1.1. Ο ρόλος των χρωμάτων στο χώρο

1. Νταμούχαρη Πηλίου.

Το χρώμα δεν είναι απλώς ένα συμπληρωματικό στοιχείο που χρησιμοποιείται σε ένα αρχιτεκτονικό έργο, αλλά καθοριστικός συντελεστής στη λειτουργία και την αισθητική του χώρου.

Τα χρώματα διαφοροποιούνται ανάλογα με τη χρήση του χώρου. Για παράδειγμα, σε ένα κατάστημα που πρέπει να εντυπωσιάζει, για να εξασφαλίσει την προσοχή των πελατών, μπορούν να χρησιμοποιηθούν έντονα χρώματα και αντιθέσεις.

Οι διαφορετικές αποχρώσεις μπορούν να εντείνουν μια επιφάνεια ή να υποβαθμίσουν μια άλλη, να τονίσουν τη διάρθρωση του χώρου και να αναδείξουν τα δομικά του στοιχεία (δάπεδο, τοίχοι, οροφή). Οι αποχρώσεις των αντικειμένων που τοποθετούνται σε ένα χώρο μπορούν να του προσδώσουν έμφαση ή διακριτικότητα.

Αν συγκρίνουμε τα χωριά της χώρας μας, όπου οι άνθρωποι ζουν κοντά στη φύση και δέχονται τον κατακλυσμό των χρωμάτων της, με τις πόλεις, όπου κυριαρχεί το γκρίζο των μεγάλων κτιρίων από μπετόν, διαπιστώνουμε πόσο περισσότερη ανάγκη για χρώμα μέσα στα σπίτια τους έχουν οι άνθρωποι των αστικών κέντρων.

1.2. Οι ιδιότητες και οι κατηγορίες των χρωμάτων

Κάθε χρώμα χαρακτηρίζεται από τρεις ιδιότητες. Η απόχρωση δηλώνει από ποια χρώματα έχει δημιουργηθεί και σε ποια ποσότητα αυτά έχουν αναμειχθεί, οπότε π.χ. ένα πορτοκαλί μπορεί να είναι κοκκινο-πορτοκαλί ή κιτρινο-πορτοκαλί (Εικ.α). Η φωτεινότητα (τόνος) χαρακτηρίζει το πόσο σκούρο ή ανοιχτό είναι ένα χρώμα (Εικ.β). Η ένταση (λαμπρότητα) χαρακτηρίζει το καθαρό χρώμα που έχει προκύψει από λίγες αναμείξεις, π.χ. το κόκκινο έχει μεγαλύτερη ένταση από το μοβ και το μοβ έχει μεγαλύτερη ένταση από το καφέ (Εικ.γ).

Οι τρεις ιδιότητες των χρωμάτων επηρεάζονται από το μέγεθος που έχει κάθε χρωματική επιφάνεια και από την παράθεση των χρωμάτων.

δ. Τα έξι μικρά γαλάζια τετράγωνα μέσα στο πορτοκαλί φαίνονται πιο ζωηρά από ό,τι το ένα. ε. Το άσπρο τετράγωνο μέσα στο μαύρο φαίνεται μεγαλύτερο από το μαύρο μέσα στο άσπρο, αφού το άσπρο ακτινοβολεί και έτσι υπερβαίνει τα όριά του. Αντίστοιχα οι ανοιχτές αποχρώσεις μεγαλώνουν το χώρο, ενώ οι σκούρες τον μικραίνουν. στ. Το κίτρινο τετράγωνο μέσα στο μοβ φαίνεται πολύ πιο λαμπερό από ό,τι μέσα στο ροζ. Ο διαχωρισμός των χρωμάτων σε θερμά και ψυχρά (Εικ.2,3) έχει προκύψει από το συσχετισμό τους με στοιχεία της πραγματικότητας. Το κόκκινο και το κίτρινο θεωρούνται θερμά, επειδή μας θυμίζουν τη φωτιά και τον ήλιο, οπότε όταν χρησιμοποιούνται, μεταδίδουν την αίσθηση του ζεστού. Το μπλε θεωρείται ψυχρό επειδή μας θυμίζει και μας μεταφέρει τη δροσιά της θάλασσας. Έτσι, τα χρώματα χαρακτηρίζονται θερμά ή ψυχρά ανάλογα με την ποσότητα του κόκκινου, του κίτρινου και του μπλε με την οποία έχουν δημιουργηθεί.    Όταν παρατίθενται τα βασικά χρώματα μαζί με τα συμπληρωματικά τους (κόκκινο-πράσινο, κίτρινο-μοβ, μπλε-πορτοκαλί), ενισχύουν το ένα το άλλο και δημιουργούν αντίθεση (Εικ.4). Όταν παρατίθενται συγγενικά χρώματα, π.χ. κόκκινο και πορτοκαλί, δημιουργείται ένα αρμονικό αποτέλεσμα (Εικ.5). Τα γαιώδη χρώματα (ώχρα, όμπρα, σιένα κ.ά.) έχουν σχέση με τα χρώματα της φύσης (γης) και δημιουργούν μια ζεστή ατμόσφαιρα (Εικ.6).

1.3. Ο ρόλος του φωτός στο χώρο   

Το φως είναι ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο στη διακόσμηση, αφού τα επίπεδα, οι όγκοι, το βάθος και η πλαστικότητα του χώρου εξαρτώνται από τον τρόπο που φωτίζονται. Ο φωτισμός μπορεί να διαφοροποιείται ως προς την ποιότητα (φυσικός - τεχνητός), την ένταση και την κατεύθυνση. Ο φυσικός φωτισμός μεταβάλλεται, ενώ ο τεχνητός είναι σταθερός και ελεγχόμενος.
  

Στις παρακάτω εικόνες βλέπουμε πώς αλλάζει ο χώρος και τα αντικείμενα ανάλογα με το φωτισμό.
α. Μια φωτισμένη επιφάνεια έρχεται πιο κοντά, ενώ μια σκοτεινή απομακρύνεται και αποκτά βάθος.
β. Ο πολύ έντονος φωτισμός αναδεικνύει το χώρο, ανοίγει τους τόνους των χρωμάτων και δημιουργεί παράλληλα έντονες φωτοσκιάσεις, ενώ ο χαμηλός φωτισμός δημιουργεί απαλούς χρωματικούς τόνους και ατμοσφαιρικότητα.

γ. Ο έγχρωμος φωτισμός μπορεί να ενισχύσει ή να ατονήσει ένα χρώμα. Π.χ. αν φωτίσουμε με ελαφρύ πράσινο φως μια κόκκινη επιφάνεια, θα χάσει την ένταση και την καθαρότητά της, ενώ αν φωτίσουμε μια κίτρινη, θα ενταθεί.
δ. Η χρησιμοποίηση μιας ή περισσότερων φωτεινών πηγών δίνει τη δυνατότητα να αναδειχτούν συγκεκριμένα στοιχεία.

1.4. Η σύνθεση στον εσωτερικό χώρο

Τα επιμέρους στοιχεία της σύνθεσης, δηλαδή τα μεγέθη, τα σχήματα, τα χρώματα, τα υλικά και η υφή των επιφανειών του χώρου (τοίχοι, πάτωμα, ταβάνι, πόρτες, παράθυρα) αλλά και των χρηστικών και διακοσμητικών αντικειμένων που επενδύουν το χώρο (έπιπλα κ.ά.), συμβάλλουν στη λειτουργικότητα και την αισθητική του χώρου. Π.χ. οι υψηλοί τοίχοι και τα μεγάλα ανοίγματα προσφέρουν χώρο και φως. Το ενιαίο πάτωμα ενοποιεί και ζεσταίνει όλους τους επιμέρους χώρους. Η λιτή επίπλωση κάνει ένα χώρο άνετο και λειτουργικό.

Η σύνθεση όλων των στοιχείων σε ένα σύνολο βασίζεται σε κανόνες, οι οποίοι καθορίζουν το αποτέλεσμα δημιουργώντας τα διαφορετικά διακοσμητικά στιλ.

Στα παρακάτω σχέδια βλέπουμε διάφορους τρόπους με τους οποίους επιτυγχάνεται μια βασική αρχή της σύνθεσης, η ισορροπία.

α. Ισορροπία λόγω συμμετρικής τοποθέτησης	β. Ισορροπία ενός μεγάλου σχήματος με πολλά μικρά.
γ. Ισορροπία ενός έντονου χρώματος με απαλά χρώματα.	δ. Μια μικρή πολυσύνθετη μορφή ισορροπεί με μια μεγαλύτερη απλή.

1.5. Διακόσμηση και διακοσμητικά στιλ   

Η διακόσμηση αφορά τη διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων, ώστε να τους εξασφαλίσει λειτουργικότητα και ομορφιά. Η διακοσμητική τέχνη δανείζεται διάφορα στοιχεία από τις άλλες τέχνες, όπως τις χρωματικές κλίμακες και τις φόρμες από τη ζωγραφική, τους όγκους και τα ανάγλυφα από τη γλυπτική. Ωστόσο, αυτά τα δανεικά στοιχεία δεν την υποβαθμίζουν, αλλά την αναδεικνύουν σε συνθετική τέχνη.

7. «Η Αίθουσα Πολέμου» στο ανάκτορο των Βερσαλιών στο Παρίσι, 17ος αι.

Η διακόσμηση ακολουθεί τις αντιλήψεις της κοινωνίας για την τέχνη και έτσι δημιουργούνται τα διάφορα στιλ, δηλαδή το ύφος κάθε εποχής.

Το στιλ μπαρόκ διακρίνεται για την πληθωρικότητα και το βάρος του, χρησιμοποιεί πολλά διακοσμητικά στοιχεία, ανάγλυφα, τοιχογραφίες, σκαλιστά έπιπλα, πολύχρωμους τάπητες κ.ά. (Εικ.7).

Το Νεοκλασικό στιλ οργανώνεται με κάθετες και οριζόντιες γραμμές. Χρησιμοποιεί αυστηρές φόρμες, λιτά χρώματα και συμμετρικές επιφάνειες και διακοσμεί το χώρο με ανάκλιντρα, καναπέδες, μπουφέ, βιτρίνες, πολυελαίους κ.ά. Είναι το στιλ που εκφράζει αρχοντιά, φινέτσα και αρμονία (Εικ.8).

Το μοντέρνο στιλ δίνει έμφαση στη λειτουργικότητα του χώρου, χρησιμοποιώντας την επίδραση του φωτός, τη διακοσμητική εκφραστικότητα του χρώματος και τις ιδιότητες των υλικών (Εικ.9).

8. «Ιλίου Μέλαθρον», το Νομισματικό μουσείο της Αθήνας, έργο του Τσίλερ*, 1878-80.

9. «Οικία Σρέντερ» στην Ουτρέχτη, έργο του Ρίτβελντ, 1924.

10. «Οι μάσκες της τραγωδίας και της κωμωδίας», ψηφιδωτό από τη βίλα του Αδριανού στο Τίβολι κοντά στη Ρώμη, 2ος αι.

11. Παράσταση θεατρικής σκηνής ζωγραφισμένη επάνω σε αθηναϊκό ερυθρόμορφο κρατήρα, 350 π.Χ.

13. Παράσταση στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου.

1.6. Αρχαίο θέατρο και σκηνογραφία

Από τότε που δημιουργήθηκε η κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, οργανώνονταν οι τελετουργικές εκδηλώσεις προς τιμή των θεών, οι οποίες στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. απέκτησαν θεατρική μορφή. Οι πρώτες παραστάσεις δόθηκαν στην Αττική και ήταν αφιερωμένες στο θεό Διόνυσο.

Ο χώρος του θεάτρου αποτελούνταν από τρία μέρη: τη σκηνή, μια ξύλινη κατασκευή παραλληλόγραμμου σχήματος όπου έπαιζαν οι υποκριτές, την ορχήστρα, δηλαδή τον κυκλικό χώρο μπροστά από τη σκηνή, όπου παρέμενε ο χορός και το κοίλον, το χώρο για τους θεατές.

Για το ανέβασμα ενός έργου ο χώρος διαμορφωνόταν από το σκηνογράφο. Τα παραπετάσματα ήταν κινητά ζωγραφισμένα τελάρα που τοποθετούνταν μπροστά από τη σκηνή και απεικόνιζαν τους σχετικούς με το έργο χώρους. Χρησιμοποιούνταν ξύλινες κατασκευές που εμφάνιζαν τους θεούς, με γερανούς, τροχαλίες και σκοινιά και οι ηθοποιοί φορούσαν ενδύματα, κοθόρνους και προσωπεία.

Με τον καιρό, τα διάφορα σκηνικά τυποποιήθηκαν, με αποτέλεσμα στην τραγωδία να παρουσιάζουν την πρόσοψη ανακτόρου ή ναού, στην κωμωδία μια πλατεία μπροστά από ένα σπίτι και στο σατυρικό δράμα μια παραθαλάσσια περιοχή ή ένα δάσος.

Το αρχαίο ελληνικό δράμα έθεσε τις βάσεις για την εξέλιξη του θεάτρου και της σκηνογραφίας.

12. Σχέδιο αρχαίου ελληνικού θεάτρου.   

1.7. O σχεδιασμός του σκηνικού

Ο σκηνογράφος διαμορφώνει εικαστικά το χώρο της σκηνής του θεάτρου, ώστε να αναδειχτούν το περιεχόμενο του έργου και οι ιδέες του σκηνοθέτη. Τα σκηνικά παρουσιάζονται με ζωγραφικά σχέδια ή τρισδιάστατες μικρές κατασκευές (μακέτες).  

14. Βακαλό, ζωγραφική μακέτα σκηνικού για το έργο «Ιππής» του Αριστοφάνη, Εθνικό Θέατρο, Επίδαυρος, 1968.
Ο ζωγράφος Γιώργος Βακαλό στο σκηνικό του συνδυάζει την αρχιτεκτονική κατασκευή με το ζωγραφικό διάκοσμο σε μια σχετικά περιορισμένη χρωματική κλίμακα.

15. Τσαρούχης*, ζωγραφική μακέτα σκηνικού για το έργο «Το κουρέλι» του Νικονέμι, με πρωταγωνίστρια την Έλλη Λαμπέτη, 1951.
Το βασικό σκηνικό παρουσιάζει το εσωτερικό μιας φτωχικής σοφίτας. Για να αποδοθεί η ατμόσφαιρα του χώρου, χρησιμοποιείται ώχρα στους τοίχους, σκούρα χρώματα στα έπιπλα και απαλές αποχρώσεις στα άλλα αντικείμενα. Το σκηνικό ερχόταν σε αντίθεση με το κόκκινο κοστούμι της ηρωίδας, που υποδήλωνε την άρνησή της να υποταχθεί στη μοίρα της και την απόφασή της να αναζητήσει μια καλύτερη ζωή.

Κατασκευή τρισδιάστατης μακέτας για έργο που διαδραματίζεται σε δυο χώρους
Επάνω σε ένα κομμάτι από χαρτόκουτα σχεδιάζουμε, κόβουμε, χαράσσουμε, διπλώνουμε και κολλάμε όπως φαίνεται στις εικόνες α, β. Μπορούμε να προσθέσουμε μια λωρίδα (τη συγκρατούμε με πιαστράκια), ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να κρεμάμε επάνω της χαρτιά για να δημιουργούνται περισσότερα επίπεδα στο χώρο(Εικ.γ,δ).

Έπειτα το σκηνικό μπορεί να «κλείσει» (Εικ.ε),

οπότε ο χώρος διαμορφώνεται εκ νέου για να ολοκληρωθεί το έργο στο δεύτερο αυτό σκηνικό (Εικ.στ-η).