Αρχαία Ελληνικά Κείμενα από Μετάφραση - Ομηρικά 'Επη Ιλιάδα (Β Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

ραψωδία Ε

Διομήδους ἀριστεία
(Τα κατορθώματα του Διομήδη)

Περιληπτική αναδιήγηση

Ο Διομήδης αναδεικνύεται σε κυρίαρχη μορφή της μάχης και όλα δείχνουν ότι η Αθηνά ετοιμάζει την αριστεία του: τον περιβάλλει με φως, τον γεμίζει δύναμη και αυτοπεποίθηση και εκείνος ρίχνεται ακάθεκτος στη μάχη. Μάταια ο Πάνδαρος προσπαθεί με το τόξο του να ανακόψει την ορμή του Τυδείδη· καταφέρνει μόνο να τον τραυματίσει ελαφρά στον ώμο. Και καυχιέται γι' αυτό! Ο Διομήδης ζητάει τη συνδρομή της Αθηνάς κι εκείνη σπεύδει κοντά του. Τον ενδυναμώνει με την ανδρεία του πατέρα του και του δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίζει τους θεούς, για να τους αποφεύγει. Μόνο την Αφροδίτη του επιτρέπει να χτυπήσει, αν βρεθεί μπροστά του.
Με ορμή λιονταριού ο Διομήδης ξαναρίχνεται στη μάχη. Βλέποντάς τον ο Αινείας να σκορπά το θάνατο στις φάλαγγες των Τρώων, πείθει τον Πάνδαρο ν' ανεβεί στο άρμα του και να τον αντιμετωπίσουν μαζί. Ο Διομήδης ειδοποιείται από τον Σθένελο για τους Τρωαδίτες που πλησιάζουν απειλητικοί και αποφασίζει να τους αντιμετωπίσει πεζός. Δίνει μόνο οδηγίες στον ηνίοχό του να προσπαθήσει να πάρει τα περίφημα άλογα του Αινεία. Στη σκληρή σύγκρουση που ακολουθεί, ο Διομήδης σκοτώνει τον Πάνδαρο και τραυματίζει τον Αινεία, τον οποίο σπεύδει να απομακρύνει από τη μάχη η μητέρα του Αφροδίτη. Ενώ ο Σθένελος έχει ήδη κερδίσει τα άλογα του Αινεία, ο Τυδείδης καταδιώκει τη θεά της ομορφιάς και την τραυματίζει στο χέρι. Εκείνη εγκαταλείπει τον Αινεία, που τον αρπάζει αμέσως ο Απόλλωνας για να τον σώσει, και φεύγει κλαίγοντας στον Όλυμπο, όπου βρίσκει παρηγοριά στην αγκαλιά της μητέρας της, της Διώνης.
Στο μεταξύ, στο πεδίο της μάχης οι τρωικές φάλαγγες, με τη συμπαράσταση του Άρη, ασκούν έντονη πίεση στους Αργίτες και πολλοί επώνυμοι Αχαιοί πέφτουν νεκροί. Την κρίσιμη στιγμή επεμβαίνουν η Ήρα και η Αθηνά. Η σύζυγος του Δία με «στεντόρεια» φωνή επιπλήττει τους Αχαιούς και τους θυμίζει τα κατορθώματα του Αχιλλέα, ενώ η Αθηνά παίρνει θέση ηνίοχου πλάι στον Διομήδη και τον παρακινεί να ρίξει το ακόντιό του εναντίον του Άρη. Η θεά φροντίζει, ώστε η βολή να είναι εύστοχη και η αριστεία του ήρωα να συμπεριλάβει και δεύτερο τραυματισμό θεού. Σφαδάζοντας από τους πόνους, ο θεός του πολέμου καταφεύγει στον Όλυμπο, όπου δέχεται τις φροντίδες του Δία. Τέλος, επιστρέφουν στην κατοικία των θεών και η Ήρα με την Αθηνά.

ραψωδία Ε 274-430

Ο Διομήδης σκοτώνει τον Πάνδαρο και τραυματίζει την Αφροδίτη

Η θριαμβευτική πορεία (αριστεία) του Διομήδη
Η τιμωρία του επίορκου καυχησιάρη στρατιώτη Πάνδαρου
Στην ομηρική μάχη τραυματίζονται ακόμα και οι θεοί!

Αἰδώς, Ἀργεῖοι

«ἔνθα στᾶσ’ ἤϋσε θεά λευκώλενος Ἥρη,
Στέντορι εἰσαμένη μεγαλήτορι χαλκεοφώνῳ,
ὅς τόσον αὐδήσασχ’ ὅσον ἄλλοι πεντήκοντα·
“αἰδώς, Ἀργεῖοι, κάκ’ ἐλέγχεα, εἶδος ἀγητοί”.»

(Ε 784-787)

Συμπλοκή Πάνδαρου
και Αινεία με τον Διομήδη

Τους λόγους τούτους έλεγαν ανάμεσόν τους
κι ευθύς με τα γοργ' άλογα πλησίασαν .
Και πρώτος του Λυκάονος ο λαμπρός γόνος είπε:
«Ω γόνε σιδηρόκαρδε του θαυμαστού Τυδέως,
το γοργό βέλος το πικρό δεν σ' έριξε· και τώρα
με το κοντάρι δοκιμήν θα κάμω, αν σ' επιτύχω».
Είπε και το κοντάρι σφενδονίζει
και την ασπίδα τρύπησε του Διομήδη πέρα
η χάλκιν' άκρη κι έφθασε τον θώρακα να εγγίξει
κι εφώναξεν ο Πάνδαρος μακράν να τον ακούσουν:
«Εις το σε λάβωσα· και ολίγην
έχεις ζωήν· και καύχημα σ' εμέ έδωκες μεγάλο».
Και ατρόμητος του απάντησεν ο δυνατός Διομήδης:
«Έσφαλες, δεν μ' επέτυχες· αλλά δεν θα ησυχάστε,
πριν πέσει από τους δύο σας ο ένας και χορτάσω
στο αίμα τον αδάμαστον πολεμιστήν τον Άρη».

275

280

285

Ο Πάνδαρος φονεύυεται

Ρίχνει τ' ακόντι· κι στην μύτην,
σιμά στο μάτι· και ο σκληρός χαλκός τα λευκά δόντια
τού πέρασε και του 'κοψε τη γλώσσαν εις την ρίζα,
κι η χάλκιν' άκρη κάτωθεν εφάνη απ' το πηγούνι.
Πέφτει απ' τ' αμάξι και βροντούν επάνω τ' άρματά του
τα εύμορφα και ολόλαμπρα και ανάμερα από φόβον
συρθήκαν τα γοργ' άλογα· κι εκείνος ενεκρώθη.
Με την ασπίδα επήδησε και το μακρύ κοντάρι
ο Αινείας, μήπως οι Αχαιοί του πάρουν τον νεκρόν του·
και ως θαρρετό στην ρώμην του λιοντάρι και την ασπίδα,
έτοιμος να φονεύσει αυτόν που στον νεκρόν σιμώσει
κι εφώναζε τρομακτικά· κι εσήκωσε ο Τυδείδης
.
·
και την κουτάλα σύντριψε και τα δυο νεύρ' ακόμη·
ο τραχύς λίθος τού 'γδαρε το δέρμα· πέφτει ο ήρως
στα γόνατά του και στην γην με το του χέρι
στηρίχθη και τα μάτια του μαύρη σκεπάζει νύκτα.

290

295

300

305

310

Εικόνα 12. Μενέλαος και Ελένη. Μελανόμορφος αμφορέας, περίπου 540 π.Χ. Μεγ. Βρετανία, ιδιωτική συλλογή (αντίγραφο).

Εικόνα 14. Σύγκρουση Διομήδη και Αινεία· παραστέκουν η Αθηνά και η Αφροδίτη. Ερυθρόμορφος κρατήρας. 490-480 π.Χ. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών (αντίγραφο).

Η Αφροδίτη σώζει τον τραυματισμένο Αινεία	Κι έχανε τότε την ζωήν ο βασιλεύς Αινείας, αλλ' η Αφροδίτη του Διός η κόρη ευθύς τον είδε, οπού στων μόσχων τες βοσκές τον γέννησε του Αγχίση· έζωσε αυτή με τες λευκές αγκάλες το παιδί της και ο φωτοβόλος πέπλος της στες δίπλες του τον κρύβει, φράγμα στα βέλη, μη κανέν' ακόντι χαλκοφόρο των ταχυΐππων Δαναών τον εύρει μες στο στήθος. Κι ενώ απ' την μάχην έπαιρνε τον ποθητόν υιόν της εκείνη, δεν λησμόνησεν ο υιός του Καπανέως αυτά που του παράγγειλεν ο ανδρείος Διομήδης· και τα δικά του άλογα μακράν από τον κρότον έστησε και τους χαλινούς προσέδεσε στ' αμάξι.	315 320
Ο Σθένελος αρπάζει τα άλογα του Αινεία	Και τα καλότριχ' άλογα του Αινεία παίρνει αμέσως προς τους γενναίους Αχαιούς απ' τον στρατόν των Τρώων· τα 'δωκε στον Δηίπυλον, τον σύντροφον απ' όλους προτίμα τους ομήλικες, ότ' είχαν μίαν γνώμην, να τα οδηγήσει στα βαθιά καράβια· τότ' ο ήρως στ' αμάξι ανέβη κι έπιασε τα ολόλαμπρα λουρία και τα στερεόποδ' άλογα προς τον Τυδείδην σπρώχνει.	325

Ο Διομήδης τραυματίζει την Αφροδίτη

Τούτος μ' άπονο κοντάρι εκυνηγούσε,
ότ' ήξευρε που 'ν' άνανδρη θεά και δεν ομοιάζει
με τες θεές, οπού αρχηγούν στην μάχην των ανδρείων,
ούτε, ούτε η Παλλάς Αθήνη.
Αλλ' ότε την επρόφθασε στο μέγα πλήθος μέσα
·
τον πέπλον της, υφάδι των ,
πέρασ’ η λόγχη κι εύρηκε την άκρην της παλάμης·
ρέει το αίμα της θεάς και άφθαρτον είν' εκείνο,
το έχουν μόν' οι μάκαρες θεοί και το λέγουν·
οίνον δεν πίνουν οι θεοί, μήτε σιτάρι τρώγουν,
κι είναι διά τούτο αναίματοι και αθάνατοι καλούνται.
και αφήνει τον υιόν της·
στα χέρια του τον σήκωσεν ο Απόλλων .
Μακράν τότ' έσυρε κραυγήν ο ανδρείος Διομήδης:
«Φεύγε, ω κόρη του Διός, της μάχης τους αγώνες.
Ή δεν σου αρκεί που ξεπλανάς τες άνανδρες γυναίκες;
Θαρρώ πως αν εις πόλεμον και πάλιν λάβεις μέρος,
θ' ανατριχιάς κι εάν μακράν διά πόλεμον ακούσεις».
Αυτά 'πε κι έφευγε η θεά με ζάλην και με πόνους
σκληρούς κι εγίνη μελανό το ρόδινο της σώμα·
κι η Ίρις η την πήρε από το πλήθος
τον άγριον Άρη αριστερά της μάχης καθισμένον
ήβρε· κι ομίχλη σκέπαζε την λόγχην και τους ίππους.
Τότ' εγονάτισε η θεά και από τον αδελφόν της
τα χρυσοστέφαν' άλογα πολύ θερμά ζητούσε:
«Γλυκέ, βοήθα με, αδελφέ, και δώσ' μου τ' άλογά σου
να μεταβώ στον Όλυμπον, έδραν των αθανάτων·
πληγή με σφάζει οπού θνητός μού έκαμε, ο Τυδείδης,
που τώρα μάχην θα 'καμνε και στον πατέρα Δία».
Τα ' άλογα της έδωκεν ο Άρης·
στ' αμάξι ανέβ' η θλιβερή· στο πλάγι της η Ίρις
κάθισε και τους χαλινούς στα χέρια της επήρε·

330

335

340

345

350

355

360

365

Η Αφροδίτη αποσύρεται στον Όλυμπο

κτυπά κι εκείνα πρόθυμα πετούν και γοργά φθάνουν
εις τον υψηλόν Όλυμπον, των αθανάτων έδραν·
τ' άλογ' αυτού σταμάτησεν η ανεμόποδ' Ίρις
και αφού τα ξέζεψε, τροφήν τους έβαλε αμβροσίαν·
κι η Αφροδίτη έπεσε στον κόλπον της μητρός της
· τούτη αγκάλιασε την ποθητήν της κόρην,
με το χέρι την χάιδευσε κι είπε σ' αυτήν: «Παιδί μου,
ποιος των θεών τόσ' άπρεπα σου 'καμε αυτά που βλέπω,
ως να 'χε σ' έβρει φανερά κάποιο κακό να κάμνεις;»
Σ' εκείνην η απάντησε Αφροδίτη:
«Εμένα ο ελάβωσε Τυδείδης,
διότι από τον πόλεμον έπαιρνα τον υιόν μου
Αινείαν, που υπεραγαπώ, καθώς κανέναν άλλον.
Διότι Τρώων και Αχαιών δεν είναι μάχη πλέον·
πολεμούν ήδ' οι Δαναοί και με τους αθανάτους».

370

375

380

Η Διώνη παρηγορεί και θεραπεύει την Αφροδίτη	Και προς αυτήν απάντησεν η σεβαστή Διώνη: «Με υπομονήν το πάθος σου, παιδί μου, να βαστάσεις· απ' τους ανθρώπους πάθαμε πολλοί των Ολυμπίων, ως εμείς δίδομε αφορμήν κακών ανάμεσόν μας. Βάσταξ' ο Άρης π' άλυτα τον έδεσεν ο Ώτος και ο Εφιάλτης ο δεινός, τα τέκνα του Αλωέως· κι έμεινε μήνες δεκατρείς στο χάλκινον αγγείον· και τότε ο πολεμόδιψος ο Άρης θα εχανόνταν, η μητρυιά του αν του Ερμή δεν το 'λεγεν, η ωραία Ηεριβοίη·κι έκλεψεν αυτός τον Άρη, οπόταν εκόντευε ο σκληρός δεσμός να πάρει την πνοή του. Βάσταξ' η Ήρα, ότε ο δεινός Αμφιτρυωνιάδης, μ' ακόντι τρίγωνο έπληξε τον δεξιόν μαστόν της και την θεάν αγιάτρευτος βασάνιζεν ο πόνος. Βάσταξε και ο θεόρατος ο Άδης πικρό βέλος· ο ίδιος άνδρας, ο υιός του αιγιδοφόρου Δία, οδυνηρά τον πλήγωσε εις των νεκρών την πύλην· κίνησε προς τον Όλυμπον στο δώμα του Κρονίδη περίλυπος και στην καρδιά τον έπιαναν οι πόνοι, ότι τον μέγαν ώμον του τ' ακόντ' είχε περάσει. Με βότανα παυσίπονα, που του 'βαλε ο Παιήων, τον γιάτρευσεν, ότι θνητός δεν ήτο αυτός πλασμένος· ο άθλιος, ο αυθαδέστατος εργάτης ασεβείας, που τους θεούς που κατοικούν στον Όλυμπο κτυπούσε, και αυτόν τώρα εναντίον σου η Αθήνη τον Τυδείδην έβαλε και δεν σκέπτεται ο μωρός που ολίγες έχει ημέρες όποιος πόλεμον κινεί των αθανάτων, και οπίσω από τον πόλεμον δεν θα 'λθει να του πέσουν στα γόνατά του τα παιδιά, παπά να του ψελλίζουν. Διά τούτο, αν κι έχει δύναμιν μεγάλην ο Τυδείδης, ας συλλογιέται αντίμαχον μην έβρει ανώτερόν σου· μην η Αιγιάλεια ποτέ, η φρόνιμη Αδρηστίνη, ξυπνήσει τους ανθρώπους της θρηνώντας που της λείπει ο νυμφευτός της σύντροφος των Αχαιών ο πρώτος, του ιπποδάμου η θαυμαστή γυνή, του Διομήδη». Είπε· και με τα χέρια της σφογγίζει τον ιχώρα απ' την παλάμην κι έκλεισ' η πληγή κι οι πόνοι επαύσαν.	385 390 395 400 405 410 415
Η Ήρα και η Αθηνά σχολιάζουν ειρωνικά τον τραυματισμό της Αφροδίτης	Κι απ' τ' άλλο μέρος η Αθηνά κι η Ήρα, ενώ τηράζουν, με λόγια μετωριστικά κεντούσαν τον Κρονίδην. Και πρώτη τότ' ομίλησεν η γλαυκομάτ' Αθήνη: «Δία πατέρα, ό,τι θα ειπώ μη σε θυμώσει τάχα; Άσφαλτα η Κύπρις ήθελε καμίαν Αχαιΐδα των Τρώων που υπεραγαπά να φέρει στες αγκάλες· κι εκεί που την λαμπρόπεπλον εχάιδευεν ωραίαν, χρυσή βελόνη εσκάρφισε το τρυφερό της χέρι». Εις τούτο εγλυκογέλασεν ο ύψιστος πατέρας και την χρυσήν προσκάλεσ' Αφροδίτην και της είπε: «Τα έργα τα πολεμικά, παιδί μου, δεν σου ανήκουν· στου γάμου συ τες ζηλευτές φροντίδες καταγίνου και τ' άλλα έχ' η Αθηνά και ο μανιωμένος Άρης».	420 425 430

στ. 274 εκείνοι: ο Διομήδης (= ο γόνος του θαυμαστού Τυδέως, στ. 277) και ο Σθένελος (= ο υιός του Καπανέως, στ. 319).
στ. 275 οι δύο: ο Αινείας και ο Πάνδαρος (= του Λυκάονος ο λαμπρός γόνος, στ. 276).
στ. 280 μακρόσκιον: το επίθετο δηλώνει το μήκος του δόρατος, το οποίο ήταν τουλάχιστον 1,80 μ. Το δόρυ του Έκτορα ήταν ενδεκάπηχυ (Ζ 319).
στ. 284 λαγγόνι: το μαλακό μέρος του σώματος μεταξύ του ισχίου και των πλευρών, στο πλάι της κοιλιάς.
περαστά: από τη μια άκρη έως την άλλη, πέρα για πέρα.
στ. 290 η Αθηνά τ’ οδήγησε: η θεά κατευθύνει το δόρυ και τιμωρεί τον επίορκο, ο οποίος δεν απαλλάσσεται της ευθύνης του, έστω κι αν η ίδια τον είχε παρασύρει (βλ. Περιληπτική αναδιήγηση ραψ. Δ). Η παρέμβαση της θεάς δε μειώνει επίσης τη νίκη του Διομήδη· αντίθετα, η βοήθεια μιας θεότητας τονίζει τη δύναμη και το θρίαμβο του ήρωα. Όσον αφορά την περιγραφή του τραύματος: ο Πάνδαρος βρισκόταν πάνω στο άρμα, σε υψηλότερο δηλαδή επίπεδο από τον Διομήδη, πώς ήταν δυνατόν το δόρυ να τον χτυπήσει δίπλα στο μάτι, στη μύτη, με φορά προς τα κάτω, ώστε να διαπεράσει τα δόντια, να αποκόψει τη βάση της γλώσσας και να προβάλει στο κάτω μέρος της σιαγόνας; Ίσως ο ποιητής θέλησε να τονίσει την τιμωρία του καυχησιάρη, αποκόπτοντας τη γλώσσα του στη βάση της, αδιαφορώντας για την έλλειψη ρεαλισμού.
στ. 299-300 διασκελούσε με τ’ ακόντι... ασπίδα: στεκόταν πάνω από τον νεκρό και τον υπερασπιζόταν, βάζοντας μπροστά του το ακόντιο και καλύπτοντάς τον με την ασπίδα. Τυπικό μοτίβο της ομηρικής μάχης: ο Διομήδης, όπως κάθε ομηρικός ήρωας, για να ολοκληρώσει τη νίκη του, προσπαθεί να γίνει κύριος των όπλων και, αν μπορέσει, του ίδιου του νεκρού σώματος του αντιπάλου που μόλις έχει σκοτώσει, ενώ ο σύντροφος του νεκρού Πάνδαρου, ο Αινείας, κάνει ό,τι μπορεί για να τον σώσει από μια τέτοια ταπείνωση.
γλιστρή: γυαλιστερή (στο πρωτότυπο ἐΐσην = ολοστρόγγυλη, σύμμετρη).
στ. 303-304 Η λαϊκή πίστη πάντοτε θεωρούσε τους ανθρώπους παλαιότερων εποχών πιο δυνατούς από τους συγχρόνους (βλ. και σχόλ. στ. Α 273).
στ. 305-306 στο μέρος... στο μερί: στο κοίλωμα του ισχίου, εκεί όπου μπαίνει η κεφαλή του μηρού, ο γοφός. Πρόκειται για την «κλείδωση», κοτύλη στο πρωτότυπο, ή κουτάλα, όπως μεταφράζεται στο κείμενο (βλ. εικόνα 14).
στ. 309 παχύ: στιβαρό, δυνατό, γερό.
στ. 313 όπου στων μόσχων... του Αγχίση: ο Αινείας ήταν γιος της Αφροδίτης και του Αγχίση και είχε γεννηθεί στα λιβάδια, όπου ο πατέρας του έβοσκε τα βόδια του.
στ. 316 φράγμα στα βέλη: η θεά τύλιξε το γιο της με τον πέπλο της, για να τον προστατέψει από τα βέλη των Ελλήνων.
στ. 319-320 δεν λησμόνησεν... Διομήδης: ο Διομήδης είχε δώσει εντολή στον Σθένελο να προσπαθήσει να πάρει τα περίφημα άλογα του Αινεία (Ε 260-273).
στ. 327 βαθιά: αυτά που έχουν βάθος, βαθουλωτά (πρβ. σχόλ. στ. Α 12).
στ. 328 τα ολόλαμπρα λουρία: η φράση έχει κυριολεκτική σημασία· τα χαλινάρια γυάλιζαν, είτε γιατί τα άλειφαν με κάποια λιπαρή ουσία (π.χ. λάδι ή λίπος) είτε γιατί ήταν στολισμένα με στιλπνά κοσμήματα (π.χ. από ελεφαντόδοντο, βλ. Ε 583).
στ. 330 την Κύπριν: την Αφροδίτη. Η θεά καταγόταν από την Κύπρο· στην Πάφο είχε βωμό και ιερό (βλ. Οδύσσεια, θ 429-431).
στ. 333 πορθήτρα Ενυώ: η Ενυώ, που κυριεύει τα κάστρα· θεά του πολέμου και σύμμαχος του Άρη, ο οποίος λεγόταν και Ενυάλιος, δηλαδή φονικός. Πολεμική θεά θεωρούνταν και η Αθηνά, της οποίας άλλωστε η προσωνυμία Παλλάδα προέρχεται ετυμολογικά από το ρ. πάλλω, δηλαδή η θεά που πάλλει (= ρίχνει με ορμή) το δόρυ.
στ. 335-336 τινάχθη, επήδησε... εσκάρφισε: όρμησε εναντίον της και πηδώντας την πλήγωσε.
στ. 337 αμβρόσιος: θεϊκός, ιερός, αθάνατος (πρβ. αμβροσία = η τροφή των θεών).
Χάριτες: θεότητες που χαρίζουν νιάτα και ομορφιά. Ο Ησίοδος αναφέρει την Αγλαΐα, την Ευφροσύνη και τη Θάλεια· ήταν κόρες του Δία και της Ευρυνόμης, κόρης του Ωκεανού, και ανήκαν στην ακολουθία της Αφροδίτης.
στ. 340 ιχώρ: μια ιδιαίτερη ουσία που είχαν αντί για αίμα στις φλέβες τους οι θεοί.
στ. 343 φώναξ' εκείνη θλιβερά: η ύπαρξη του ιχώρος δεν αποκλείει την αίσθηση του πόνου.
στ. 344-346 και με νέφος... στο στήθος: ο Απόλλωνας παίρνει τη θέση της Αφροδίτης (πρβ. στ. 315-317) και σώζει τον Αινεία.
στ. 354 ανεμόποδη: η Ίρις, ως αγγελιαφόρος των θεών, ήταν γρήγορη σαν τον άνεμο.
στ. 358 και 363 χρυσοστέφανα: τα άλογα είχαν στο μέτωπό τους πολύτιμα στολίδια.
στ. 371 Διώνη: μητέρα της Αφροδίτης και άλλοτε σύζυγος του Δία, σύμφωνα με την προομηρική παράδοση.
στ. 375 φιλόγελη: το επίθετο (φιλομμειδής) δεν εκφράζει τη διάθεση της θεάς αυτή τη στιγμή, αλλά τονίζει τη σχέση της με τη χαρά και την απειρία της στον πόλεμο (πρβ. Ε 428-430).
στ. 376 μεγαλόψυχος: (με αρνητική χροιά) υπερόπτης, αλαζονικός.
στ. 385 κ.εξ.. ο Ώτος και ο Εφιάλτης: γίγαντες τεράστιοι, οι οποίοι είχαν στενή σχέση με τη γεωργία και την ειρηνική ζωή· θεωρήθηκαν εχθροί του θεού του πολέμου (Άρη), τον οποίον κράτησαν αιχμάλωτο για δεκατρείς μήνες. Η μητριά τους όμως, η Ηεριβοίη, αποκάλυψε στον Ερμή το σημείο όπου ήταν κρυμμένο το πιθάρι με τον Άρη, κι αυτός, με τη θρυλική του δεξιοτεχνία ως θεός της κλοπής, κατόρθωσε να τον απελευθερώσει.
στ. 392 ο δεινός Αμφιτρυωνιάδης: ο Ηρακλής θεωρείται εδώ γιος του Αμφιτρύωνα, ενώ παρακάτω αναφέρεται ρητά ως πατέρας του ο Δίας (στ. 396). Συνήθως στους μεγάλους ήρωες αναφερόταν ένας θνητός πατέρας και ένας θεός· έτσι τα ηρωικά γένη περηφανεύονταν ότι είχαν θεϊκή καταγωγή.
στ. 393 ακόντι τρίγωνο: βέλος με τρεις αιχμές.
στ. 401 ο Παιήων: γιατρός των θεών, ο οποίος λεγόταν και Παιάνας.
στ. 403-404 ο άθλιος... κτυπούσε: ο Ηρακλής.
στ. 405 και αυτόν: τον Διομήδη.
στ. 409 παπά: μπαμπά. Τόσο η σκηνή όσο και η έκφραση είναι ξένες με το ηρωικό έπος, αλλά ταιριάζουν απόλυτα με τα συμφραζόμενα της τρυφερής σκηνής όπου μια μητέρα παρηγορεί την κόρη της.
στ. 412 Αδρηστίνη: γυναίκα του Διομήδη, κόρη του Άδραστου, βασιλιά του Άργους.
στ. 415 ιππόδαμος: βλ. σχόλ. στο στ. Γ127.
στ. 418 τηράξω: κοιτάζω.
στ. 419 μετωριστικά: δηκτικά, σκωπτικά, πειραχτικά (από το ρ. μετωρίζομαι = αστειεύομαι, χωρατεύω).
κεντώ: ερεθίζω, πειράζω.
στ. 420 γλαυκομάτα: βλ. σχόλ. στ. Α 207.
στ. 422 άσφαλτα: ασφαλώς, χωρίς αμφιβολία. Ποιοι υπαινιγμοί κρύβονται πίσω από τα λόγια της Αθηνάς;
στ. 425 βελόνη: πόρπη, καρφίτσα με την οποία στερέωναν το φόρεμα στον ώμο. Πώς εξηγείται το μίσος της Αθηνάς και της Ήρας για τους Τρώες;
στ. 427 χρυσή: το επίθετο αποδίδει την ομορφιά της θεάς.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Βατραχομυομαχία Η Βατραχομυομαχία, έργο άγνωστου ποιητή πιθανόν του 6ου/5ου αι. π.Χ., περιγράφει τον πόλεμο μεταξύ των βατράχων και των μυών (= ποντικών). Οι «εχθροπραξίες» άρχισαν όταν ο βασιλιάς των βατράχων Φουσκομάγουλος (Φυσίγναθος) έγινε, χωρίς να το θέλει, αιτία να πνιγεί στη λίμνη ο βασιλιάς των ποντικών Ψιχουλαρπάχτης (Ψιχάρπαξ). Στους στίχους που ακολουθούν περιγράφεται μέρος της φονικής μάχης μεταξύ των δύο αντιπάλων:
«Με δόρυ πρώτος ο Βροντόλαλος χτυπάει τον Αντρογλύφτη μες στους προμάχους στο κατώκοιλο και του τρυπάει το σκώτι. Μπρούμυτα αυτός σωριάστη, γέμισε η λεπτή του χαίτη σκόνη. Με βρόντο πέφτει κι από πάνω τον βροντήξαν τ' αρματά του. Κι ο Τρυποφράκτης τότε χτύπησε και το βαρύ κοντάρι στο στήθος του Λασπίδη κάρφωσε· σωριάστη αυτός και μαύρος χάρος τον βρήκε, κι απ' το σώμα του μακριά πετάει η ψυχή του. Τον Παντζαρά χτυπάει κατάστηθα, σκοτώνει ο Χυτροβούτας. Τον Φωνακλά στο κατωκοίλι του χτυπάει ο Ψωμοψάχτης, σωριάστη 'πίστομα, απ' τα μέλη του μακριά πετάει η ψυχή του».	205 210
(Βατραχομυομαχία, μτφρ. Ν. Κοτσελίδης, έκδοση ΟΕΔΒ)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Για να προσδιορίσουμε τις «σκηνές» μιας ευρύτερης ενότητας χρησιμοποιούμε ως κριτήρια τις εξής αλλαγές: α) τόπου, β) προσώπων ή εισαγωγή νέου προσώπου και γ) τόπου και προσώπων. Με τη βοήθεια αυτών των κριτηρίων, να διακρίνετε τις σκηνές της ενότητας και να τις εντάξετε στον ακόλουθο πίνακα, συμπληρώνοντας όλα τα απαραίτητα στοιχεία:

σκηνή	σκηνικό	πρόσωπα	τίτλος
1η: στ.
2η: στ.
3η: στ.
4η: στ. κτλ.

2. Αφού συζητήσετε στην τάξη και προσδιορίσετε τα χαρακτηριστικά της ἀριστείας στην ομηρική μάχη, να επισημάνετε τα στοιχεία της ενότητας (στ. 274-430) που δικαιολογούν τον τίτλο της Ε ραψωδίας «Διομήδους αριστεία».
3. Τι ακριβώς προσπαθούν να πετύχουν με τις ενέργειές τους ο Αινείας και ο Διομήδης στους στ. 297-306; Ποιους κανόνες της ομηρικής μάχης αναγνωρίζετε στο συγκεκριμένο χωρίο;
4. Στις σκηνές μάχης των στ. 274-365 αναφέρονται κάποιοι τραυματισμοί (θανατηφόροι ή όχι). Αφού συγκεντρώσετε τα χωρία αυτά, να επισημάνετε τις λεπτομέρειες που δίνει ο ποιητής και να γράψετε τα συμπεράσματά σας σχετικά με: α) την ακρίβεια των περιγραφών του και β) τις γνώσεις ανατομίας που είχε. Να δικαιολογήσετε τις απόψεις σας με στοιχεία από το κείμενο.
5. Στα αρχαία ελληνικά κείμενα που έχετε διδαχθεί (Οδύσσεια, Ηρόδοτος) γνωρίσατε την ηθική αντίληψη που εκφράζει το σχήμα «ύβρις - νέμεσις - τίσις»: όταν κάποιος ξεπερνά το μέτρο, τα επιτρεπτά όρια της ανθρώπινης φύσης, και συμπεριφέρεται προσβλητικά απέναντι σε θεούς και ανθρώπους, τότε λέμε ότι διαπράττει «ύβρη», η οποία προκαλεί τη «νέμεση», την οργή δηλαδή των θεών, και επέρχεται η «τίση», η τιμωρία του. Έχοντας υπόψη σας αυτά, να επισημάνετε ποιος διατυπώνει αυτή την αντίληψη στην ενότητα και να συζητήσετε στην τάξη αν ο τραυματισμός της Αφροδίτης από τον Διομήδη αποτελεί «ύβρη», για την οποία πρέπει να περιμένουμε την τιμωρία του ήρωα. Να στηρίξετε τις απόψεις σας στο κείμενο (θα σας βοηθήσει και η Περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας Ε).

6. Η ενότητα, αν και αποτελεί τμήμα της περιγραφής μιας σκληρής μάχης, δε στερείται γεγονότων που έχουν κωμική διάσταση. Ποια είναι αυτά και πώς εξηγείτε την ύπαρξή τους μέσα σε ένα ηρωικό έπος;
7. Αφού διαβάσετε με προσοχή το απόσπασμα από τη Βατραχομυομαχία (βλ. Παράλληλο κείμενο), να σημειώσετε τα σημεία εκείνα που θυμίζουν έντονα ιλιαδική μάχη, αλλά και τα στοιχεία που μετατρέπουν αυτό το επικό ποίημα σε «ειρωνική παρωδία» της Ιλιάδας. Να στηρίξετε τις απόψεις σας με χωρία από την ενότητα της Ε ραψωδίας που διδαχθήκατε.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Στις σκηνές της ενότητας που διδαχθήκατε είναι έντονη η παρουσία των θεών. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να ασχοληθείτε με τα εξής θέματα αναφέροντας και τους στίχους του κειμένου που δικαιολογούν την όποια παρατήρησή σας: α) Ποιοι θεοί εμπλέκονται στη δράση και ποιος είναι ο στόχος της παρέμβασής τους; β) Ποιοι από αυτούς είναι αθέατοι στους θνητούς ή κάνουν αθέατο κάποιον προστατευόμενό τους για να τον σώσουν; Με ποιον τρόπο επιτυγχάνεται κάθε φορά αυτό; Θυμηθείτε να αναφέρετε παρόμοιες περιπτώσεις από τις ενότητες των ραψωδιών Α και Γ που έχετε ήδη διδαχθεί. γ) Να συγκεντρώσετε και να παρουσιάσετε στην τάξη περιπτώσεις, είτε από τα εξωσχολικά σας διαβάσματα είτε από τον κινηματογράφο, όπου χρησιμοποιείται το μοτίβο του «αθέατου» ή της «μεταμόρφωσης» του ήρωα, προσπαθώντας παράλληλα να εξηγήσετε γιατί τέτοιες ικανότητες συγκινούν πάντα τους ανθρώπους. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Μύθος, Φαντασία - Πραγματικότητα, Τέχνη, Δημιουργία]
2. Στα ομηρικά έπη συναντάμε συχνά το στοιχείο του «θαυμαστού», αυτού δηλαδή που υπερβαίνει τους φυσικούς και λογικούς νόμους, του υπερφυσικού, το οποίο συνυφαίνεται με την ανθρωπομορφική αντίληψη που διέπει το θεολογικό σύστημα των αρχαίων Ελλήνων. Αφού μελετήσετε την ενότητα (στ. 274-430) και την Περιληπτική αναδιήγηση όλης της ραψωδίας Ε: α) Να επισημάνετε τις περιπτώσεις «θαυμαστού» που θα συναντήσετε και να τις αναλύσετε με λίγα λόγια. β) Να καταγράψετε τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά (ιδιότητες, συμπεριφορές, αισθήματα κτλ.) των θεών που εμπλέκονται στη δράση ή απλώς αναφέρονται. γ) Να σημειώσετε τις περιπτώσεις εκείνες όπου ο ανθρωπομορφισμός οδηγείται στα άκρα, αλλά και τα χαρακτηριστικά που παραμένουν οπωσδήποτε θεϊκά. δ) Να συζητήσετε στην τάξη σχετικά με τις αντιλήψεις αυτές των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και για τις δυνατότητες που παρέχει στον ποιητή η λογοτεχνική εκμετάλλευσή τους. ε) Να βρείτε ανάλογες αντιλήψεις στα Θρησκευτικά, σε κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ή σε άλλα διαβάσματά σας. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Σύστημα, Τέχνη, Λογικό, Υπερφυσικό]