα έργα

Ο χώρος είναι ό,τι μας περιβάλλει, έχει τρεις διαστάσεις και μπορεί να είναι φυσικός ή κατασκευασμένος.

Η αρχιτεκτονική διευθετεί το χώρο και μορφοποιώντας τον εκφράζει την αισθητική κάθε λαού σε κάθε εποχή. Η αρχιτεκτονική των αρχαίων πολιτισμών άφησε το στίγμα της κυρίως στο ναό και το ανάκτορο. Αν φέρουμε στο νου μας τους αρχαίους ελληνικούς ναούς, εκτός από θαυμασμό προς την αρχιτεκτονική τους μεγαλοπρέπεια και αρμονία, νιώθουμε δέος για το χώρο στον οποίο είναι κτισμένοι. Μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο σημαντικός είναι ο χώρος για το αρχιτεκτονικό έργο, αν προσέξουμε πώς φαίνονται τα παλαιότερα έργα σήμερα. Κάποια από αυτά συνεχίζουν να στέκουν επιβλητικά σαν να μην τα έχει αγγίξει ο χρόνος. Όμως πολλά έχασαν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους, όταν στερήθηκαν τον περιβάλλοντα χώρο που είχαν τη χρονική περίοδο της κατασκευής τους (Εικ.12,13).

Τα έργα της γλυπτικής απλώνονται στο χώρο, τον αναδεικνύουν και αναδεικνύονται από αυτόν. Τα περίοπτα* γλυπτά λειτουργούν εξίσου καλά σε κλειστούς και ανοιχτούς χώρους.

14. Ροντέν, «Οι πρόκριτοι του Καλέ», 1886. Οι φιγούρες αφήνουν τον κενό χώρο να εισχωρήσει ανάμεσά τους, δίνοντας στο έργο τη δυνατότητα να απλωθεί στο χώρο και να γίνει μέρος του.

13. Εκκλησάκι κάτω από το πρώην Υπουργείο
Παιδείας στην οδό Μητροπόλεως στην Αθήνα.

2.4. H ανθρώπινη μορφή στη Δυτική ζωγραφική

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα το ανθρώπινο σώμα είναι το θέμα που απασχόλησε περισσότερο τους ζωγράφους. Ενώ στη γλυπτική οι όγκοι υπάρχουν στο ίδιο το υλικό της, στη ζωγραφική πρέπει να αποδοθούν με το σχέδιο και το χρώμα.

15. «Ο δισκοβόλος κατά την αρχική αιώρηση», λεπτομέρεια από ελληνικό ερυθρόμορφο αγγείο, 5ος αι. π.Χ. Η μορφή είναι σχεδιασμένη με γραμμές και το χρώμα είναι επίπεδο (πλακάτο).

16. Μαζάτσιο, «Η εκδίωξη από τον παράδεισο», 1427. Από τις πρώτες προσπάθειες που έγιναν στην Αναγέννηση για να αποδοθεί ο όγκος της ανθρώπινης μορφής με την τονική διαβάθμιση του ίδιου χρώματος.

17. Κράναχ, «Αφροδίτη και Έρωτας», 16ος αι. Οι όγκοι στο γυναικείο γυμνό και το μικρό έρωτα πλάθονται με λίγους απαλούς τόνους. Οι μορφές προβάλλονται εξαιτίας της φωτεινότητάς τους σε σχέση με το σκούρο φόντο.

Παρατηρήστε τα έργα στις εικόνες 15-20 και απαντήστε: α. Ποιες μορφές δείχνουν πιο ρεαλιστικές; β. Ποιες βασίζονται στο σχέδιο; γ. Ποιες έχουν ζωγραφιστεί κυρίως με το χρώμα; δ. Ποιες ενώνονται με το φόντο τους; ε. Ποιες ξεχωρίζουν από αυτό;

18. Σερά, «Το μοντέλο», 1888.
Ο όγκος του σώματος και ο χώρος αποδίδονται με κηλίδες χρώματος τοποθετημένες η μια δίπλα στην άλλη, με την τεχνική του Πουαντιγισμού. Χωρίς να υπάρχουν περιγράμματα, βλέπουμε ότι το σώμα, εκεί που υπάρχει μεγάλη τονική διαφορά, ξεχωρίζει καλά από το φόντο, ενώ σε άλλα σημεία μπερδεύεται.

εικόνα
19. Ματίς, «Η τσιγγάνα», 1906.
Ανθρώπινο σώμα και χώρος αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο: σχεδιάζονται και χρωματίζονται με έντονα χρώματα. Κυρίαρχο στοιχείο στη ζωγραφική των Φωβιστών (π.χ. τα έργα του Ανρί Ματίς) είναι η χρησιμοποίηση καθαρού χρώματος και στις φωτεινές και στις σκιερές επιφάνειες, ώστε να αποδοθούν οι όγκοι και ο χώρος.

20. Πικάσο, «Καθιστό γυμνό», 1910.
Ανθρώπινη μορφή και χώρος ενοποιούνται, ενώ οι όγκοι αναλύονται σε γεωμετρικές φόρμες. Ο Πάμπλο Πικάσο και ο Ζορζ Μπρακ δημιούργησαν τον Κυβισμό, με τον οποίο απέδωσαν τα αντικείμενα, τις ανθρώπινες μορφές και τα στοιχεία του τοπίου αναλύοντας τις φόρμες σε γεωμετρικά στερεά και παρουσιάζοντας έτσι τις πολλές όψεις τους (ανφάς, προφίλ κ.ά.) στο ίδιο έργο.

2.5. Πώς οι μορφές διαμορφώνουν το ζωγραφικό χώρο

εικόνα

α. Όταν μορφές με το ίδιο μέγεθος τοποθετούνται η μια δίπλα στην άλλη, ο χώρος που δημιουργούν είναι επίπεδος, χωρίς βάθος.
β. Όταν υπάρχουν μορφές με το ίδιο μέγεθος, που κάθε μια επικαλύπτει την άλλη, δημιουργείται η αίσθηση ότι ανάμεσά τους υπάρχει απόσταση, άρα βάθος.
γ. Όταν τοποθετούνται μορφές με το ίδιο μέγεθος σε διαφορετικά ύψη, δε δημιουργείται σαφής αίσθηση του βάθους, αλλά χρειάζονται και άλλα στοιχεία στο χώρο για να γίνει αυτό (π.χ. η γραμμή του ορίζοντα).

εικόνα

δ. Όταν με το σύστημα της γραμμικής προοπτικής τοποθετούνται μορφές αλληλεπικαλυπτόμενες και με μειωμένο το μέγεθός τους, δημιουργείται η αίσθηση του μεγάλου βάθους.
ε. Συνδυάζοντας τη γεωμετρική με την ατμοσφαιρική ή χρωματική προοπτική, οι μορφές, που παρουσιάζουν επιπλέον αλλαγή στο χρώμα και την τονική διαβάθμιση, προκαλούν πειστικότερα την αίσθηση του φυσικού χώρου.
στ. Με την τοποθέτηση των μορφών σε αλληλεπικάλυψη και με αυξανόμενο το μέγεθός τους, οι μορφές αντιστρέφονται και δημιουργείται η εντύπωση ότι οι μακρινές έρχονται μπροστά, οπότε το αποτέλεσμα είναι επίπεδο.

Να σχεδιάσετε τη γραμμή του ορίζοντα στις παραπάνω εικόνες και να διαμορφώσετε το χώρο προσθέτοντας δικά
σας στοιχεία.

2.6. Ο χώρος στα δισδιάστατα έργα

Στη Βυζαντινή ζωγραφική ο χώρος στον οποίο τοποθετούνται οι ανθρώπινες μορφές, παρουσιάζεται χωρίς βάθος, αφού οι παραστάσεις αφορούν τον πνευματικό κόσμο και δεν επιδιώκεται η αναπαράσταση του γήινου κόσμου (Εικ.21).

21. «Η Σταύρωση», ψηφιδωτό από το
καθολικό της μονής του Οσίου Λουκά,
11ος αι.

Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Αναγέννησης όρισε ως ιδανικό της τέχνης την απεικόνιση του πραγματικού κόσμου. Η παρατήρηση ότι όσο ο άνθρωπος απομακρύνεται από τα αντικείμενα τα βλέπει μικρότερα και με λιγότερο καθαρά χρώματα, οδήγησε τους καλλιτέχνες να επινοήσουν τη μέθοδο της προοπτικής, ώστε να μεταφέρουν την εντύπωση του τρισδιάστατου χώρου επάνω στην επίπεδη επιφάνεια της ζωγραφικής.

Η μέθοδος της προοπτικής χρησιμοποιήθηκε και από μεταγενέστερους ζωγράφους, ενώ πολλές φορές παραποιήθηκε (Εικ.26,28).

23. Τζιοβάνι Μπελίνι, «Ο Ευαγγελισμός», 1500.

22. Φρα Αντζέλικο, «Η ταφή των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού», 1440.

24. Μαντένια, «Η Σταύρωση», 1459.

25. Μαντένια, «Ο θρήνος για το νεκρό Χριστό», 1490.

27. Βερμέρ*, «Μάθημα μουσικής», 1665.
Οι ανθρώπινες μορφές και τα αντικείμενα εντάσσονται μέσα στο χώρο ενός δωματίου που αποδίδεται ρεαλιστικά με τη χρησιμοποίηση της προοπτικής και την ανάλογη απόδοση φωτός και σκιάς, καθαρών και γκρίζων χρωμάτων.

26. Νταλί, «Ο Χριστός του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού», 1951.

28. Ντε Κίρικο*, «Το μυστήριο και η μελαγχολία ενός δρόμου», 1914.
Ο χώρος, ενώ μας θυμίζει στοιχεία της πραγματικότητας, είναι παράξενος και ονειρικός.

29. Έσερ*, «Μέρα και νύχτα», 1938. Από τη «μέρα» αριστερά γεννιούνται τα άσπρα πουλιά και από τη «νύχτα» δεξιά γεννιούνται τα μαύρα πουλιά, που απλώνονται προς τα κάτω και γίνονται χωράφια γεωμετρικά σχεδιασμένα.

30. Έσερ, «Άλλος κόσμος», 1947. Ο Μάουριτς Έσερ, χρησιμοποιώντας τη γεωμετρία και την προοπτική, δημιούργησε ψευδαισθητικούς κόσμους.

Στα μη παραστατικά* έργα ζωγραφικής και ένα μόνο σχήμα επάνω στη ζωγραφική επιφάνεια δημιουργεί ένα ζωγραφικό χώρο γύρω του, πόσο μάλλον η συνύπαρξη πολλών στοιχείων που μπορεί να αποκαλύψει καινούριους και ενδιαφέροντες αισθητικά χώρους. Έτσι, μπορεί να εμφανίζονται σχήματα με σαφή περιγράμματα που οριοθετούν το φόντο (Εικ.31) ή σχήματα χωρίς σαφή όρια που γίνονται ένα με το ζωγραφικό χώρο (Εικ.32) και αποδίδουν τον αφηρημένο χαρακτήρα του έργου.

31. Αρπ, «Χορός», 1925.

32. Καντίνσκι, «Αυτοσχεδιασμός Νο 26», 1912.

2.7. Σχεδιαστική μέθοδος της προοπτικής

εικόνα

α. Γραμμική προοπτική εξωτερικού και εσωτερικού χώρου με ένα σημείο φυγής, στο οποίο συγκλίνουν όλες οι γραμμές του χώρου και των αντικειμένων.

εικόνα

β. Γραμμική προοπτική εξωτερικού και εσωτερικού χώρου με δυο σημεία φυγής.

Να παρατηρήσετε τα έργα στις σελίδες 67,68 και να βρείτε: α. Σε ποια υπάρχει γραμμική προοπτική; β. Ποιο είναι το σημείο φυγής σε κάθε ένα; γ. Πόσα σημεία φυγής έχει το έργο του Ντε Κίρικο; δ. Τι είδους προοπτική έχει το σώμα του Χριστού στο έργο του Μαντένια; ε. Τι χαρακτηρισμό μπορούμε να δώσουμε στο χώρο του Νταλί;

γ. Η ατµοσφαιρική προοπτική χρησιµοποιεί επιπλέον αλλαγές και τονικές διαβαθµίσεις στα χρώµατα.

ΥΛΙΚΑ 1.Μικρό μπλοκ σχεδίου (Α5) με πολλά φύλλα για πρόχειρα σχέδια 2.Υλικά σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβια Β, 4Β, γόμα, ξύστρα, χάρακας, ξυλομπογιές, παστέλ, μπλοκ ακουαρέλας, τέμπερες, πινέλα 3.Μεγάλα χρωματιστά χαρτόνια κανσόν, εικόνες κτιρίων, μορφές από περιοδικά ή προσωπικές φωτογραφίες, κόλλα, ψαλίδι 4.Υλικά γλυπτικής: α.φύλλα μαλακού αλουμινίου (σφυρί, πένσα, χοντρό καρφί), β.χάρτινα κουτιά και ρολά, χαρτόνια (κόλλα, ψαλίδι, συρραπτικό), γ.σύρμα, καρφιά, βίδες (πένσα), δ.μικρά κομμάτια ξύλου (σφυρί, καρφιά, σχοινί), ε.πηλός που στεγνώνει μόνος του (μαχαιράκι).

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Να δημιουργήσετε τρισδιάστατα έργα με ένα θέμα χρησιμοποιώντας φύλλο αλουμινίου, χαρτιά, σύρμα, ξύλο ή πηλό.
2. Να βρείτε από διάφορες πηγές (περιοδικά, εφημερίδες κ.ά.) εικόνες κτιρίων, τα οποία να εκφράζουν τις παρακάτω έννοιες: μεγαλειώδες, φιλικό, απρόσιτο, ψυχρό, ζεστό. Να τις κολλήσετε σε χαρτόνια ανάλογα με την κάθε έννοια.
3. Με τη βοήθεια κάναβου, να μεγεθύνετε το σχέδιο της διπλανής εικόνας και να αποδώσετε τους όγκους και το χώρο με φωτοσκιάσεις ή χρωματικές επιφάνειες.
4. Να διαμορφώσετε ένα ζωγραφικό χώρο κολλώντας φιγούρες από φωτογραφίες και προσθέτοντας χρώματα.
5. Να ζωγραφίσετε σχήματα με σαφή όρια μέσα σε ένα χρωματιστό φόντο.
6. Να ζωγραφίσετε σχήματα χωρίς σαφή όρια που μπερδεύονται και γίνονται ένα με το ζωγραφικό χώρο.
7. Να χρησιμοποιήσετε τη μέθοδο της προοπτικής για να φτιάξετε ένα ζωγραφικό έργο χώρου. Μπορείτε να εργαστείτε επάνω σε ένα δικό σας θέμα ή να επιλέξετε από τα παρακάτω: ταξιδεύω στο χρόνο, το όνειρο του ήλιου, γέννηση.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ - ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ
Ντονατέλο (Donatello, 1386-1466): Ο Φλωρεντινός γλύπτης εξέφρασε στα έργα του με τον καλύτερο τρόπο το πνεύμα της Αναγέννησης και επηρέασε όλους σχεδόν τους συγχρόνους του καλλιτέχνες αλλά και τους μεταγενέστερους.
http://www.scultura-italiana.com/Galleria/Donatello/index.html
περίοπτα γλυπτά ή ολόγλυφα: αυτά που μπορούμε να τα δούμε από όλες τις πλευρές τους. Βερμέρ (Johannes Vermeer, 1632-75): Τα έργα του Ολλανδού ζωγράφου προσαρμόζονται στην κυρίαρχη τάση της ολλανδικής ηθογραφικής ζωγραφικής του 17ου αιώνα και διακρίνονται για την αυστηρή σύνθεση, τις έντονες χρωματικές αντιθέσεις και τη χρήση του φωτός. http://www.essentialvermeer.com/index.html
Ντε Κίρικο (Georgio De Chirico, 1888-1978): Ο Ιταλός ζωγράφος γεννήθηκε στο Βόλο και πέρασε τα παιδικά του χρόνια εκεί. Πηγαίνοντας στο Παρίσι συνδέθηκε με τους Σουρεαλιστές, που τον αισθάνονταν δικό τους εξ αιτίας του ταλέντου του να εκφράζει το υποσυνείδητο. http://www.tendreams.org/dechirico.htm
μη παραστατικά έργα (αφηρημένα): Στα έργα δεν υπάρχει μίμηση ούτε κάποια αναπαράσταση από τον πραγματικό κόσμο, αλλά ένας καινούριος «ζωγραφικός χώρος» με σχήματα και χρώματα.
Έσερ (Maurits Cornelis Escher, 1898-1972): Τα έργα του Ολλανδού ζωγράφου απεικονίζουν παραστάσεις (άνθρωποι, ζώα, αντικείμενα) ή παραδοξολογικές κατασκευές (κτίρια) με τρόπο που δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν. Η ιδιαιτερότητα αυτή των σχεδίων του οφείλεται στην επιρροή που δέχτηκε ο Έσερ από τα μαθηματικά και τη γεωμετρία.

http://www.mcescher.nl/ και http://people.via.ecp.fr/~jm/musee/escher.html