3.1. Το ψηφιδωτό

Το ψηφιδωτό έργο αποτελείται από μικρά ποικιλόμορφα, έγχρωμα κομμάτια σκληρού υλικού, τις ψηφίδες, που τοποθετούνται και κολλούνται η μια δίπλα στην άλλη, δημιουργώντας παραστάσεις και διακοσμητικές συνθέσεις. Οι ψηφίδες μπορεί να προέρχονται από φυσικά υλικά (βότσαλα, μάρμαρο, κοράλλι, ημιπολύτιμοι λίθοι, κοχύλια) ή κατασκευασμένα (κεραμίδι, γυαλί). Οι ψηφίδες στερεώνονται επάνω σε επιφάνεια με συγκολλητική ουσία (κονίαμα: είδος λάσπης, τσιμέντο, κερί, γύψος, κόλλα).

Για μεγάλη χρονική περίοδο το ψηφιδωτό χρησιμοποιήθηκε για τη διακόσμηση εσωτερικών και εξωτερικών χώρων. Στη βυζαντινή περίοδο δόθηκε ακόμα περισσότερη ώθηση στο ψηφιδωτό. Με τις πολύχρωμες γυάλινες και επίχρυσες ψηφίδες σχηματίζονταν θρησκευτικές και διακοσμητικές παραστάσεις, που κάλυπταν σε μεγάλο μέρος τις εσωτερικές επιφάνειες των εκκλησιών, προσδίδοντάς τους λάμψη και μεγαλείο (Εικ.4). Στους Προκολομβιανούς πολιτισμούς της Αμερικής η τεχνική του ψηφιδωτού χρησιμοποιήθηκε για να στολιστούν με πολύχρωμους λίθους μάσκες και σύμβολα 5. Προσωπείο από τιρκουάζ, τέχνη των Αζτέκων, 1500. 4. «Η Αυτοκράτειρα Θεοδώρα», ψηφιδωτό από το ναό Σαν Βιτάλε στη Ραβένα, 6ος αι. (λεπτομέρεια).   Οι καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, εμπνεόμενοι από την παράδοση του τόπου τους ή τα μεγάλα έργα του παρελθόντος, δημιούργησαν με το ψηφιδωτό πρωτότυπα έργα (Εικ.6,7). 6. Γκάουντι*, ψηφιδωτή επιφάνεια από το πάρκο Γκιουέλ στη Βαρκελώνη. Ο Ισπανός αρχιτέκτονας Αντόνιο Γκάουντι, επηρεασμένος από το αραβικό στοιχείο που υπάρχει στη χώρα του, χρησιμοποίησε κομμάτια από σπασμένα κεραμικά (πιάτα, πλακάκια) σαν ψηφίδες επενδύοντας και διακοσμώντας με αυτά τις κατασκευές του.

7. Σαγκάλ*, «Το μήνυμα του Οδυσσέα», 1968 (λεπτομέρεια). Ο Ρώσος ζωγράφος Μακ Σαγκάλ εμπνεόμενος από την παράδοση του τόπου του και τη θρησκεία, δημιούργησε έργα με λυρισμό.

3.3. Κατασκευή ψηφιδωτού

α. Σχεδιάζουμε την παράσταση του ψηφιδωτού σε διάφανο χαρτί, σημειώνοντας και τα χρώματα.
β. Γυρίζουμε από την ανάποδη το χαρτί μας και αρχίζουμε να τοποθετούμε τις ψηφίδες μια-μια σύμφωνα με το σχέδιο και σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Πρώτα τοποθετούμε στα περιγράμματα των σχημάτων και μετά στο εσωτερικό τους, κολλώντας τις από την καλή τους πλευρά με πινέλο και κόλλα διαλυτή στο νερό (η πλευρά που η ψηφίδα ακουμπάει το χαρτί μας, θα είναι η καλή πλευρά του ψηφιδωτού).

γ. Αφού ολοκληρώσουμε την ψηφοθέτηση, τοποθετούμε επάνω ένα ξύλινο τελάρο ώστε να καλύπτει το ψηφιδωτό και ρίχνουμε το συνδετικό υλικό (υγρός γύψος και τζίβα), με το οποίο θα ενωθούν οι ψηφίδες. Όταν ο γύψος σκληρύνει, γυρίζουμε το έργο από την καλή πλευρά και αφαιρούμε το χαρτί από την επιφάνεια του ψηφιδωτού πλένοντάς το με βούρτσα και άφθονο νερό, οπότε το ψηφιδωτό έργο ολοκληρώνεται (Εικ.8).

8. Αντίγραφο ψηφιδωτού από την «Οικία των δελφινιών»
στη Δήλο, μέσα του 2ου π.Χ. αι.

3.4. Η γλυπτική με το ξύλο στην ιστορία των πολιτισμών

9. «Ο Αμένοφις Γ'και η Τέγε», 1375 π.Χ.

Το ξύλο είναι από τα πρώτα υλικά που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για τις ανάγκες του, αφού το έβρισκε άφθονο στη φύση. Έχει μικρό βάρος σε σχέση με τον όγκο του και μπορούσε να το επεξεργαστεί σχετικά εύκολα, με απλά εργαλεία. Εξαιτίας της μικρής αντοχής του στο χρόνο, δεν έχουν διασωθεί πολλά δείγματα παλαιότερων ξύλινων αντικείμενων.Η χρήση και κατεργασία του ξύλου ήταν τόσο διαδεδομένη σε πολλούς πολιτισμούς, ώστε αν το ξύλο είχε αντοχή ανάλογη με την πέτρα, ίσως να μιλούσαμε σήμερα για «εποχή του ξύλου», ανάλογη με την «εποχή του λίθου».

Το ξύλο χρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Αίγυπτο για την κατασκευή ειδωλίων και άλλων λατρευτικών αντικειμένων, πολλά από τα οποία βρέθηκαν στους τάφους των Φαραώ (Εικ.9).

Στην αρχαία Ελλάδα μεγάλο μέρος των ναών κατασκευαζόταν από ξύλο, όπως και πολλά ξύλινα λατρευτικά αγάλματα. Η ανάγκη δημιουργίας μνημειακών έργων μεγάλης κλίμακας ώθησε στη χρήση της πέτρας και του μαρμάρου και περιόρισε τις ξύλινες κατασκευές σε λειτουργικά και διακοσμητικά αντικείμενα του ναού.

H χρήση του ξύλου συνδέθηκε ιδιαίτερα με την ορθόδοξη εκκλησία. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, για οικονομικούς λόγους, το ξύλο υποκατέστησε το ελεφαντόδοντο και το μάρμαρο. Έτσι μέχρι σήμερα βλέπουμε στις εκκλησίες τις ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις στα τέμπλα, τα αναλόγια, τους θρόνους κτλ. (Εικ.10-12).

10. Αναλόγιο από τη μονή Βατοπεδίου στο Άγιο Όρος, 15ος αι.

11. Βημόθυρο από τη μονή Κουτλουμουσίου στο Άγιο Όρος, 18ος αι.

12. Σταυρός, Σκήτη Αγίας Άννης, 17ος αι.

Το ξύλο έπαιξε μεγάλο ρόλο στην τέχνη των ιθαγενών της αμερικανικής ηπείρου, με χαρακτηριστικά έργα τα τοτέμ, δηλαδή ξύλινα γλυπτά με μορφές θεών και δαιμόνων (Εικ.13).

Σημαντική πτυχή της αφρικανικής τέχνης είναι η γλυπτική σε ξύλο και περιλαμβάνει ειδώλια ανθρώπων και ζώων, τελετουργικές μάσκες και ράβδους (Εικ.14).

Στην Ιαπωνία, εκτός από τους εντυπωσιακούς ξύλινους ναούς (Εικ.17), το ξύλο χρησιμοποιείται στην κατασκευή προσωπείων για το παραδοσιακό θέατρο Νο (Εικ.15).

Στον 20ό αιώνα οι καλλιτέχνες, εκτός από τα παραδοσιακά υλικά της γλυπτικής (πέτρα, μέταλλο), πειραματίστηκαν και με άλλα υλικά όπως το ξύλο (Εικ.16,18).

14. Μάσκα από το Ζαΐρ. 13. «Τρύπα στον ουρανό», τοτέμ από την Αλάσκα.

15. Προσωπείο του Νο, 16ος αι.     16. Μπρανκούζι, «Ο βασιλιάς των βασιλέων», 1930.

17. Ιαπωνικός ναός στο Κιότο, 1053.

18. Πικάσο, «Οι κολυμβητές», 1956.

3.5. Η ξυλογλυπτική στην ελληνική παράδοση

Οι άνθρωποι κληρονομούν από τους προγόνους τους αντιλήψεις και αξίες για τη ζωή, την κοινωνία και τα έργα της. Όλος ο πολιτισμικός πλούτος που διατηρείται με αυτόν τον τρόπο ως την εποχή μας αποτελεί την παράδοση ενός τόπου.

Η λαϊκή τέχνη δημιουργεί αντικείμενα τέχνης που σχετίζονται με την παράδοση. Ο λαϊκός δημιουργός δεν επιδιώκει να επινοήσει νέα θέματα ή καινούριες κατευθύνσεις στην τέχνη, αλλά να εκφράσει την παραδοσιακή αντίληψη της κοινωνίας. Μέσα από τα παραδοσιακά θέματα δημιουργούνται μορφές που απεικονίζονται με ανάλογο τρόπο στο υφαντό, την κεραμική, την ξυλογλυπτική κτλ.

Ξυλογλυπτική ονομάζουμε το σκάλισμα του ξύλου σε εκκλησιαστικά είδη (τέμπλα, άμβωνες, προσκυνητάρια, μανουάλια, αναλόγια, δεσποτικοί θρόνοι), οικιακά (ξυλόγλυπτες επενδύσεις, έπιπλα, σκεύη), ποιμενικά και ναυτικά (γκλίτσες, ρόκες, ακρόπλωρα καραβιών). Με την επεξεργασία του ξύλου δημιουργούνται διακοσμήσεις εγχάρακτες, ανάγλυφες, χρωματισμένες ή με ένθετα στοιχεία από φίλντισι, ημιπολύτιμους λίθους, ασήμι ή χαλκό.

Ονομαστά κέντρα ξυλογλυπτικής αποτέλεσαν ορισμένες περιοχές της Βορειοδυτικής Ελλάδας, του Πηλίου, της Σκύρου, της Κρήτης κ.ά. Σήμερα, έργα λαϊκής τέχνης φυλάσσονται στα λαογραφικά μουσεία.

19. Ξυλόγλυπτο ακρόπλωρο καραβιού.

3.6. Η τεχνική της ξυλογλυπτικής

Το ξύλο από την κοπή μέχρι την επεξεργασία του παραμένει «ζωντανό», με βασικό χαρακτηριστικό τα νερά του. Η δουλειά του ξυλογλύπτη αρχίζει με την επιλογή του ξύλου που είναι κατάλληλο για το έργο του (οξιά, ελιά, ασπρόξυλο κ.ά.). Όταν το κομμάτι του ξύλου κοπεί, πλανιστεί και προετοιμαστεί, γίνεται η σχεδίαση του θέματος. Ακολουθεί η ξυλογλυπτική που μπορεί να είναι αβαθής (ελαφρύ, επιφανειακό σκάλισμα), ανάγλυφη (το φόντο σκαλίζεται και βαθαίνει για να εμφανιστούν οι όγκοι των μορφών) ή περίοπτη (σκαλίζονται όλες οι πλευρές του ξύλου). Υπάρχουν πολλά εργαλεία κατάλληλα για κάθε εργασία που ακολουθεί ο ξυλογλύπτης, όπως σκαρπέλα με μύτες καμπύλες, τριγωνικές ή πλάγιες.

Κατασκευή ξυλόγλυπτης κορνίζας

α. Σε ένα κομμάτι ξύλο σχεδιάζουμε ένα παραλληλόγραμμο ίσο με τη φωτογραφία που σκοπεύουμε να εντάξουμε. Στο χώρο γύρω από το παραλληλόγραμμο σχεδιάζουμε το μοτίβο το οποίο θα σκαλίσουμε.
β. Ακονίζουμε το κοπίδι ξυλογλυπτικής (σκαρπέλο) επάνω σε γυαλόχαρτο.
γ. Ξεκινάμε να σκαλίσουμε τις γραμμές που υπάρχουν στο σχέδιο.
δ. Για να αφαιρέσουμε ένα σχήμα, σκαλίζουμε περιμετρικά από έξω προς τα μέσα με πλάγια κατεύθυνση.

Τέλος, αφαιρούμε τα υπολείμματα του σχεδίου με γυαλόχαρτο και περνάμε την κορνίζα με χρώμα ή βερνίκι (Εικ.24).

ΥΛΙΚΑ 1.Μικρό μπλοκ σχεδίου (Α5) με πολλά φύλλα για πρόχειρα σχέδια 2.Υλικά σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβι Β, άσπρη ξυλομπογιά, γόμα, ξύστρα, χάρακας, μπλοκ ακουαρέλας, τέμπερες, πινέλα 3.Υλικά για κατασκευές: α.σκληρό χαρτόνι ή ξύλο για βάση, βότσαλα και όστρακα της θάλασσας, χαλίκια, σπασμένα κομμάτια από πλακάκια ή κεραμικά, κουμπιά, καπάκια και άλλα μικρά αντικείμενα, πηλός που στεγνώνει μόνος του, μαχαίρι, ατλακόλ, χρωματιστά χαρτιά κανσόν, ψαλίδι, κόλλα β.σκληρό χαρτόνι ή ξύλο για βάση, μικρά ξυλαράκια, οδοντογλυφίδες, σπίρτα, ξύλινα καλαμάκια, ροκανίδια, κομμάτι ξύλο ΜDF, φλούδα από πεύκο, ευκάλυπτο ή ελιά, κλαδιά, ρίζες, ατλακόλ, κοπίδι ξυλογλυπτικής, καρφιά, σφυρί.

25. Έργο μαθητή. ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1. Να ζωγραφίσετε ένα τοπίο χρωματίζοντάς το με μικρά σχήματα (με το πινέλο) σαν ψηφίδες (Εικ.25). 2. Να φτιάξετε ένα ψηφιδωτό χρησιμοποιώντας βότσαλα και όστρακα της θάλασσας, χαλίκια, σπασμένα κομμάτια από πλακάκια ή κεραμικά, κουμπιά, καπάκια και άλλα μικρά αντικείμενα. 3. Να φτιάξετε ένα ψηφιδωτό, αφού προηγουμένως κατασκευάσετε τις ψηφίδες όπως παρουσιάζεται στη συνέχεια: α. παίρνουμε πηλό που στεγνώνει μόνος του και τον απλώνουμε, β. τον χαράσσουμε με κάθετες γραμμές, ώστε να δημιουργηθούν μικρά τετραγωνάκια, γ. χρωματίζουμε με διαφορετικό χρώμα ανά λωρίδα, και όταν στεγνώσει, κόβουμε τις ψηφίδες. 4. Να συνθέσετε ένα επιτοίχιο έργο χρησιμοποιώντας υλικά από ξύλο. 5. Να σκαλίσετε μια ανάγλυφη μορφή (πρόσωπο, πουλί, λουλούδι, καράβι) ή ένα διακοσμητικό μοτίβο επάνω σε ξύλο που θα πάρετε επεξεργασμένο ή θα βρείτε από τη φύση. 6. Να κατασκευάσετε μια φιγούρα (ζώο, άνθρωπο) με κλαδιά ή ρίζες δέντρου που θα βρείτε σε κάποια παραλία, ποτάμι ή λίμνη (Εικ.26).

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ Γκάουντι (Antonio Gaudi 1852-1926): Ο Ισπανός αρχιτέκτονας έφτιαξε στη Βαρκελώνη εκκλησίες (Sagrada Familia), κατοικίες (Casa Mila' στη Βαρκελώνη) και πάρκα (Park Guell) με μοναδικό στιλ που εντάσσεται στην Αρ Νουβό. http://www.gaudiclub.com/index.asp και http://www.greatbuildings.com/architects/Antonio_Gaudi.html Σαγκάλ (Mark Chagall, 1889-1985): Τα έργα του Ρώσου ζωγράφου που έζησε κυρίως στο Παρίσι εντάσσονται στη Μεταφυσική ζωγραφική. Με καταβολές από τις παραδόσεις της πατρίδας του και τον Κυβισμό, τα έργα του κυριαρχούνται από το φανταστικό και ποιητικό στοιχείο. http://www.russianavantgard.com/index.html (The Union of Youth)