1.1. Το σχέδιο  

Από την Παλαιολιθική εποχή οι άνθρωποι σχεδίαζαν εικόνες επάνω στις επιφάνειες των σπηλαίων. Αξιοποιούσαν τη φυσική διαμόρφωση των σπηλαίων με το να σχεδιάζουν κυρίως μορφές ζώων. Τα απλά μέσα που χρησιμοποιούσαν ήταν κόκαλα που τα γέμιζαν με χρωστικές ουσίες από ορυκτά και τα άπλωναν με πινέλα από τρίχες ή φτερά ζώων ή με τα δάκτυλα.

Με την πάροδο των αιώνων καινούργια μέσα, υλικά και τεχνικές βοήθησαν τη διεύρυνση της αντίληψης του σχεδίου και την εξέλιξή του.

Με τα δυο είδη σχεδίου, το ελεύθερο και το γραμμικό, απεικονίζουμε ό,τι υπάρχει στο περιβάλλον μας, ό,τι υπάρχει μέσα μας αλλά και ό,τι θέλουμε να κατασκευάσουμε.   

1.1.1. Το ελεύθερο σχέδιο

Το ελεύθερο σχέδιο γίνεται με το χέρι και με αυτό αποδίδουμε κάτι, όπως το βλέπουμε, όπως το θυμόμαστε, όπως το φανταζόμαστε και όπως το νιώθουμε. Επομένως, κάθε σχέδιο εμπεριέχει την προσωπική εκδοχή του καλλιτέχνη για τον κόσμο.

Στα νατουραλιστικά σχέδια, η πραγματικότητα αναπαριστάνεται πειστικά (Εικ.5). Στα αφαιρετικά σχέδια προβάλλονται μόνο τα στοιχεία που θεωρούνται σημαντικά (Εικ.6).

α. Η διαδικασία που ακολουθούμε στο σχέδιο

β. Η τονική κλίμακα

Η τονική κλίμακα στο σχέδιο είναι μια διαβάθμιση από τον πιο ανοικτό τόνο στον πιο σκούρο (Εικ.7).

Στο σχέδιο «μεταφράζουμε» τις χρωματικές επιφάνειες των φυσικών μορφών σε τονικές σχέσεις. Επιλέγοντας κατόπιν έναν τύπο τονικής κλίμακας, παρουσιάζουμε πιο σωστά αυτές τις τονικές σχέσεις. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε πολλούς ή λιγότερους τόνους, οπότε θα έχουμε διαφορετικό αποτέλεσμα: σχέδιο με απαλούς τόνους, με κοντινούς τόνους, με τόνους που περιορίζονται στο άσπρο-μαύρο κ.ά.

8. Μπρεγκελ, «Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό», 1557   10. Ρεμπράντ, «Η Σάσκια κοιμάται στο κρεβάτι», 1635

9. Οι διαβαθμίσεις του τόνου στο σχέδιο της σφαίρας διαχέονται η μια μέσα στην άλλη πολύ απαλά. 11. Μουνκ, «Η κραυγή», 1895

Να βρείτε σε ποιον τύπο τονικής κλίμακας ανήκει κάθε σχέδιο από τα παραπάνω, πόσους τόνους περιέχει και γιατί έχει επιλεγεί η συγκεκριμένη τονική κλίμακα.   

γ. Μεγέθη - Αναλογίες - Κλίμακες

Κάθε φυσική μορφή αποτελείται από σχήματα και φόρμες που έχουν συγκεκριμένα μεγέθη. Οι σχέσεις αυτών των μεγεθών είναι οι αναλογίες. Τα σχέδια γίνονται συνήθως σε μικρότερες διαστάσεις από αυτές που έχουν οι φυσικές μορφές. Στη σχεδιαστική επιφάνεια μεταφέρουμε τα μεγέθη με τις ίδιες αναλογίες. Σε αυτό μας βοηθούν και οι κλίμακες που ορίζουν το πόσο μικρότερα θα είναι τα μεγέθη στο σχέδιο αναλογικά με τα φυσικά μεγέθη. (Στα τεχνικά σχέδια η κλίμακα σημειώνεται με αριθμούς, π.χ. 1:5, που σημαίνει ότι αν το σχέδιο έχει ένα μέγεθος, το πραγματικό είναι πέντε φορές μεγαλύτερο.)

δ. Ο κάναβος

Ο κάναβος είναι ένα πλέγμα κατακόρυφων και οριζόντιων γραμμών που μας διευκολύνει να αντιγράψουμε και να μεταφέρουμε μια εικόνα μεγαλώνοντας, μικραίνοντας ή ακόμα και παραμορφώνοντάς την.

Η μεγέθυνση γίνεται ως εξής:

1.1.2. Τα υλικά του ελεύθερου σχεδίου και οι τεχνικές τους    α. Το χαρτί: Υπάρχουν πολλών ειδών χαρτιά, λεπτά ή χοντρά, ματ ή γυαλιστερά, ανάγλυφα ή λεία, απορροφητικά ή μη, κατάλληλα για κάθε υλικό που θα υποδεχτούν. β. Τα μολύβια κατασκευάζονται από μείγμα γραφίτη και αργίλου με ξύλινο περίβλημα. Κατάλληλα για το ελεύθερο σχέδιο είναι τα μαλακά (Β,2Β....8Β). Τα μολύβια μας δίνουν τη δυνατότητα να σχεδιάζουμε και έπειτα να δημιουργούμε πολλούς τόνους, από απαλό γκρίζο μέχρι μαύρο, πιέζοντάς τα ελαφρά ή δυνατά ή χρησιμοποιώντας αραιές ή πυκνές, παράλληλες ή τεμνόμενες γραμμές (Εικ.13). Μπορούμε να δημιουργήσουμε γρήγορα σκίτσα που μεταδίδουν μια αίσθηση, π.χ. της κίνησης (Εικ.14) ή να φτιάξουμε σχέδια με ακρίβεια και λεπτομέρειες, σβήνοντας και διορθώνοντας με μια μαλακή πλαστική γόμα (Εικ.15).

14. Σεζαν, σκίτσο του αγάλματος της Άρτεμης, 1885

15. Ρούμπενς, «Πορτρέτο αγοριού», 1626

γ. Το κάρβουνο είναι ένα φυσικό μαλακό υλικό. Σχεδιάζουμε με κάρβουνο επάνω σε ματ χαρτί, λευκό ή έγχρωμο, εξασφαλίζοντας διαφορετικά αποτελέσματα. Το χρησιμοποιούμε όπως το μολύβι, σχεδιάζοντας και σκιαγραφώντας με παράλληλες ή τεμνόμενες γραμμές και το σβήνουμε με την ειδική γόμα. Μπορούμε επίσης να το απλώσουμε και να το σβήσουμε με το χέρι. Είναι κατάλληλο για μια γρήγορη απόδοση του θέματος, όταν θέλουμε να διαχωρίσουμε φωτεινές και σκιερές περιοχές (Εικ.16,17). Επίσης μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το κάρβουνο μαζί με λευκή κιμωλία (Εικ.18). Όταν το έργο ολοκληρωθεί, χρειάζεται να το ψεκάσουμε με ειδικό σπρέι φιξαρίσματος, ώστε να σταθεροποιηθεί επάνω στην επιφάνεια.	16. Κίρχνερ, «Ξαπλωμένο γυμνό», 1906.
17. Μαρκ, «Ελέφαντας», 1907.	18. Πικάσο*, «Ο ζωγράφος και το μοντέλο του», 1950, κάρβουνο και κιμωλία σε χαρτί.

19. Μισό, «Ζωγραφική με μελάνη της Κίνας», 1962. Υπάρχει η μαύρη σινική μελάνη αλλά και άλλες αποχρώσεις που χρησιμοποιούμε μεμονωμένα ή αναμειγνύοντάς τις, οπότε έχουμε ζωγραφικά έργα με χρώμα. Οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες καλλιτέχνες από πολύ παλαιά χρησιμοποίησαν τη μελάνη για την παραδοσιακή τους καλλιγραφία (Εικ.20) αλλά και στη ζωγραφική. Τα έργα τους χαρακτηρίζονται για την καθαρότητα και τη λιτότητά τους (Εικ.21,22). 21. Χοκουσάι, «Κουρδίζοντας το σίμωσαν», 1820 (Ιαπωνία).

δ. Η μελάνη είναι υγρό υλικό που απλώνεται με πένα ή πινέλο κυρίως επάνω σε λείο χαρτί. Η υγρή της κατάσταση επιτρέπει να την αραιώνουμε με νερό, δημιουργώντας ποικιλία στους τόνους (Εικ.19). Η δυσκολία όμως είναι ότι δεν μπορούμε να σβήνουμε. 22. Κάι, «Προσωπογραφία του ποιητή Λα Πο», 13ος αι. (Κίνα).

1.2.1. Το γραμμικό σχέδιο

Το γραμμικό σχέδιο χρησιμοποιείται για τη δημιουργία εικόνων με εικαστικό (διακοσμητικά και γραφιστικά σχέδια) ή τεχνικό χαρακτήρα (αρχιτεκτονικά, τοπογραφικά,μηχανολογικά, σχέδιαβιομηχανικών αντικειμένων). Επειδή στο γραμμικό επιδιώκουμε να αποδώσουμε τα στοιχεία του σχεδίου με ακρίβεια, χρησιμοποιούμε σχεδιαστικά όργανα.

1.2.2. Τα υλικά για το γραμμικό σχέδιο

Το γραμμικό σχέδιο γίνεται επάνω σε ματ ή λείο χαρτί. Κατάλληλα μολύβια είναι τα σκληρά (Η,2Η....6Η). Επίσης μπορούμε να σχεδιάσουμε με πενάκια ή ραπιντογκράφους και μελάνη ή λεπτούς μαρκαδόρους. Τα σχεδιαστικά όργανα που χρησιμοποιούμε είναι: χάρακας (υποδεκάμετρο), τρίγωνα (ορθογώνιο ισοσκελές και ορθογώνιο ανισοσκελές), διαβήτης και μοιρογνωμόνιο.

1.2.3. Γραμμικά σχέδια

    α. Γεωμετρικές κατασκευές
α. Ισόπλευρο τρίγωνο μέσα σε κύκλο: χωρίζουμε την περίμετρο του κύκλου σε τμήματα ίσα με την ακτίνα του. Αν ενώσουμε ένα παρά ένα τα τρία από τα έξι σημεία της περιμέτρου, θα έχουμε το ισόπλευρο τρίγωνο.
β. Τετράγωνο μέσα σε κύκλο: φέρνουμε στον κύκλο δυο διαμέτρους κάθετες μεταξύ τους. Τα σημεία τομής στην περίμετρο του κύκλου είναι οι κορυφές του τετραγώνου.
γ. Πεντάγωνο μέσα σε κύκλο: φέρνουμε τη διάμετρο ΑΒ και την κάθετη σε αυτή ΓΟ και βρίσκουμε το μέσο Μ της ΟΒ. Με κέντρο το Μ και ακτίνα ΜΓ γράφουμε τόξο που τέμνει την ΑΒ στο σημείο Ν. Η ΓΝ είναι ίση με την πλευρά του πενταγώνου.

β. Διακοσμητικά σχέδια με κύκλους, τόξα και ευθείες

Με γεωμετρικές κατασκευές μπορούμε να αναπτύξουμε πολλές διακοσμητικές συνθέσεις (Εικ.23-26).

23. «Το λουλούδι της ζωής», διακοσμητικό σχέδιο που έχει χρησιμοποιηθεί συμβολικά από πολλούς λαούς. 

δ. Σχεδίαση τρισδιάστατων σχημάτων

Για να έχουμε την πλήρη εικόνα ενός φυσικού αντικειμένου, πρέπει να το δούμε τουλάχιστον από τρεις οπτικές γωνίες (π.χ. από εμπρός, πλάι και επάνω). Επομένως όταν θέλουμε να σχεδιάσουμε τρισδιάστατα σχήματα, προστρέχουμε στον τρόπο σχεδιασμού των γεωμετρικών στερεών.

α. Για να σχεδιάσουμε ένα κουτί: στις τρεις γωνίες ενός πλάγιου παραλληλογράμμου φέρνουμε κατακόρυφες και ίσες γραμμές και τις ενώνουμε με γραμμές παράλληλες προς τις γραμμές του παραλληλογράμμου.

β. Για να σχεδιάσουμε ένα κυλινδρικό κουτί: σε κάθε μια από τις μικρές πλευρές ενός ορθογώνιου παραλληλογράμμου φέρνουμε μια έλλειψη και μετά σβήνουμε τις μικρές ευθείες πλευρές του παραλληλογράμμου και την κάτω εσωτερική καμπύλη της έλλειψης.

Στα σχέδια γ, δ, ε παρουσιάζεται η τρισδιάστατη απόδοση περισσότερο σύνθετων σχημάτων.

στ. Σχεδιαστική απόδοση μιας κατοικίας με γεωμετρικά στερεά. Εκτός από το τρισδιάστατο σχέδιο της κατοικίας στο κέντρο, στα τρία σχεδιασμένα επίπεδα προβάλλονται η πρόσοψη, η πλάγια όψη και η κάτοψή της.  

1.3.1. Το χρώμα

Το χρώμα στη φύση δημιουργείται χάρη στο φως (Εικ.28).

Τα υλικά χρώματα κατασκευάζονται από φυσικές χρωστικές ουσίες (ορυκτά, φυτά) ή χημικές, σε μορφή σκόνης και κατόπιν αναμειγνύονται με ένα συνδετικό υλικό (κόλλα).

Στη γλυπτική και την αρχιτεκτονική το χρώμα οφείλεται στα ίδια τα υλικά που χρησιμοποιούνται ή στο χρωματισμό των υλικών επιφανειών (Εικ.29,30).

Στη ζωγραφική οι μορφές σχεδιάζονταν αρχικά με περιγράμματα και στη συνέχεια χρησιμοποιούνταν το χρώμα, που έπαιζε συμπληρωματικό ρόλο. Από το 16ο αιώνα παρατηρείται στη ζωγραφική της Ευρώπης και της Κίνας η χρήση του χρώματος για την απόδοση μορφών χωρίς συγκεκριμένο περίγραμμα.

1.3.2. Τα υλικά του χρώματος και οι τεχνικές τους

α. Οι ξυλομπογιές είναι τα χρωματιστά μολύβια, με τα οποία σχεδιάζουμε και ζωγραφίζουμε. Μπορούμε να τις απλώσουμε μαλακά, να τις πιέσουμε, ακόμα και να τις αναμείξουμε ζωγραφίζοντας με το ένα χρώμα επάνω στο άλλο, αναζητώντας το αισθητικό αποτέλεσμα που μας εκφράζει.

31. Μπουζιάνης, «Τοπίο», 1926, ξυλομπογιές. Ο Γιώργος Μπουζιάνης (1885-1959), εσωστρεφής καλλιτέχνης που επέμενε στη μουσικότητα του χρώματος και απεχθανόταν κάθε είδους φιλολογία στη ζωγραφική, έχει πει: «Δε ζωγραφίζω εγώ για να κάμω κάδρα, αλλά γιατί δεν μπορώ να κάμω άλλο παρά να ζωγραφίζω, όπως αισθάνομαι και όταν αισθάνομαι.»

32. Έργο μαθητή με ξυλομπογιές. Ποιες διαφορές παρουσιάζουν στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται οι ξυλομπογιές, το μαθητικό έργο και το έργο του Μπουζιάνη;   33. Ερνστ, «Φυσική ιστορία», 1925, φροτάζ.    Ο Ερνστ εφάρμοσε την τεχνική του φροτάζ: επάνω σε μια επιφάνεια που έχει ανάγλυφη υφή (ξύλο, νόμισμα, ύφασμα, φύλλα) ακουμπάμε ένα λεπτό χαρτί και τρίβουμε με το πλάι της μύτης του μολυβιού ή της ξυλομπογιάς μέχρι να αποτυπωθεί η υφή αυτής της επιφάνειας.

δ. Οι τέμπερες γίνονται από χρωστικές σκόνες με συνδετικό υλικό την αραβική γόμα. Επιστρώνονται επάνω σε λείες ή λιγότερο λείες επιφάνειες, όπως το ξύλο, ο τοίχος, ο μουσαμάς και το χαρτί. Είναι χρώματα που αραιώνονται με νερό και στεγνώνουν γρήγορα, επιτρέποντας πολλές γρήγορες επιστρώσεις. Όταν στεγνώσουν, αποκτούν μια απαλή ματ υφή. Είναι πιο εύκολο, αφού σχεδιάσουμε το θέμα μας, να απλώσουμε το χρώμα πρώτα στις μεγάλες επιφάνειες (φόντο, πίσω επίπεδα) και να προχωράμε σταδιακά στις μικρότερες και τις λεπτομέρειες.

Τεχνικές της τέμπερας
Όπως βλέπουμε στα παρακάτω μαθητικά έργα, οι τέμπερες μπορούν να χρησιμοποιηθούν:
α. Αραιωμένες σαν ακουαρέλες, οπότε αποκτούν μια σχετική διαφάνεια.
β. Με αλληλεπικαλυπτόμενες πινελιές και πολλές στρώσεις.
γ. Καλά αναμειγμένες στην παλέτα, οπότε μπορούν να χρωματίσουν καθαρές και πλακάτες επιφάνειες.
δ. Με πολλή πάστα ή απευθείας από το σωληνάριο, οπότε δημιουργούν ένα ανάγλυφο αποτέλεσμα.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Να σκιτσάρετε ένα αντικείμενο ή μια μορφή από μνήμης ή εκ του φυσικού. Έπειτα να το σχεδιάσετε πιο προσεκτικά προσθέτοντας τόνους.
2. Να συνθέσετε τα στοιχεία: άνθρωπος, σπίτι, δέντρο, με εξωπραγματικές αναλογίες.
3. Να χρησιμοποιήσετε το κάρβουνο σε μια ελεύθερη σύνθεση.
4. Να πειραματιστείτε με τη μελάνη σε μια ελεύθερη σύνθεση.
5. Να σχεδιάσετε με σχεδιαστικά όργανα μια διακοσμητική σύνθεση, χρησιμοποιώντας γραμμές και κύκλους.
6. Επιλέγοντας ένα από τα θέματα: σκελετός, μηχανή, ψάρια, βουνά, δέντρα, να σχεδιάσετε με δυο τρόπους: α.ελεύθερα με το χέρι, β.με σχεδιαστικά όργανα.
7. Να σχεδιάσετε ελεύθερα με το χέρι ή με σχεδιαστικά όργανα δυο-τρία γεωμετρικά στερεά και να τα σκιαγραφήσετε.
8. Να σχεδιάσετε τρισδιάστατα τα γράμματα μιας λέξης.
9.10.11.12.Ελεύθερο θέμα με ξυλομπογιές, παστέλ, ακουαρέλες και τέμπερες.
13.Να ζωγραφίσετε ένα έργο με μεικτή τεχνική, αναμειγνύοντας όποια υλικά θέλετε.