4. ΣXEΔΙΟ ΓΙΑ ΟΛΟYΣ Μορφικά στοιχεία*. Μορφοποίηση* 88. Οι αμπελώνες στο χιονισμένο τοπίο γίνονται αντιληπτοί ως σύνολο σημείων.

Το σημείο
Με το άγγιγμα του πινέλου σου στο χαρτί, το πρώτο ίχνος που θα δημιουργήσεις είναι ένα σημείο. Συνήθως δεν του δίνεις καμία σημασία κι όμως το μικρό αυτό σημάδι έχει τη δική του αξία στην εικαστική γλώσσα. To σημείο, η γραμμή και η επιφάνεια αποτελούν τα πλαστικά στοιχεία (το αλφαβητάρι) του σχεδίου.
Το εικαστικό σημείο, σε αντίθεση με το γεωμετρικό, έχει και σχήμα και διαστάσεις. Ανάλογα με τη θέση του, το μέγεθος, το χρώμα και τη σχέση του με τα υπόλοιπα σχήματα, αποκτά διαφορετικό νόημα και συμβολισμό. Πολλά σημεία μαζί δημιουργούν μια σύνθεση. Στη Μοντέρνα Τέχνη, το σημείο πολλές φορές χρησιμοποιήθηκε σαν το μοναδικό στοιχείο της σύνθεσης. Στη φύση, καθετί που κοιτάζεις από μακριά, τις περισσότερες φορές, το αντιλαμβάνεσαι σαν σημείο. Το ίδιο συμβαίνει και με τα σύνολα των μικρών πραγμάτων: τις σταγόνες, τα έντομα, τα βότσαλα, τις φυλλωσιές κτλ.

89. « Xαρταετοί» Ελένη Κ. 13 ετών

90. Γκ.Νοβέλλι «Μια ανατολή για τη Μαρίνα» 1964 Ο Νοβέλλι ζωγράφισε μια λυρική και δυναμική ταυτόχρονα σύνθεση χρησιμοποιώντας σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα σημεία.

Μαγικές εικόνες
Κάνε μια μεγάλη ποικιλία σημείων. Για να το πετύχεις, πρέπει να χρησιμοποιήσεις στρογγυλά και τετράγωνα πινέλα, διαφορετικών μεγεθών ή μαλακό μολύβι, παστέλ κτλ. Ζωγράφισε με διάφορους τρόπους: απαλά, δυνατά, προσεκτικά, γρήγορα, ρυθμικά, ακατάστατα, χτυπώντας το πινέλο στο χαρτί, πιτσιλώντας κτλ.
Έπειτα αφαίρεσε από ένα χαρτονάκι ένα τετράγωνο 10x10 εκ. και κίνησε το χαρτόνι με το κενό πάνω στο ζωγραφισμένο χαρτί σου, διαλέγοντας το τμήμα με την πιο ενδιαφέρουσα ρυθμική σύνθεση. Σημείωσε μ' ένα μολύβι τα μέρη που έχεις επιλέξει μ' αυτό τον τρόπο και κόψε τα. Κάνε ομάδες με 4-6 τετράγωνα απ' αυτά και τοποθέτησέ τα σ' ένα μεγάλο χαρτόνι. Άλλαξέ τους θέσεις πολλές φορές για να βρεις τη θέση στην οποία ισορροπούν οπτικά και κόλλησέ τα, αφού πρώτα υπολογίσεις τις αποστάσεις μεταξύ τους.

94. Γ. Μπουζιάνης «Μητέρα και γιος» 1931. Ο καλλιτέχνης σχεδιάζει τα πρόσωπα σαν κύκλους.

 
Η γλώσσα των μορφών
Αν οι δυο άκρες μιας γραμμής πλησιάσουν η μία με την άλλη ή ενωθούν μεταξύ τους, δημιουργούν ένα σχήμα. Οι κηλίδες επίσης των χρωμάτων δημιουργούν σχήματα. Τα σχήματα παριστάνουν άλλοτε φυσικές μορφές (πρόσωπα, ζώα κ.ά.) και άλλοτε γεωμετρικές (κύκλους, τετράγωνα, τρίγωνα). Kάθε μορφή είναι ένα κομμάτι της ζωγραφικής επιφάνειας που έχει ένα περίγραμμα, το πάνω και το κάτω μέρος, τις πλευρές του και μια κατεύθυνση (οριζόντια, κάθετη, πλάγια). Μπορεί να είναι συμμετρική (με κανονικές αναλογίες) ή ασύμμετρη (με ακανόνιστο σχήμα). Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τις μορφές εξαρτάται από τη θέση τους στη ζωγραφική επιφάνεια (πάνω-κάτω, δεξιά-αριστερά) και τη σχέση τους με τα υπόλοιπα σχήματα (μεγαλύτερη-μικρότερη, ψηλότερη-κοντύτερη, φαρδύτερη-στενότερη).
Στη γλυπτική και την αρχιτεκτονική οι μορφές είναι τρισδιάστατες.
Κάθε μορφή έχει το δικό της νόημα και χαρακτήρα: Οι κυκλικές μορφές θεωρούνται κλειστές και συγκεντρωμένες. Οι τριγωνικές είναι γεμάτες ένταση. Οι τετράγωνες είναι στατικές και συμμετρικές. Παρόμοιο χαρακτήρα έχουν και οι τρισδιάστατες μορφές: οι σφαιρικές, οι κυβικές και οι πυραμιδοειδείς .

95. «Καθαρή Δευτέρα» Γιάννης Λ. 12 ετών. Ο Γιάννης έφτιαξε τις πολυκατοικίες σαν παραλληλόγραμμα και τους χαρταετούς σαν πολύγωνα.

96. Δ. Διαμαντόπουλος «Η μαθήτρια» 1937-49 Ο καλλιτέχνης με τη σχηματοποίηση πλάθει μια μνημειακή μορφή, εκφράζοντας τις σταθερές αξίες της ηρωικής εποχής που έζησε.

Πως σχεδιάζουν οι καλλιτέχνες

Ορισμένοι παραστατικοί καλλιτέχνες αποδίδουν τις μορφές τους εντάσσοντάς τις σε βασικά γεωμετρικά σχήματα: τον κύκλο, το τρίγωνο και το τετράγωνο στη ζωγραφική, ενώ στη γλυπτική στη σφαίρα, στην πυραμίδα και στον κύβο. Από την ένταξη αυτή προκύπτουν απλοποιημένα σχήματα τα οποία στο εικαστικό γλωσσάρι ονομάζονται φόρμες. Η λέξη προέρχεται από τον ιταλικό όρο forma που σημαίνει σχήμα.
Παρατήρησε την εικόνα 96. Η μορφή της μαθήτριας δεν έχει λεπτομέρειες. O καλλιτέχνης χρησιμοποιεί απλές φόρμες για ν' αναδείξει ό,τι θεωρεί σημαντικό.

Μορφοποιώ
Σχεδίασε ένα γεωμετρικό σχήμα και χώρισέ το με γραμμές που να ξεκινούν και να καταλήγουν στο περίγραμμα. Χώρισέ το σε κομμάτια κόβοντας στις γραμμές. Μην πετάξεις τίποτα. Απομάκρυνε τα κομμάτια ή ξεδίπλωσέ τα, ώσπου να δημιουργηθεί μια καινούργια μορφή με ισορροπημένη σύνθεση και κόλλησέ τα στη νέα τους θέση (εικ.98).
Σύγκρινε μια φυσική μορφή με την ανάλογη γεωμετρική φόρμα (εικ. 97). Κόψε τη φόρμα αυτή σε χρωματιστό χαρτί. Σ' αυτήν πρόσθεσε ή αφαίρεσε τα απαραίτητα κομμάτια προκειμένου να μοιάζει περισσότερο με το θέμα σου. Ό,τι κομμάτι σου περισσέψει, χρησιμοποίησέ το για να αποδώσεις τις λεπτομέρειες. Μπορείς να αντικαταστήσεις μερικά κομμάτια με χαρτιά του ίδιου σχήματος σε διαφορετικά χρώματα (εικ 97).
Μεταμόρφωσε την έτοιμη φόρμα ενός πλαστικού μπουκαλιού σε ανθρώπινη φιγούρα, προσθέτοντας κεφάλι και ρούχα με διάφορα υλικά.

97. Το σύμβολο του καρότου από ένα τρίγωνο. Μίμης Μ. 13 ετών.

98. Τετράγωνο αναπτυγμένο στο χώρο

99. «Η συμπλοκή» Δημήτρης Ι. 12 ετών Μορφοποίηση της γραμμής σε σύμπλεγμα ανθρώπων

Το χρώμα Σύγκρινε τα μπροστινά με τα πίσω χρώματα των επίπεδων στις εικόνες 100, 105 και 108. Θα διαπιστώσεις ότι όποιο αντικείμενο βρίσκεται κοντά φαίνεται μεγαλύτερο απ' αυτό που είναι πιο πίσω. Τα αντικείμενα που είναι κοντά καλύπτουν ένα μέρος όσων βρίσκονται πίσω. Στα αντικείμενα που είναι πολύ κοντά, διακρίνεται ακόμα και η υφή τους, ενώ όσο απομακρύνεται, τόσο λιγότερες λεπτομέρειες φαίνονται. Όσο πλησιάζουν τ' αντικείμενα, τόσο τα χρώματά τους φαίνονται πιο ζωηρά. Στα μακρινά αντικείμενα τα χρώματα φαίνονται αχνά.

105.

106. Όσο μεγαλώνει η απόσταση, οι λεπτομέρειες χάνονται

Δημιουργώ χώρο
Στα έργα σου μπορείς να χρησιμοποιήσεις κάθε αλλοίωση χωριστά ή και όλες μαζί. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι κάποιος τρόπος αναπαράστασης του βάθους είναι ο πιο σωστός. Διάλεξε όποιον ταιριάζει στις ανάγκες του έργου σου. Έχεις τη δυνατότητα ακόμα και να τους αγνοήσεις (εικ.109).

Κατασκευάζω ένα σκηνικό
Με αφορμή μια φανταστική ιστορία που μπορεί να ζωντανέψει θεατρικά, κατασκεύασε μια μικρή μακέτα σκηνικού. Ένας τρόπος για να εργαστείς είναι αυτός που έχει χρησιμοποιηθεί στην εικόνα 104.

Άλλος τρόπος είναι ν' αντικαταστήσεις το χώρο με ένα κουτί ανοιχτό από την μπροστινή του όψη. Τα στοιχεία του σκηνικού σου μπορεί ν' αποτελούνται από διάφορα φυσικά ή βιομηχανικά υλικά, χαρτοπολτό κ.ά.

117. Ε. Ντεγκά «Μπαλαρίνα» 1880

118. Kλιούιν « Σφαιρική μη-αντικειμενική σύνθεση» 1922-25. Ο χώρος αποδίδεται με τη διαφάνεια και την επικάλυψη.

Η αφηρημένη ζωγραφική απέδωσε το χώρο χωρίς την απεικόνιση της υλικής μορφής (εικ.118).
Μια τάση του κυβισμού αμφισβήτησε την αξία της ψευδαίσθησης του βάθους και κατάργησε την απεικόνιση της τρίτης διάστασης (εικ.119).
Στη γλυπτική χώρος θεωρείται το κενό μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο όγκος του γλυπτού. Ο χώρος αποτελεί μέρος της σύνθεσης του γλυπτού που περιβάλλει το γλυπτό και «γεμίζει» τα κενά του. (εικ.117).

Τα έργα της αρχιτεκτονικής συνδυάζουν τον εξωτερικό όγκο με τον εσωτερικό κενό χώρο. Εξωτερικά αποτελούν αναπόσπαστο σύνολο με το χώρο που βρίσκονται, ενώ το εσωτερικό τους βιώνεται σαν λειτουργικός χώρος και αποτελείται από χώρους στάσης και χώρους κίνησης. (εικ.120).

119. Π. Πικάσο «Νεκρή φύση με κιθάρα» 1925.

120. Αvanti Architects. ACAD Center Kεντρικό Νοσοκομείο του Μίντλεσεξ 1995-2000.

Tι θυμάμαι

• Παρομοίασε διαφορετικά είδη συνόλων σημείων με φυσικές μορφές και εξήγησε την άποψή σου.
• Πώς δημιουργούνται οι γραμμές και πόσα είδη γραμμών γνωρίζεις;
• Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ζωγραφικού και γεωμετρικού σημείου;
• Περίγραψε τα συναισθήματα που σου δημιουργεί μια τεθλασμένη γραμμή και μια γραμμή ελαφρά καμπύλη και προσπάθησε να υποθέσεις τους λόγους.
• Κάνε ένα γρήγορο σχέδιο, χρησιμοποιώντας τη γραμμή που εκφράζει τα συναισθήματα της στιγμής.
• Ποια από τα γεωμετρικά σχήματα θεωρούνται βασικά;

121. Ν. Λύτρας «Το ψαριανό μοιρολόι» 1888

• Μπορείς να αναφέρεις μια στατική και μια δυναμική γεωμετρική μορφή;
• Με ποιους τρόπους αποδίδεται η αίσθηση του βάθους στη ζωγραφική;
• Παρατήρησε προσεκτικά μια καρέκλα που πατάει χαμηλότερα από το ύψος των ματιών σου. Αν διακρίνεις κάποιες διαφορές ανάμεσα στα πόδια της, περίγραψέ τις.
• Πώς εννοούμε το χώρο στη γλυπτική και πώς στη ζωγραφική;
• Αντίγραψε σε τρία διαφανή χαρτιά τα διαφορετικά πλάνα της εικόνας 121 ως εξής: Στο ένα χαρτί απομόνωσε ό,τι βρίσκεται στο πρώτο επίπεδο, στο άλλο σχεδίασε ό,τι υπάρχει στο μεσαίο επίπεδο και στο τρίτο ό,τι υπάρχει στο βάθος. Σύγκρινε μεταξύ τους τις τρεις εικόνες.

Γλωσσάρι

Προοπτικό σχέδιο: Το σχέδιο που απεικονίζει τα αντικείμενα έτσι ώστε να φαίνονται ότι έχουν όγκο και βρίσκονται σ' έναν τρισδιάστατο χώρο.
Μορφικό στοιχείο: Στοιχείο της μορφής.
Μορφοποίηση: Η δημιουργία μιας μορφής.

Μπουζιάνης Γεώργιος (1885-1959) (εικ.94). Σπούδασε στην Αθήνα και το Μόναχο. Yπήρξε ο πρώτος Έλληνας καλλιτέχνης που δημιούργησε στα πλαίσια ενός δυτικού ευρωπαϊκού κινήματος, κατά την εποχή που αναπτυσσόταν. Έπλασε δραματικές, εξπρεσιονιστικές μορφές με πλούσιο χρώμα και εμφανή χειρονομία. Πολλές φορές άρχιζε πρώτα από το χρώμα και στη συνέχεια σχεδίαζε.

Διαμαντόπουλος Διαμαντής (1914-1995) (εικ.96). Ανθρωποκεντρικός ζωγράφος. Στρατεύτηκε για τέσσερα χρόνια και πολέμησε. Από την περίοδο αυτή διαμόρφωσε το προσωπικό του ύφος με τις επικές μορφές, το νευρικό περίγραμμα και τη μεγάλη, τολμηρή φόρμα. Στο έργο του κατατίθενται τα δραματικά του βιώματα στις δύσκολες μέρες της Κατοχής και του Εμφυλίου πολέμου.