IΙ35. Τώρα, θα δώσω μεγάλη έκταση στην περιγραφή της Αιγύπτου, επειδή η φύση της παρουσιάζει τα περισσότερα αξιοθέατα κι έχει να δείξει ανθρώπινα δημιουργήματα ανώτερα από κάθε περιγραφή – καμιά άλλη χώρα δεν μπορεί να συγκριθεί μ’ αυτή· γι’ αυτό θα κάνω περισσότερο λόγο γι’ αυτή. Οι Αιγύπτιοι, όπως η ατμόσφαιρά τους¹⁹ είναι κάτι το μοναδικό και ο ποταμός τους παρουσιάζει διαφορετικά φαινόμενα απ’ ό,τι οι άλλοι ποταμοί, καθιέρωσαν σ’ όλα τα πάντα συνήθειες και νόμους αντίθετους απ’ των άλλων λαών· για παράδειγμα, στη χώρα τους οι γυναίκες είναι που πηγαίνουν στην αγορά και κάνουν το λιανεμπόριο²⁰, ενώ οι άντρες κάθονται στο σπίτι και υφαίνουν· κι ενώ οι άλλοι υφαίνουν σπρώχνοντας το υφάδι προς τα πάνω, οι Αιγύπτιοι προς τα κάτω²¹. […]

Γονατιστό άγαλμα γυναίκας που ζυμώνει, από τη Σακκάρα, 2465-2325 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.

ΙI36. Παντού αλλού οι ιερείς των θεών αφήνουν τα μαλλιά τους μακριά, όμως στην Αίγυπτο κουρεύονται. Οι άλλοι λαοί έχουν έθιμο, μόλις πέσει πένθος²², να κουρεύουν το κεφάλι τους αυτοί που ο πόνος τους είναι μεγαλύτερος, οι Αιγύπτιοι όμως, όταν ο θάνατος χτυπάει δικούς τους, αφήνουν τις τρίχες και της κεφαλής και της γενειάδας τους να μεγαλώσουν, ενώ πριν ήταν ξυρισμένοι. […] Οι άλλοι τρέφονται με σιτάρι και κριθάρι, ενώ οι Αιγύπτιοι νιώθουν την πιο μεγάλη περιφρόνηση για όποιον ζει μ' αυτά, αλλά κάνουν τα ψωμιά τους απ' το δημητριακό που το λεν ολύρα, κι ορισμένοι το λένε ζειά²³. Ζυμώνουν το ζυμάρι με τα πόδια²⁴, ενώ τον πηλό με τα χέρια. […] Οι Έλληνες γράφουν τα γράμματα και κάνουν λογαριασμούς με χαλίκια φέροντας το χέρι απ' τ' αριστερά προς τα δεξιά, οι Αιγύπτιοι όμως απ' τα δεξιά προς τ' αριστερά. Και κάνοντας αυτό λένε πως οι ίδιοι τους γράφουν από τη μεριά του δεξιού χεριού, ενώ οι Έλληνες, του αριστερού· κι έχουν δύο είδη γραφής²⁵, η μια είναι ιερογλυφική, η άλλη η δημοτική.

Ιερογλυφικά

ΙI37. Καθώς είναι θρήσκοι πολύ περισσότερο από κάθε άλλο λαό, κρατούν τα εξής έθιμα· πίνουν από χάλκινα²⁶ ποτήρια, που τα πλένουν με σφουγγάρι κάθε μέρα, όλοι ανεξαιρέτως. Φορούν ρούχα λινά, πάντα φρεσκοπλυμένα²⁷ – κάτι στο οποίο δίνουν εντελώς ιδιαίτερη σημασία. […] Οι ιερείς φορούν ένα και μοναδικό ρούχο λινό και υποδήματα από πάπυρο²⁸· κι απαγορεύεται να πάρουν άλλο ρούχο ή άλλα υποδήματα· και λούζονται με κρύο νερό δυο φορές τη μέρα και άλλες δυο φορές κάθε νύχτα.

ΙI42. Λοιπόν, όσοι Αιγύπτιοι έχουν στον τόπο τους λατρευτικό κέντρο του Διός²⁹ των Θηβών ή ανήκουν στο νομό των Θηβών, όλοι αυτοί δεν αγγίζουν τα αρνιά και θυσιάζουν κατσίκια. Γιατί δε δείχνουν όλοι οι Αιγύπτιοι τον ίδιο σεβασμό για όλους τους θεούς, εκτός από την Ίσιδα και τον Όσιρη³⁰ (ο Όσιρης, λένε, είναι ο Διόνυσος) […]

ΙI50. Εξάλλου όλες σχεδόν οι ονομασίες³¹ των θεών έχουν έρθει στην Ελλάδα από την Αίγυπτο […] Γιατί, αν εξαιρέσουμε τον Ποσειδώνα και τους Διοσκούρους (όπως είπα και παραπάνω) και την Ήρα και την Εστία και τη Θέμιδα και τις Χάριτες και τις Νηρηίδες, τις ονομασίες των άλλων θεών τις είχαν ανέκαθεν οι Αιγύπτιοι στη χώρα τους. […]

ΙI65. Οι Αιγύπτιοι λοιπόν τελούν με υπερβολική ευλάβεια και τα άλλα θρησκευτικά τους καθήκοντα και ιδιαίτερα τα εξής· παρότι η Αίγυπτος συνορεύει με τη Λιβύη³², δεν έχει και πολλά ζώα. Κι όσα έχει η χώρα τους, όλα τα θεωρούν ιερά³³, κι άλλα είναι κατοικίδια, άλλα όμως όχι […]. Κι αν κάποιος σκοτώσει ένα απ' αυτά τα ζώα, αν το έκανε εκ προθέσεως, η τιμωρία είναι θάνατος, κι αν εξ αμελείας, πληρώνει το πρόστιμο που θα ορίσουν οι ιερείς· όποιος όμως σκοτώσει ίβιδα³⁴ ή γεράκι, είτε εκ προθέσεως είτε εξ αμελείας, αδιάφορο, τον σκοτώνουν οπωσδήποτε.

ΙI68. Και να τώρα οι κροκόδειλοι³⁵ και οι ιδιομορφίες τους· τους τέσσερις μήνες της βαρυχειμωνιάς δεν τρώει τίποτα, κι ενώ είναι τετράποδο, ζει και στη στεριά και στις λίμνες· γεννά αυγά και τα κλωσά στη στεριά· το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας το περνά στη στεριά, αλλά όλη τη νύχτα στον ποταμό· γιατί τα νερά του είναι πιο ζεστά κι απ' το αεράκι της νύχτας κι από το αγιάζι της. Κι απ' όλα τα θνητά πλάσματα που μας είναι γνωστά, αυτός από ελάχιστος γίνεται πελώριος· δηλαδή, τα αυγά που γεννά δεν είναι μεγαλύτερα από της χήνας, και το μέγεθος του νεοσσού του είναι ανάλογο με του αυγού, καθώς όμως μεγαλώνει, φτάνει και τις δεκαεφτά πήχες, και ακόμα περισσότερες.

Η γάτα λατρευόταν ιδιαίτερα στην Αίγυπτο. Η θεά Βούβαστη (Βαστ), πολιούχος της ομώνυμης πόλης (σημ. Tell- Basta), παριστανόταν συνήθως με πρόσωπο γάτας. Στο αγαλματίδιο η θεά-γάτα φοράει περιδέραιο με σκαραβαίο.

Κι έχει μάτια χοίρου και δόντια μεγάλα και χαυλιόδοντες³⁶ (ανάλογους με το μέγεθος του σώματός του),αλλά είναι το μόνο ζώο που η φύση δεν του έδωσε γλώσσα. Κι ούτε κουνιέται το κάτω σαγόνι του, αλλά και σε τούτο παρουσιάζεται, μόνο αυτός απ' όλα τα ζώα, να φέρνει το απάνω σαγόνι του προς το κάτω. Κι έχει δυνατά νύχια και, στη ράχη του, δέρμα λεπιδωτό που δε σχίζεται με τίποτα. Μες στο νερό είναι τυφλός, αλλά έξω, στον αέρα, η όρασή του είναι οξύτατη. Κι έτσι που ζει μες στο νερό, το εσωτερικό του στόματός του είναι γεμάτο βδέλλες. Λοιπόν, τ' άλλα πετεινά και τα ζώα τον σκιάζονται, αλλά ο τροχίλος³⁷ τα 'χει καλά μαζί του, μια και του προσφέρει υπηρεσία· δηλαδή, όταν ο κροκόδειλος βγαίνει απ' το νερό στη στεριά και κατόπι ξαπλώνει με το στόμα ανοιχτό (και γενικά συνηθίζει να το κρατά ανοιχτό προς το μέρος του ζέφυρου), τότε ο τροχίλος τρυπώνει στο στόμα του και χάφτει τις βδέλλες. Κι αυτός – αφού γλιτώνει απ' την ενόχληση– νιώθει όμορφα και δεν πειράζει καθόλου τον τροχίλο.

ΙI84. Και την ιατρική τέχνη την έχουν μοιραστεί μεταξύ τους με τον εξής τρόπο· ο κάθε γιατρός είναι μονάχα για μια αρρώστια³⁸, κι όχι για περισσότερες. Κι όπου ρίξεις το βλέμμα σου, πλήθος οι γιατροί· γιατί άλλοι ασκούν την ιατρική για την αρρώστια των ματιών, άλλοι για της κεφαλής, άλλοι των δοντιών, άλλοι για της κοιλιάς, κι άλλοι για τις αρρώστιες που ο άρρωστος δεν ξέρει πού πάσχει³⁹.

IΙ86. Και υπάρχουν ειδικοί γι' αυτό τον σκοπό και ζουν απ' αυτή την τέχνη⁴⁰. Αυτοί, όταν τους φέρουν τον νεκρό, δείχνουν σ' εκείνους που τον φέρνουν ξύλινα ομοιώματα των νεκρών, με ζωγραφισμένη τη μορφή τους, και λένε ότι η πιο καλοδουλεμένη μούμια είναι εκείνου που νομίζω ότι είναι ασέβεια ν' αναφέρω τ' όνομά του⁴¹ σε μια τέτοια περίσταση· κατόπι δείχνουν τη δεύτερη, που είναι κατώτερη από την πρώτη και φθηνότερη· και την τρίτη, που είναι η πιο φτηνή απ' όλες· και [...] ρωτούν τους άλλους με ποιον από τους παραπάνω τρόπους θέλουν να γίνει η μούμια του νεκρού τους.

IΙ99. Ως αυτό εδώ το σημείο⁴² μίλησα στηριγμένος σε όσα είδα με τα μάτια μου και σ' ό,τι μου πρόσφερε η κρίση και η έρευνά μου· αλλά από δω και κάτω θα παραθέσω τα λεγόμενα των Αιγυπτίων, έτσι όπως τα άκουα· βέβαια σ' αυτά πού και πού θα προσθέτω και κάτι απ' ό,τι είδα με τα μάτια μου.