Αισθητική Αγωγή - Εικαστικά (Α Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

Οργανώνω

3. ΟΡΓΑΝΩΝΩ
Σύνθεση και Αισθητική

α. Το άδειο μου χαρτί
Ο ζωγραφικός χώρος

Πριν ακόμα αρχίσεις να ζωγραφίζεις, το πρώτο σχήμα που έχεις μπροστά σου είναι το σχήμα του χαρτιού ή όποιας άλλης επιφάνειας έχεις επιλέξει για να δεχθεί το έργο σου.
Οι περισσότεροι ζωγράφοι δίνουν μεγάλη σημασία στις διαστάσεις και στο σχήμα της ζωγραφικής επιφάνειας. Πριν αρχίσουν να ζωγραφίζουν, θα αναρωτηθούν: Τι ακριβώς θέλω να εκφράσω στο έργο μου; Τι διαστάσεις και τι σχήμα πρέπει να έχει η ζωγραφική μου επιφάνεια ώστε ν' αναδειχθεί το θέμα;
Εξετάζουν λοιπόν το σχήμα της ζωγραφικής επιφάνειας σε σχέση με τα σχήματα που περιέχει. Θα πρέπει να πάρουν μια σειρά αποφάσεων προκειμένου να δώσουν στην ιδέα τους τη μορφή που επιθυμούν: Oι μορφές θα είναι μικρές ή μεγάλες, φωτεινές ή σκοτεινές; Θα τοποθετηθούν ψηλά ή χαμηλά, δεξιά ή αριστερά; Θα φαίνονται κοντά ή μακριά, μπροστά ή πίσω, πάνω ή κάτω σε σχέση με τα υπόλοιπα σχήματα, μέσα ή έξω απ' αυτά;
Για να δώσουν απαντήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήματα, πειραματίζονται κάνοντας γρήγορα προσχέδια και διαλέγουν εκείνο που τους εκφράζει.
Τοποθετώντας ένα σχήμα στο χαρτί έχεις ήδη κάνει μια ενέργεια που μπορεί να ερμηνεύσει μια λέξη, μια ιδέα, ένα συναίσθημα.

Εκφράζομαι με απλό τρόπο
Χρησιμοποίησε χαρτιά σε δύο διαφορετικά χρώματα.
Σκέψου μια ιδέα π.χ. την ελευθερία ή τη μοναξιά.
Το χαρτί που θα χρησιμοποιήσεις σαν φόντο κόψε το σε μεγάλο μέγεθος και σε σχήμα που νομίζεις ότι ταιριάζει με το θέμα σου. Σχίσε ή κόψε το δεύτερο χαρτί σε τυχαία μικρά κομμάτια. Διάλεξε το σχήμα που εκφράζει την ιδέα σου και ψάξε να βρεις σε ποιο σημείο της ζωγραφικής επιφάνειας θα το κολλήσεις έτσι ώστε να αποδωθεί καλύτερα.
Μπορείς, με τον ίδιο τρόπο, να χρησιμοποιήσεις τρία χαρτιά διαφορετικών χρωμάτων ή να τα αντικαταστήσεις με χρωματικές κηλίδες. Θυμήσου ότι κάθε έννοια μπορεί να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους.

62. Μελέτη οργάνωσης του ζωγραφικού χώρου. Κατερίνα Π. 13 ετών

63. Κ. Τσόκλης «Ακρογιαλιά» 1970 Ζωγραφική, άμμος και πλεξιγκλάς. Μερικές φορές το θέμα βγαίνει έξω από τα της όρια της ζωγραφικής επιφάνειας, προκειμένου να τονιστεί η σημασία του.

Οργανώνω

β. Πίσω απ' την εικόνα
Η σύνθεση

Παρατήρησε προσεκτικά τις εικόνες των έργων των μεγάλων καλλιτεχνών. Πιστεύεις αλήθεια ότι θα έφθαναν ποτέ σ' αυτό το αποτέλεσμα, εάν δεν είχαν φροντίσει από πριν την οργάνωση της ζωγραφικής τους επιφάνειας;
Ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται ένα έργο, έτσι ώστε κάθε του στοιχείο να εξυπηρετεί το σύνολο, ονομάζεται σύνθεση.
Οι περισσότεροι καλλιτέχνες εξετάζουν πολλές εναλλακτικές, συνθετικές λύσεις πριν καταλήξουν σ' αυτήν που θα επιλέξουν τελικά. Μελετώντας εξαρχής τη σύνθεση, έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν το έργο τους σε όλα του τα στάδια, αφού μπορούν να συγκρίνουν συνεχώς όλα τα στοιχεία του τόσο μεταξύ τους όσο και με το σύνολο (εικ. 65, 66).
Τα περισσότερα έργα τέχνης, συνειδητά ή ασυνείδητα, υπακούουν σε συνθετικούς κανόνες οι οποίοι άλλοτε είναι αυστηρά προκαθορισμένοι και άλλοτε χαλαροί.

64. Μελέτη της οργάνωσης της εικόνας 65

65. «Η Γκραντ Ζατ» είναι μια μεγάλη σύνθεση και αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της τεχνοτροπίας του πουαντιγισμού. Η νωχελικότητα και η γαλήνη ενός ηλιόλουστου απογεύματος εκφράζεται με τη σταθερότητα των μορφών που μοιάζουν ακινητοποιημένες, σαν να έχει σταματήσει ο χρόνος. Ο Σερά για το σκοπό αυτό οργανώνει τη σύνθεσή του με αυστηρότητα, χρησιμοποιώντας κάθετες, οριζόντιες και ελαφρά πλάγιες γραμμές που ορίζουν τις θέσεις των ανθρώπων, των δέντρων, των σκιών και του ορίζοντα.

65. «Η Γκραντ Ζατ» είναι μια μεγάλη σύνθεση και αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της τεχνοτροπίας του πουαντιγισμού. Η νωχελικότητα και η γαλήνη ενός ηλιόλουστου απογεύματος εκφράζεται με τη σταθερότητα των μορφών που μοιάζουν ακινητοποιημένες, σαν να έχει σταματήσει ο χρόνος. Ο Σερά για το σκοπό αυτό οργανώνει τη σύνθεσή του με αυστηρότητα, χρησιμοποιώντας κάθετες, οριζόντιες και ελαφρά πλάγιες γραμμές που ορίζουν τις θέσεις των ανθρώπων, των δέντρων, των σκιών και του ορίζοντα.

Οργανώνω

66. Η Νίκη της Σαμοθράκης περ. 190 π.Χ

Με αφορμή τη σύνθεση των έργων Τέχνης
Μπορείς να «δανειστείς» μια ιδέα από τη σύνθεση ενός έργου. Βάλε πάνω στο έργο ένα διαφανές χαρτί και προσπάθησε να βρεις με το μολύβι σου την οργάνωσή του, σημειώνοντας τα σημεία και τις γραμμές που τραβούν την προσοχή σου (εικ. 64, 67). Αντίγραψε τις γραμμές που βρήκες σ’ ένα χαρτί, ξέχνα το έργο απ’ όπου τις πήρες και ζωγράφισε πάνω στην ίδια σύνθεση ένα δικό σου θέμα.
Κόψε ένα παλιό σου έργο και οργάνωσέ το ξανά. Κόλλησε τις μορφές σε καινούριες θέσεις και συμπλήρωσέ το με χρώματα, λαμβάνοντας υπόψη το είδος της πινελιάς και τα χρώματα που ήδη υπάρχουν καθώς και τις νέες κατευθύνσεις που δημιουργούνται.

Στη «Νίκη της Σαμοθράκης» (εικ. 66) ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε δυναμικές γραμμές με τρόπο εκφραστικό. Αντίθεση αποτελούν οι καμπύλες που διασταυρώνονται διαγώνια μ' αυτές. Η ιδέα της αναπαράστασης της θεάς της νίκης που δε μένει για πολύ στον ίδιο τόπο ζωντανεύει όχι τόσο από την ίδια της την κίνηση, όσο από τις δυναμικές γραμμές οι οποίες σχηματίζουν ένα βέλος, δίνοντας την αίσθηση ότι είναι έτοιμη να προσγειωθεί στην πλώρη ενός πλοίου που αποτελούσε τη βάση του αγάλματος.

67. Μελέτη της σύνθεσης της εικόνας

68. Ο Χρήστος κατάφερε να αποδώσει την πιο δραματική στιγμή της μάχης, δημιουργώντας μια δυναμική σύνθεση. Τοποθετεί το κυρίως θέμα του στη μέση της ζωγραφικής επιφάνειας και τονίζει τις εκρήξεις με έντονες ακτινωτές φόρμες. Η γέφυρα συγκλονίζεται από την έκρηξη, καμπυλώνει και σπάει, ενώ τα στηρίγματά της συγκλίνουν. Το βουνό με το ανήσυχο σχήμα του συμμετέχει στην ένταση της στιγμής.

68. Ο Χρήστος κατάφερε να αποδώσει την πιο δραματική στιγμή της μάχης, δημιουργώντας μια δυναμική σύνθεση. Τοποθετεί το κυρίως θέμα του στη μέση της ζωγραφικής επιφάνειας και τονίζει τις εκρήξεις με έντονες ακτινωτές φόρμες. Η γέφυρα συγκλονίζεται από την έκρηξη, καμπυλώνει και σπάει, ενώ τα στηρίγματά της συγκλίνουν. Το βουνό με το ανήσυχο σχήμα του συμμετέχει στην ένταση της στιγμής.

Οργανώνω

69. Δροσοσταλίδες πάνω σε κλαράκια που αποκρυσταλώθηκαν καθώς φυσούσε ο άνεμος.

γ. Ο ρυθμός

Ρυθμοί παντού
Η εναλλαγή των εποχών, η ακολουθία της μέρας με τη νύχτα, ο χτύπος της καρδιάς, η ανάσα μας, το βάδισμα, ο χορός, η μουσική, η αρχιτεκτονική αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα διαφορετικού τύπου ρυθμών. Η κανονική επανάληψη καθορίζει τη λειτουργία της φύσης της ζωής, αλλά και των έργων του ανθρώπου (εικ.70).

Διαφορετικοί ρυθμοί
Για να εκφράσεις ιδιαίτερα συναισθήματα, μπορείς να χρησιμοποιήσεις διάφορα είδη ρυθμών:
Η κανονική επανάληψη ίδιων σημείων, γραμμών, μορφών, χρωμάτων ή όγκων, δημιουργεί κανονικό ρυθμό (εικ.71). Η επανάληψη περισσότερων του ενός στοιχείων εναλλάξ κάνει το ρυθμό εναλλασσόμενο (εικ.72). Η κανονική μείωση ή αύξηση του ίδιου στοιχείου έχει ως αποτέλεσμα ρυθμούς που αναπτύσσονται ή που ελαττώνονται (εικ.73). Yπάρχουν όμως και άλλοι πιο ελεύθεροι ρυθμοί.

70. Το Ερεχθείο 420-405 π. Χ. Ναός ιωνικού ρυθμού.

Οργανώνω

74. Βαζαρέλι «Vega-Fel» 1960. Οπ- Αρτ* Η σφαιρική διάταξη των γραμμών, η ρυθμική μεταβολή των διαστάσεών τους και η εναλλαγή των κόκκινων, μπλε και μαύρων κύκλων έχουν ως αποτέλεσμα την εντύπωση της συνεχούς κίνησης.

Στη διακοσμητική
Όταν ένα σχέδιο προορίζεται για να διακοσμήσει μια επιφάνεια, ένα αντικείμενο ή ένα μνημείο, χρησιμοποιεί συχνά τη ρυθμική επανάληψη.

Στην αρχιτεκτονική
Ο ρυθμός στην αρχιτεκτονική ταυτίζεται με το διεθνή όρο στιλ (style) και σημαίνει το σύνολο και τη συνοχή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του έργου, που προσδιορίζουν την τεχνοτροπία του ή την τεχνοτροπία μιας εποχής, όπως δωρικός ρυθμός, βυζαντινός, μπαρόκ, ροκοκό κτλ.

Πόσους ρυθμούς γνωρίζω;
Σε συνεργασία με τους συμμαθητές σου, μπορείτε να κατασκευάσετε μια τρισδιάστατη μακέτα της Ακρόπολης, όπου θα ξεχωρίζουν όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία των αρχιτεκτονικών ρυθμών. Χρησιμοποιήστε χαρτόνια που θα τα χρωματίσετε ή και χαρτοπολτό.

Ζωγραφίζω τη μουσική
Θα μπορούσες ακόμα να συλλέξεις διαφορετικούς ρυθμούς:
Με ένα μαλακό μολύβι ζωγράφισε γραμμές ακούγοντας διάφορα είδη μουσικής: αργό, γρήγορο, φρενήρη, ευέλικτο, μονότονο, διακοπτόμενο, ποικίλο κτλ. Προσπάθησε ν' ακολουθείς με την χειρονομία σου τον κάθε ρυθμό. Έπειτα διάλεξε απ' αυτούς όσους σ' ενδιαφέρουν και χρησιμοποίησέ τους για να συνθέσεις ένα δικό σου έργο.
Ακούγοντας τη μουσική που προτιμάς φαντάσου τα χρώματα που θεωρείς ότι της ταιριάζουν (Κεφ. 2). Μ' αυτά ζωγράφισε σημεία, γραμμές και επιφάνειες αναπαριστάνοντας το ρυθμό της (εικ. 75).

75. «Ζωγραφική από ένα μουσικό κομμάτι με ποικίλους ρυθμούς» Νίκη Κ. 14 ετών

Οργανώνω

76. Ομαδική εργασία μαθητών της Α 'Γυμνασίου με θέμα την ισορροπία. Κολλάζ

77. Χ. Γκρι «Νεκρή φύση απέναντι από το ανοιχτό παράθυρο» 1923

δ. Oπτική ζυγαριά
Οπτικά βάρη

Πολλές φορές, κοιτάζοντας ένα έργο μας, έχουμε την εντύπωση ότι «γέρνει». Η αίσθηση του οπτικού «βάρους» εντοπίζεται σε κάθε εικαστικό έργο. Πραγματικά, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά μια σύνθεση, θα διαπιστώσουμε ότι ορισμένα σημεία της έχουν μεγαλύτερη σημασία και περισσότερο «βάρος».
Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του οπτικού «βάρους» είναι: το μέγεθος, το σχήμα, το χρώμα, η θέση που βρίσκονται μέσα στο έργο καθώς και ο αριθμός των αντικειμένων.
Ένα μεγάλο σχήμα είναι συνήθως βαρύτερο από ένα μικρό. Τα κάθετα σχήματα είναι βαρύτερα από τα πλάγια. Οι κανονικές, γεωμετρικές φόρμες είναι βαρύτερες από τις ακανόνιστες. Τα έντονα χρώματα δίνουν την αίσθηση ότι είναι βαρύτερα από τα απαλά. Όλες αυτές οι αξίες είναι βέβαια σχετικές, διότι ανατρέπονται διαρκώς ανάλογα με τους συσχετισμούς που δημιουργούνται μεταξύ τους.
Σ' ένα εικαστικό έργο είναι απαραίτητο τα «βάρη» να ισορροπούν μεταξύ τους.
Ρυθμίζοντας τα οπτικά βάρη οι καλλιτέχνες πετυχαίνουν να συγκεντρώσουν την προσοχή του θεατή σε συγκεκριμένα σημεία του έργου τους και μ' αυτό τον τρόπο να μεταδώσουν τα μηνύματά τους.

Ισορροπώ
Κόψε ή σχίσε ένα χρωματιστό χαρτί σε μικρά σχήματα διαφορετικών μεγεθών. Τοποθέτησε πάνω σ' ένα τετράγωνο χαρτί τόσα κομμάτια όσα χρειάζονται για να ισορροπήσουν οπτικά. Κόλλησε το έργο σου μαζί με τα έργα των συμμαθητών σου σ' ένα μεγάλο χαρτόνι υπολογίζοντας την ισορροπία του συνόλου (εικ. 76).
Το ίδιο μπορείς να κάνεις και με τρία χρώματα. Εδώ πρέπει να προσέξεις και τα χρωματικά βάρη. Μπορείς να αντικαταστήσεις τα σχήματα με φυσικές ή διακοσμητικές μορφές.

Ο Γκρι (εικ.77) ισορροπεί τα οπτικά βάρη των ανοιχτών και των σκούρων, τοποθετώντας τα ανοιχτά χρώματα στις μικρές φόρμες (σχήματα) και τα σκούρα στις μεγάλες. Ολόκληρη η σύνθεση ζυγίζεται με βάση έναν κάθετο άξονα ο οποίος λειτουργεί όπως ο άξονας μιας ζυγαριάς και αρχίζει από το φύλλο του βιβλίου για να καταλήξει στο πόδι του τραπεζιού.

Οργανώνω

ε. Καλλιτεχνικές συνθέσεις

Βασικοί κανόνες σύνθεσης παρατηρούνται στα έργα τέχνης από την αρχαιότητα. Το μέγεθος, η τοποθέτηση, τα χρώματα, οι φόρμες, ακόμα και το σχήμα του κάδρου αποτελούν για τον καλλιτέχνη άλλοτε αφετηρία έμπνευσης και άλλοτε αποτέλεσμα μελέτης. Στα περισσότερα έργα τέχνης όλων των εποχών διακρίνουμε μια προσπάθεια οργάνωσης.

• Ο δημιουργός της νεολιθικής εποχής παρατηρώντας το βότσαλο, φαντάστηκε μια καθισμένη μορφή σε εμβρυϊκή στάση κι έτσι αξιοποίησε το σχήμα του με τον καλύτερο τρόπο. Το ωοειδές σχήμα του βότσαλου επαναλαμβάνεται σε οριζόντια κατεύθυνση στο κεφάλι, ενώ αντίθεση αποτελούν τα μέλη τα οποία επισημαίνονται με ευθείες, που σχηματίζουν τρίγωνα (εικ.78).

81. Π. ντέλλα Φραντσέσκα «Η βάφτιση του Χριστού» 1440-1445

• Στην εικόνα 80 ο κύκλος που διάλεξε ο καλλιτέχνης να εντάξει το θέμα, μοιάζει να εγκλωβίζει τον ταύρο, ο οποίος λυγίζει και σπαρταράει κάτω από την επίθεση της λέαινας. Τα σώματα και τα πόδια των ζώων δημιουργούν άνισες γωνίες, που αναπτύσσονται ρυθμικά στο χώρο, τονίζοντας την ένταση της σύγκρουσης. Οι μορφές γεμάτες δυναμισμό, αποδίδονται αφαιρετικά με κυρίαρχα στοιχεία τον κύλινδρο και τη σφαίρα.

76. Ομαδική εργασία μαθητών της Α 'Γυμνασίου με θέμα την ισορροπία. Κολλάζ

82. Εξηκίας «Ο Αχιλλέας και ο Αίας παίζουν πεσσούς» Μελανόμορφο αγγείο περ. 540 π. Χ.

Οργανώνω

83. Ραφαήλ «Η Παναγία από καθέδρας» 1514

84. «Η μούσα Θάλεια» ψηφιδωτό 3ος αι..

• Το 1437 ο αρχιτέκτονας και θεωρητικός της τέχνης Αλμπέρτι επινόησε τον όρο «σύνθεση» για να περιγράψει την εφαρμογή των μαθηματικών στην οργάνωση του έργου τέχνης. Πίστευε ότι η αρμονία των στοιχείων του έργου αποτελεί μικρογραφία της θείας δημιουργίας. Στη «Βάφτιση του Χριστού» (εικ. 81) το θρησκευτικό νόημα του έργου απορρέει από τη γεωμετρία. Ο κύκλος (ουρανός, πνεύμα) βρίσκεται πάνω από το ορθογώνιο (γη, ύλη). Το Άγιο Πνεύμα είναι στο κέντρο του ουρανού, ενώ ο Χριστός αποτελεί τον άξονα της σύνθεσης που συνδέει τη γη με τον ουρανό. Πρόκειται για μια συμμετρική σύνθεση.

Κρίνω και συγκρίνω
Τι κοινό και ποιες διαφορές παρατηρείς στη σύνθεση των εικόνων 83 και 84;
Ποια από τα έργα που εικονίζονται στις σελίδες 33-34 είναι συμμετρικά; Περίγραψε τα στοιχεία της συμμετρίας.
Με βάση ένα έργο της επιλογής σου κάνε μια μελέτη της σύνθεσης των χρωμάτων, όπως στις εικόνες 85, 86.

85. Χ. Βαν Άυκ «Το ζεύγος Αρνολφίνι» 1434.

86. Μελέτη της σύνθεσης των θερμών και ψυχρών
χρωμάτων της εικόνας 85 από μαθητή της Α' Γυμνασίου

Οργανώνω

Tι θυμάμαι

Γιατί χρειάζεται να οργανώνεις το ζωγραφικό σου χώρο;
Ποια ερωτήματα απασχολούν συνήθως τους καλλιτέχνες πριν αρχίσουν την κατασκευή του έργου τους;
Μπορεί η κατανομή του ζωγραφικού χώρου να εκφράσει ιδέες και συναισθήματα;
Τι είναι η σύνθεση και πώς λειτουργεί στο έργο Τέχνης;
Βρες δυο έργα από το βιβλίο σου με παρόμοια σύνθεση.
Διάλεξε τη σύνθεση που σου αρέσει από τα έργα του βιβλίου σου και εξήγησε τους λόγους της προτίμησής σου.
Με ποια λογική οργανώνεται μια σύνθεση;
Αν ήθελες να εκφράσεις τα συναισθήματά σου, ποιου έργου τη σύνθεση θα διάλεγες;
Βρες ένα παράδειγμα ρυθμού από τη φύση και ένα από τα ανθρώπινα έργα.
Μπορείς να εντοπίσεις πού βρίσκεται το κύριο οπτικό βάρος στην εικόνα 57 (Τέρνερ) και ποιο μήνυμα θέλει να μεταδώσει ο καλλιτέχνης συγκεντρώνοντας την προσοχή του θεατή σ' αυτό το σημείο;

Γλωσσάρι

Aρμονία: Η κανονική σχέση των μερών προς το σύνολο, σωστή αναλογία, η σωστή διάταξη.

Οπ- Αρτ (Optical Art), (εικ. 74): Εικαστικό ρεύμα αφηρημένης τέχνης που αναπτύχθηκε στη δεκαετία του '60. Οι καλλιτέχνες που ανήκουν στην Οπτική Τέχνη με την κατάλληλη χρήση των πλαστικών μέσων (των γραμμών του σχήματος, των χρωμάτων και της σύνθεσης), δίνουν την ψευδαίσθηση της διαρκούς κίνησης. Κύριος εκπρόσωπος είναι ο Β. Βαζαρέλυ.

Ζωρζ Σερά (Seurat Georges 1859-91), (εικ. 65): Γάλλος ζωγράφος. Διατύπωσε τη θεωρία για την απόδοση του χρώματος και του φωτός που έγινε γνωστή με τον όρο Πουαντιγισμός ή Ντιβιζιονισμός .

Κώστας Τσόκλης (1930), (εικ. 63): Σύγχρονος Έλληνας εικαστικός καλλιτέχνης. Τα έργα του που είναι αφαιρετικά, εισάγουν το θεατή σε μια πραγματικότητα διαφορετική από την ορατή. Έχει πειραματιστεί εισάγοντας στα έργα του φυσικά υλικά ή πραγματικά αντικείμενα, που δημιουργούν διάφορες μορφές οφθαλμαπάτης. Έχει παρουσιάσει κατασκευές, εγκαταστάσεις, εφήμερα έργα, video κ. ά.

87. «Η ισορροπία» Σχέδιο μαθητή.