Γλωσσική Διδασκαλία (Α Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

Δ ΠAPAΓΩΓH KAI ΣYNΘEΣH

Σ' αυτή την ενότητα θα γνωρίσουμε δύο από τους βασικούς μηχανισμούς-τρόπους σχηματισμού λέξεων, την παραγωγή και τη σύνθεση. Ας αναζητήσουμε από τα εισαγωγικά κείμενα ορισμένες λέξεις, για να μελετήσουμε μαζί πώς έχουν δημιουργηθεί.

Aκούω και μιλώ

Ας προσέξουμε πώς έχουν σχηματιστεί οι λέξεις που είναι χωρισμένες σε δύο ομάδες.

Α' ομάδα

B' ομάδα

Αμερικανάκια

Ελληνόπουλα

(κείμ. 1)

ονειροπολήσεις

κουβεντούλες

(κείμ. 2)

τρόφιμα

δραστηριότητα

(κείμ. 3)

παχύσαρκο

καρδιοπαθειών
διατροφή

(κείμ. 1)

πολύχρωμα

μηλόπιτες
επισκέψεις

(κείμ. 2)

μικρογεύματα

ελαιόλαδου

(κείμ. 3)

α. Από ποια λέξη έχει προέλθει η κάθε λέξη της πρώτης ομάδας;
β. Με ποιο τρόπο βλέπετε να έχει γίνει ο σχηματισμός των λέξεων αυτών;
γ. Σκεφτείτε άλλες λέξεις που έχουν σχηματιστεί με τον ίδιο τρόπο.

α. Από ποιες απλές λέξεις έχουν σχηματιστεί οι λέξεις της δεύτερης ομάδας;
β. Σε ποιο μέρος του λόγου ανήκουν οι λέξεις που αποτελούν το δεύτερο μέρος των σύνθετων λέξεων αυτής της ομάδας;

Mαθαίνω ότι:

◗ Oι λέξεις της πρώτης ομάδας έχουν παραχθεί από άλλες λέξεις. Νέες λέξεις μπορούν να παραχθούν,όταν στο θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται μία νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη ή επίθημα :
π.χ. παιδί+παραγωγική κατάληξη -ακι→ παράγωγη λέξη παιδάκι
◗ Οι λέξεις της δεύτερης ομάδας έχουν δημιουργηθεί με δύο τρόπους:
α' τρόπος: Ενώνονται τα θέματα δύο απλών λέξεων,
π.χ. παχύσαρκο: από τις λέξεις

παχύ: που είναι το α' μέρος (πρώτο συνθετικό) της νέας λέξης

σάρκα: που είναι το β' μέρος (δεύτερο συνθετικό) της νέας λέξης.
β' τρόπος: Αριστερά από το θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται ένα πρόθημα, όπως μια αρχαία πρόθεση ή το στερητικό α- (που δηλώνει άρνηση):

π.χ. τροφή +αρχαία πρόθεση διά → σύνθετη λέξη διατροφή

π.χ. φθαρτός +στερητικό πρόθημα: α- → σύνθετη λέξη: άφθαρτος.
Τα προθήματα αυτά ονομάζονται και αχώριστα μόρια, γιατί δε συναντώνται κατά κανόνα μόνα τους στον λόγο. Βλ. και στη Γραμματική.
Σημειώνεται εδώ ότι σύμφωνα με ορισμένες περιγραφές της Νέας Ελληνικής οι λέξεις που σχηματίζονται με την προσθήκη αχώριστων μορίων δεν είναι σύνθετες αλλά παράγωγες.

Διαβάζω και γράφω

Να μεταφέρετε στον επόμενο πίνακα τις λέξεις της Α' ομάδας που μελετήσατε προηγουμένως. Βρείτε νέες λέξεις στα εισαγωγικά κείμενα (1, 2, 3).

Θέμα

Παραγωγικές καταλήξεις-επιθήματα

κουβέντ-α

κουβεντ-ούλα
Διακρίνετε το πρώτο και το δεύτερο συνθετικό των λέξεων της B' ομάδας που μελετήσατε προηγουμένως. • Αναζητήστε και άλλες σύνθετες λέξεις στα εισαγωγικά κείμενα (1, 2, 3).

Σύνθετη λέξη

α' συνθετικό

β' συνθετικό
Εντοπίστε τα προθήματα σε σύνθετες λέξεις των κειμένων 10 και 11 που είναι υπογραμμισμένες. • Τι παρατηρείτε; • Είναι μόνο προθέσεις ή και άλλα είδη προθημάτων; • Φτιάξτε στη συνέχεια, εργαζόμενοι σε ομάδες, έναν πίνακα με τις παραγωγικές καταλήξεις-επιθήματα που θα συναντήσετε σε λέξεις των ίδιων κειμένων. • Χρησιμοποιήστε όσες από αυτές τις λέξεις μπορείτε σε μια διαφημιστική αφίσα κατά του καπνίσματος.
Αναζητήστε στο λεξικό τις διαφορετικές σημασίες που αποκτά το ρήμα φεύγω με την αλλαγή των προθημάτων-προθέσεων, π.χ. απο-φεύγω, κατα-φεύγω κτλ.

Εικόνα Kείμενο 10 [Προσωρινή απόλαυση, μόνιμη ζημιά]

Το κάπνισμα είναι βλαβερό για την υγεία. Οι περισσότεροι άνθρωποι το ξέρουν αυτό, αλλά λίγοι γνωρίζουν πως το κάπνισμα επηρεάζει την εικόνα τους και τη στάση που άλλοι άνθρωποι κρατάνε απέναντί τους. Το κάπνισμα προκαλεί δύσοσμη αναπνοή και κιτρινισμένα δόντια. Συχνά κάνει τους άλλους ανθρώπους να μη θέλουν να βρίσκονται κοντά τους. Ακόμη και αν δεν καπνίζετε, πιθανόν να έχετε παρατηρήσει ότι τα ρούχα μυρίζουν τσιγαρίλα, αν βρεθήκατε κοντά σε καπνιστές.

Σύμφωνα με μια έρευνα της Αμερικανικής Αντικαρκινικής Εταιρείας, το 78% των αγοριών ηλικίας 12-17 ετών δήλωσε ότι δεν επιθυμεί να βγει με κάποια που καπνίζει. Τα κορίτσια σε ποσοστό 69% είπαν ότι θα προτιμούσαν να βγουν με κάποιον που δεν καπνίζει.

Οι προπονητές απαιτούν από τους αθλητές να μην καπνίζουν. Το κάπνισμα μειώνει την ποσότητα οξυγόνου που μπορεί να μεταφέρει το αίμα στο σώμα. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο αθλητής που καπνίζει πιθανόν να μην μπορεί να κολυμπήσει ή να τρέξει τόσο καλά, όσο οι μη καπνιστές αθλητές. Τα πνευμόνια του καπνιστή δε μεταφέρουν οξυγόνο τόσο αποτελεσματικά, όσο τα πνευμόνια των περισσότερων μη καπνιστών.

περ. «E-Iατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2002

Εικόνα Kείμενο 11 [Tι τρώμε κατά τη διάρκεια των εξετάσεων;]

Την περίοδο των εξετάσεων είναι γνωστό πως γονείς και μαθητές ψάχνουν τη «μαγική φόρμουλα» που θα επιτρέψει στους εξεταζόμενους να έχουν μέγιστη πνευματική απόδοση, προκειμένου να αντεπεξέλθουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στις απαιτήσεις των εξετάσεων.

Τι, τελικά, είναι πραγματικά αποτελεσματικό και τι μπορεί να αποβεί μπούμεραγκ* στην απόδοση του μαθητή;

Η γενική αρχή που πρέπει να διέπει τη δίαιτα του υποψηφίου είναι γεύματα εύπεπτα και τακτά.

Κατά συνέπεια, παχιά κρέατα, αλλαντικά, γλυκά πλούσια σε βούτυρο και κρέμες γάλακτος πρέπει να αποφεύγονται.

Tο πρωινό βελτιώνει την πνευματική και φυσική μας κατάσταση και μας «εμποδίζει» να καταναλώνουμε μεγαλύτερες ποσότητες φαγητού την υπόλοιπη ημέρα.

Άλλωστε, αν το παραλείψουμε από το καθημερινό μας φαγητό, υπάρχει πιθανότητα να υποφέρουμε από ατονία, ζαλάδα, υπόταση και υπογλυκαιμία**.

Το ιδανικό πρωινό πρέπει να αποτελείται από γάλα, μαύρο ψωμί και δημητριακά προγεύματος, λίγο τυρί επιλογής και ποικιλία από φρούτα εποχής και χυμούς αυτών. Αν η επιθυμία για γλυκό είναι μεγάλη και για να αποφύγουν τα λιπαρά, καλό είναι οι υποψήφιοι να καταφεύγουν σε γλυκά του κουταλιού ή στο δημοφιλές και δροσιστικό ζελέ, το οποίο μπορούν να εμπλουτίζουν με φρούτα.

* μπούμεραγκ: η πράξη που έχει το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, στρέφεται δηλαδή εναντίον εκείνου που την έκανε με σκοπό να αποκομίσει οφέλη.

** υπογλυκαιμία (η): η παθολογική μείωση του σακχάρου που περιέχεται στο αίμα.

περ. «E-Iατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2002