Αισθητική Αγωγή - Εικαστικά (Α Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

Πηλός

7. ΠΗΛΟΣ
Πλαστική - Αρχαίοι πολιτισμοί

α. Χωμάτινες δημιουργίες
Αίσθηση και συμβολισμός

Έχεις κάποτε αισθανθεί την επιθυμία να βυθίσεις τα χέρια σου στη ζεστή άμμο, να την ανακατέψεις, να κάνεις πύργους και γοργόνες; Η δημιουργία με το χώμα αρχίζει με την αίσθηση της αφής και ικανοποιεί μια πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου.
Η πλαστική* δεν αναγνωρίζεται μόνο με την όραση, αλλά και με την αφή. Πόσες φορές δεν ένοιωσες την επιθυμία να αγγίξεις ένα άγαλμα;

Χώμα και πηλός
Απ' τα πανάρχαια χρόνια το χώμα έχει ταυτιστεί στη συνείδηση του ανθρώπου με τη γη. Ο Έλληνας φιλόσοφος Εμπεδοκλής θεωρούσε ότι η αρχή όλων των πραγμάτων βρίσκεται στα τέσσερα στοιχεία της φύσης: τη γη, το νερό, τον αέρα και τη φωτιά. Στην πορεία των αιώνων ο άνθρωπος δουλεύοντας με πολλούς τρόπους το χώμα, απέκτησε οικειότητα και δεσμούς μαζί του. Παρ' όλ' αυτά στην εποχή μας τείνει να εκλείψει απ' τις μεγαλουπόλεις, γεγονός που έχει οικολογικές και ψυχολογικές επιπτώσεις.

187. I. Μαυρίδης «Καρέκλα» 1998 Η παλιά καρέκλα με το επίχρισμα κόκκινου χώματος απέκτησε δραματική διάσταση και την πολυτιμότητα ενός αντικειμένου μνήμης

Η πλαστική ξυπνάει μέσα μας την επαφή με τη γη. Το χώμα πριν ακόμα αναμειχθεί με το νερό, μπορεί ν' αποκτήσει όγκο και μορφή. Πολλοί καλλιτέχνες έχουν δημιουργήσει έργα από χώμα (εικ.187, 188). Ο πηλός αποτελείται από αργιλώδες* χώμα και νερό. Είναι το πιο απλό, εύπλαστο υλικό, όταν όμως ψηθεί, γίνεται σκληρό και ανθεκτικό. Το χρώμα και η υφή του παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Η επαφή με το υλικό είναι φιλική, γεμάτη απαλές κινήσεις, χάδια και μεταμορφώσεις. Και τι δεν μπορείς να κάνεις έχοντας στα χέρια σου ένα κομμάτι πηλό!

Γνωριμία με το υλικό
Κόψε ένα κομμάτι πηλό, τόσο όσο να χωράει στην παλάμη σου. Παρατήρησε τη φόρμα του, προσπάθησε να αισθανθείς τη μυρωδιά και τη θερμοκρασία του. Ρίξε το στο πάτωμα από ψηλά, άκουσε το θόρυβο και κοίταξε πώς έχει αλλάξει το σχήμα του. Ζύμωσέ τον με τα δάκτυλά σου πλάθοντας μια σφαίρα. Έπειτα προσπάθησε να τον κάνεις επίπεδο σαν φύλλο. Πίεσε πάνω του το χέρι σου και παρατήρησε το αποτέλεσμα. Μάζεψέ τον, κόψε τον σε κομμάτια και κόλλησέ τα το ένα πάνω στο άλλο για να φτιάξεις μια φόρμα όσο το δυνατόν ψηλότερη. (Εικ. 195)

Πηλός

189. Κεραμική στην τάξη

190. Εργαλεία κεραμικής

191. Επιφάνεια εργασίας

β. Πλάθω
Εργαλεία και τεχνικές

Πριν αρχίσεις το πλάσιμο του πηλού, χρειάζεται να «χτυπήσεις» το κομμάτι σου αρκετές φορές πάνω σε μια καθαρή επιφάνεια, για να βγει από μέσα του ο αέρας, ώστε να μη σπάσει κατά το ψήσιμο. Έπειτα πρέπει να το ζυμώσεις για ν' αποκτήσει ομοιογένεια.
Η χαρά της πλαστικής βρίσκεται στο δούλεμα του πηλού με το χέρι. Με τον πηλό μπορείς να δημιουργήσεις τρισδιάστατα έργα. Γι αυτό, μην ξεχνάς κατά τη διάρκεια της κατασκευής του να τα κοιτάζεις απ' όλες τις όψεις.
Αν υπάρχει καμίνι (φούρνος κεραμικής) στην περιοχή, αξίζει τον κόπο να ψήσεις τα έργα σου. Ακόμα όμως και άψητα, τα κεραμικά, όταν στεγνώσουν, αντέχουν αρκετά.

Τα εργαλεία
Όπως θα διαπιστώσεις, ο πηλός είναι ένα πολύ ευαίσθητο υλικό. Κάθε φορά που τον αγγίζεις βαθαίνει, παίρνοντας το σχήμα του αντικειμένου με το οποίο έρχεται σε επαφή. Mπορείς να κάνεις κεραμική μονάχα με τα χέρια σου. Τα εργαλεία του πηλού είναι βοηθητικά και ποικίλλουν ανάλογα με τον τρόπο που θέλεις να τον δουλέψεις. Τα περισσότερα απ' αυτά μπορείς να τα κατασκευάσεις και μόνος σου. Θα χρειαστείς:

Ένα κομμάτι πετονιά, με δυο ξυλάκια δεμένα στις άκρες για να κόβεις τον πηλό.
Μια ξύλινη επιφάνεια εργασίας με δυο οδηγούς (εικ.191).
Ένα κομμάτι νάιλον για να μην κολλάει ο πηλός στο θρανίο και για να τον σκεπάζεις.
Ένα κυλινδρικό ξύλο πάχους 5cm. ή έναν πλάστη.
Γλυφίδες με διαφορετικές διατομές ή ξυλάκια για να δίνεις στο έργο σου διάφορα σχήματα (εικ. 190 α).
Ένα εργαλείο ξυσίματος για να αφαιρείς και να σκαλίζεις (εικ. 190 β).
Μαχαίρια, πιρούνια, παλιά στυλό, φουρκέτες, κουμπιά και ό,τι άλλο αντικείμενο φαντάζεσαι ότι θ' αφήσει ένα ενδιαφέρον ίχνος στον πηλό.

Πηλός

192

193

Ένα πλακάκι γεμάτο εκπλήξεις
Στρώσε την ξύλινη επιφάνεια εργασίας με ένα κομμάτι νάιλον. Γέμισέ την με πηλό και κόψε με το μαχαίρι τις δυο άκρες του, ώστε να δημιουργηθεί ένα πλακάκι (εικ. 191). Λείανε την επιφάνειά του και διακόσμησέ την. Yπάρχουν πολλοί τρόποι:
Δοκίμασε τα ίχνη των αντικειμένων που μάζεψες, πιέζοντάς τα ελαφρά στον πηλό και διάλεξε όσα σε ενδιαφέρουν. Επαναλαμβάνοντας το ίδιο ίχνος, σε κανονικές αποστάσεις, θα δημιουργήσεις κανονικούς ρυθμούς. Για την κατασκευή εναλλασσόμενων ρυθμών θα χρησιμοποιήσεις δύο ή περισσότερα ίχνη εναλλάξ (εικ.193).
Πάνω σε μια λεία ή διακοσμημένη επιφάνεια μπορείς ακόμα να προσθέσεις κομμάτια πηλού πλασμένα σε απλές φόρμες (εικ.192).

Κόβω – τρυπάω - κολλάω
Κόψε με το σύρμα αρκετά κομμάτια πηλού. Προσπάθησε να τα συναρμολογήσεις χωρίς ν' αλλάξεις τις φόρμες τους. Παρατήρησε την καινούργια φόρμα που δημιούργησες. Αν σου θυμίζει κάτι (ζώο, λουλούδι ή φανταστικό πλάσμα), ολοκλήρωσέ το προσθέτοντας κομμάτια πηλού ή κάνοντας τρυπούλες και χαράξεις (εικ. 194). Αν η φόρμα που έφτιαξες δε μοιάζει με κάτι συγκεκριμένο, κάνε με τον ίδιο τρόπο ένα αφηρημένο έργο. (εικ.195).

Κατασκεύασε μια φανταστική μορφή. Πλάσε τρεις-τέσσερις σφαίρες σε διαφορετικά μεγέθη. Φτιάξε μερικούς κύβους και πυραμίδες και συναρμολόγησε όλες τις φόρμες σου σε μια ενιαία σύνθεση.

194

194, 195. Έργα μαθητών

195

Πηλός

196. Άπλωμα φύλλου πηλού

197. Φύλλο πηλού τυλιγμένο

198. Κόψιμο και κόλλημα του φύλλου

199. Κόλλημα μακαρονιού

Πλάθω
Ένας από τους τρόπους κατασκευής ενός κεραμικού είναι το πλάσιμο με μακαρόνι: Πλάσε μια σφαίρα από πηλό, πάτησέ την με τις παλάμες σου για να γίνει επίπεδη και άπλωσέ την με τον πλάστη. Στη συνέχεια κόψε τη βάση του κεραμικού σου πιέζοντας στο φύλλο ένα ποτήρι. Πλάσε ένα κομμάτι πηλού σε σχήμα μακαρονιού, στο πάχος του δακτύλου σου. Για να κολλήσουν καλά τα κομμάτια, αραίωσε μια μικρή ποσότητα με νερό και φτιάξε μια αραιή λάσπη (γλίτσα), που θα τη χρησιμοποιήσεις σαν κόλλα. Κόλλησέ το στη βάση, υγραίνοντας με ελάχιστη ποσότητα νερού την επιφάνεια της κόλλησης (εικ.199). Πίεσε λοξά το μακαρόνι μέσα κι έξω, για να ενσωματωθεί με τη βάση. Συνέχισε με το επόμενο, μέχρι να φθάσεις στο χείλος.
Μπορείς να φτιάξεις κεραμικά και με φύλλο: Φτιάξε ένα πρωτότυπο φωτιστικό. Kανόνισε το πάχος του φύλλου σου, ακουμπώντας τις άκρες του πλάστη σε δυο ισοπαχή ξύλα (εικ.196). Άπλωσέ το και διακόσμησέ το με χαράξεις, τρυπούλες κτλ. Στη συνέχεια τύλιξέ το, όπως στην εικόνα 197, και άφησέ το να πέσει από ψηλά πάνω στο θρανίο. Η φόρμα του θα παραμορφωθεί. Στήσε το όρθιο, παρατηρώντας τις καινούργιες φόρμες που δημιουργήθηκαν. Διατήρησε όσες σου αρέσουν και τροποποίησε όσες νομίζεις ότι δεν ταιριάζουν. Δημιούργησε στο εσωτερικό του ένα κενό, συμπλήρωσε τη διακόσμηση και όταν στεγνώσει, πέρασε μέσα του ένα καλώδιο με μια λάμπα.
Κατασκεύασε ένα φανταστικό κουτί (εικ. 201): Κόψε τη βάση. Κόψε μια ημικύκλια λωρίδα για να κάνεις τα τοιχώματα. Τύλιξέ την και κόλλησέ την στη βάση όπως στην εικ.198. Αν χρειαστεί να μεγαλώσει το ύψος του κεραμικού, άφησέ το να στεγνώσει λίγο και πρόσθεσε μια δεύτερη λωρίδα. Ενίσχυσε τις κολλήσεις, προσθέτοντας στο εσωτερικό ένα μακαρόνι και πίεσε με απαλές κινήσεις μέσα και έξω, διαμορφώνοντας παράλληλα και τη φόρμα του κεραμικού. Το καπάκι αποτελείται από ένα στρογγυλό κομμάτι φύλλο. Πλάσε τη διακόσμηση χωριστά και κόλλησε το κάθε κομμάτι της με γλίτσα.

200. «Μαγιάτικο στεφάνι» Παναγιώτης Ν. 12 ετών

201. «Κουτί με λουλούδια» Πόπη Λ. 10 ετών

Πηλός

δ. Φόρμα και διακόσμηση

Για να μελετήσεις τη φόρμα ενός κεραμικού, θα πρέπει πρώτα να κάνεις ένα σχέδιο που θα σου επιτρέψει να σκεφθείς εναλλακτικές λύσεις (εικ.202):

Σχεδιάζω και διακοσμώ
Σχεδίασε τη βάση του κεραμικού σου. Φέρε μια κάθετη γραμμή στο κέντρο της και χρησιμοποίησέ την ως άξονα συμμετρίας. Έπειτα σχεδίασε τη φόρμα του κεραμικού, μετρώντας ίσες αποστάσεις δεξιά και αριστερά του άξονα. Ξεκινώντας από μια γεωμετρική φόρμα, κάνε τις παραλλαγές της.
Θα μπορούσες ακόμα να δημιουργήσεις ένα δικό σου διακοσμητικό σχέδιο. Σκέψου τι διακόσμηση θα ταίριαζε στη φόρμα του κεραμικού σου. Αποφάσισε το γενικό του σχήμα, τις διαστάσεις του και τη θέση που θα το τοποθετήσεις επάνω στο κεραμικό. Σχεδίασέ το και διαίρεσέ το σε ίσα μέρη, εφαρμόζοντας τις γνώσεις σου από τη γεωμετρία. Θα δημιουργήσεις έτσι έναν κάναβο, όπου μπορείς ν' αναπτύξεις, να επαναλάβεις ή να διαιρέσεις μια φόρμα, δημιουργώντας ρυθμούς (εικ. 203, 204, 205). Για να περάσεις το σχέδιό σου στο κεραμικό, ζωγράφισέ το σε λαδόχαρτο, τρύπησε τις γραμμές του με μια καρφίτσα, σε κοντινές αποστάσεις και ακούμπησέ το στη θέση του πάνω στο πήλινο αντικείμενο. Πάρε λίγη χρωματιστή σκόνη με ένα κομμάτι βαμβάκι και χτύπησε μ' αυτό ελαφρά το χαρτί. Όταν το αφαιρέσεις, θα δεις το σχέδιό σου αποτυπωμένο στον πηλό. Μ' αυτό τον τρόπο μπορείς να διακοσμήσεις επίπεδες ή κυλινδρικές επιφάνειες με χαράξεις ή με χρώματα.

Το χρώμα
Οι κεραμίστες, για το χρωματισμό των έργων τους χρησιμοποιούν ένα επίχρισμα, τον μπατανά. Ο μπατανάς είναι λειωμένος πηλός στον οποίο προστίθεται χρώμα. Έπειτα περιχύνεται στο κεραμικό ή ζωγραφίζεται με πινέλο πάνω σε νωπή κεραμική επιφάνεια.
Άλλος τρόπος χρωματισμού είναι η ζωγραφική με πυρόχρωμα, με σμάλτο* ή και με το υάλωμα*. Τα υαλώματα είναι διαφανή ή χρωματιστά. Κατασκευάζονται από διάφορα πετρώματα και ορυκτά σε μορφή σκόνης, τα οποία αναμειγνύονται με νερό. Το εφυαλωμένο* κεραμικό ψήνεται ξανά σε υψηλή θερμοκρασία. Μ' αυτό τον τρόπο αποκτά γυαλιστερή όψη και αδιαβροχοποιείται.

Χρωματίζω
Ο πιο απλός τρόπος για να χρωματίσεις ένα κεραμικό είναι να χρησιμοποιήσεις πηλό διαφορετικών χρωμάτων: λευκό, κίτρινο, καφέ, γκρίζο ή μαύρο. Μπορείς να αναμείξεις δυο-τρία χρώματα πηλού κατά το πλάσιμο ή αφού ετοιμάσεις τη φόρμα του κεραμικού, να προσθέσεις χρωματιστούς πηλούς με τη μορφή ανάγλυφων διακοσμητικών σχεδίων. Αν δεν πρόκειται να ψήσεις το έργο σου, χρωμάτισέ το με τέμπερα ή με πλαστικό χρώμα. Το υλικό θα πρέπει να είναι αρκετά πηχτό και να περαστεί γρήγορα, διαφορετικά κινδυνεύει το χρώμα να λερωθεί και το κεραμικό σου να λειώσει. Αν θέλεις να πάρει κάποια γυαλάδα και να μην ξεβάφει, πέρασέ το με βερνίκι αφού στεγνώσει.

Πηλός

206. «Άρμα με δυο άλογα» 13ος αι. π. Χ. Ίσως ήταν παιδικό παιχνίδι.

208. Π. Πικάσο «Γυναίκα με αμφορέα» 1947-48

209. Καμαραϊκό αγγείο 1900-1700 π. Χ.

207. « Ο Απόλλωνας και το κοράκι» εσωτερικό κύλικα περ. 490 π. Χ. ε.

ε. Με το χώμα, το νερό και τη φωτιά
Διαδρομή στην Ιστορία της Κεραμικής

Η ιστορία του πηλού ξεκινά πριν απ' τον άνθρωπο. Πουλιά και ζώα κατασκευάζουν με πηλό τις φωλιές τους με θαυμαστή τεχνική. Η πλαστική είναι μια από τις αρχαιότερες τέχνες. Από την προϊστορική εποχή οι άνθρωποι έπλαθαν αγγεία και ειδώλια από πηλό, ενώ αργότερα χρησιμοποίησαν τον πηλό για να φτιάξουν πλίθινα σπίτια. Όταν έμαθαν να χρησιμοποιούν τη φωτιά, άρχισαν να ψήνουν τα πήλινά τους, για να τα κάνουν ανθεκτικά (5η-6η χιλιετία π.Χ.).
Από τη Μεσοποταμία, την Ινδία και το Ιράν ως τη Μινωική Κρήτη και τη Θεσσαλία η κεραμική κατέκτησε την ανατολή και διαδόθηκε στη δύση. Η ανακάλυψη του κεραμικού τροχού (2600-2300 π.Χ.) διευκόλυνε την παραγωγή των κεραμικών και συντόμευσε το χρόνο κατασκευής τους, δίνοντας μεγάλη ανάπτυξη στην κεραμική τέχνη. Τα ελληνικά αγγεία συνδυάζουν τη λειτουργικότητα με την κομψότητα της φόρμας και τη φαντασία στη διακόσμηση. Ονομαστά είναι τα καμαραϊκά* αγγεία της 2ης χιλιετίας π.Χ. (εικ. 209).

Η γεωμετρική τέχνη πήρε τ' όνομά της από τα γεωμετρικά μοτίβα που κοσμούσαν τα κεραμικά (εικ.206).
Τον 5ο αι. π. Χ. η πληρότητα της φόρμας και η διακόσμηση των αττικών αγγείων ακολουθούν τις κατακτήσεις της κλασικής τέχνης (εικ. 207).
Οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι και οι Πέρσες ανακαλύπτουν την επικάλυψη των πήλινων με υαλώδες, πολύχρωμο σμάλτο, βελτιώνοντας σημαντικά την ποιότητα των κεραμικών. Η τεχνική αυτή συνεχίστηκε στο Ισλάμ και στο Βυζάντιο. Μεγάλα κέντρα κεραμικής αναπτύσσονται σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο. Η δημιουργία και η διακόσμηση των κεραμικών με καλούπι επέτρεψε τη μαζική τους παραγωγή.

Πηλός

212. Εργαστήριο του Φειδία «Μάχη Κενταύρου και Λαπίθη», 447-442 π.Χ. Μετώπη του Παρθενώνα, μάρμαρο.

213. Κατασκευή πήλινης μάσκας με συνδυασμό της προσθετικής

στ. Ανάγλυφο
Διαδρομή στην Ιστορία της Κεραμικής

Παρατήρησε ένα μεταλλικό νόμισμα. Οι παραστάσεις έχουν ελάχιστο όγκο κι όμως δημιουργούν την αίσθηση του τρισδιάστατου. Τα νομίσματα είναι μικροσκοπικά ανάγλυφα. Ίσως έχεις δει στο Μουσείο κάποια από τα περίφημα ανάγλυφα του Παρθενώνα (εικ.212) ή τις κλασικές, ανάγλυφες επιτύμβιες στήλες.
Ανάγλυφο είναι η γλυπτή παράσταση που εξέχει από την επιφάνεια πάνω στην οποία είναι σκαλισμένη. Λαξεύεται* σε σκληρά υλικά όπως το μάρμαρο, την πέτρα ή το ξύλο ή πλάθεται με πηλό που στη συνέχεια ψήνεται. Το πήλινο ανάγλυφο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την κατασκευή εκμαγείου (καλουπιού) με σκοπό την παραγωγή μπρούντζινων αντιγράφων.

Προσθετική
Μπορείς κι εσύ να κατασκευάσεις ένα ανάγλυφο. Κάνε ένα απλό σχέδιο με γραμμές σε λαδόχαρτο. Στις διαστάσεις του σχεδίου σου, πλάσε με πηλό την επιφάνεια που θα δεχθεί το ανάγλυφο, όπως θα έφτιαχνες ένα πλακάκι. Ακούμπησε το σχέδιο στην επιφάνεια και αντίγραψέ το στον πηλό πατώντας τις γραμμές του μ' ένα σκληρό μολύβι. Διαμόρφωσε τους όγκους του, προσθέτοντας μικρά κομμάτια πηλού μέσα στα όρια του σχεδίου. Πλάσε τις φόρμες με τα εργαλεία του πηλού. Αποφάσισε αν θα αφήσεις στις επιφάνειες το ίχνος της δακτυλιάς ή των εργαλείων σου. Μπορείς ακόμα να λειάνεις τις επιφάνειες ή να προσθέσεις χαράξεις (εικ. 210).

Αφαιρετική
Πιο απλή μέθοδος είναι η δημιουργία ανάγλυφου δύο επιπέδων: Η επιφάνεια του πηλού πρέπει να έχει διπλάσιο πάχος από την τελική της μορφή. Το σχέδιο χαράζεται λοξά και αφαιρείται γύρω του το μισό πάχος του πηλού όπως στην εικόνα 211.
Ένας τρίτος τρόπος είναι ο συνδυασμός της προσθετικής και της αφαιρετικής μεθόδου (εικ.213).

Πηλός

εικόνα

217. Χρωματίζοντας μια περίοπτη φιγούρα

ζ. Με πολλές όψεις
Περίοπτο

Κοιτάζοντας ένα ξύλο, μια πέτρα ή ένα σύννεφο, μερικές φορές, η φαντασία σου πλάθει μορφές ανθρώπων, ζώων ή πουλιών (εικ. 215). Στον τόπο μας με την πολυμορφία της φύσης και την ανάπτυξη του πολιτισμού, η γλυπτική από την αρχαιότητα έχει παρουσιάσει εξαίρετα δείγματα.
Στην Ελλάδα η μαρμαροτεχνία έχει μακρόχρονη παράδοση, γιατί το μάρμαρο επιτρέπει τη λεπτή επεξεργασία. Η μορφή σκαλίζεται σε σκληρό υλικό (αφαιρετική μέθοδος) ή πλάθεται με πηλό (προσθετική μέθοδος).
Τα γλυπτά που έχουν πολλές όψεις ονομάζονται ολόγλυφα ή περίοπτα, διότι μπορούμε να τα κοιτάξουμε από διαφορετικές πλευρές.

Το δικό μου άγαλμα
Κατασκεύασε μια μικρή φιγούρα με πηλό. Εκτός από τα υλικά επεξεργασίας του πηλού, θα χρειαστείς μια ξύλινη επιφάνεια ή ένα χειροκίνητο τροχό με ένα όρθιο ξυλάκι σφηνωμένο κάθετα, για να στερεώσεις το έργο σου και να μπορείς να το ελέγχεις απ' όλες τις όψεις. Σχεδίασε με απλό τρόπο τη φιγούρα και από τις τέσσερις όψεις της: ανφάς, πίσω όψη, δεξί και αριστερό προφίλ. Με βάση τα σχέδια αυτά πλάσε τη φιγούρα σου στο χέρι, δίνοντας τις γενικές κατευθύνσεις στο σώμα, στο κεφάλι και στα μέλη. Στερέωσε το έργο σου κάθετα και δούλεψέ το προσεκτικά απ' όλες τις όψεις (εικ 214). Για να προσθέσεις ένα κομμάτι πηλού, πρέπει να υγράνεις ελαφρά την επιφάνεια κόλλησης και να δουλέψεις τα δυο μέρη μαζί.
Μη βιαστείς να τελειώσεις το γλυπτό σου όσο ο πηλός είναι μαλακός, γιατί με το παραμικρό άγγιγμα κινδυνεύει να παραμορφωθεί. Άφησέ τον να στεγνώσει για μια ώρα ή σκέπασε το έργο σου μ' ένα ελαφρά υγραμένο πανί και κλείσε το αεροστεγώς σε μια νάιλον σακούλα, για να το δουλέψεις στο επόμενο μάθημα. Συνεχίζοντας πλάσε τους όγκους της φιγούρας σου, διαμόρφωσε τις φόρμες κι επεξεργάσου τις επιφάνειες. Κατά τη διάρκεια του πλασίματος φρόντισε να μη λεπτύνεις πολύ κάποια μέρη της φιγούρας, διότι θα σπάσουν. Για να μη λυγίσει το γλυπτό σου, ενίσχυσε το κάτω μέρος με κομμάτια πηλού.

Πηλός

177. Προβολή ντεκουπαρισμένων* σχεδίων από μαθητές ιαπωνικού σχολείου

Γλυπτό κεφάλι
Μπορείς να πλάσεις ένα πορτραίτο με τον ίδιο τρόπο που κατασκευάζεται η φιγούρα. Στηρίξου σε δυο σχέδια του κεφαλιού προφίλ και ανφάς. Πλάσε τη μάζα του πηλού, δημιουργώντας τους γενικούς όγκους του κεφαλιού και του λαιμού. Έπειτα διαμόρφωσε τα επίπεδα και τα χαρακτηριστικά σύμφωνα με τα σχέδια.

Λαξεύω
Σκάλισε ένα έργο σε σχετικά μαλακά υλικά, όπως το σαπούνι ή έναν όγκο γύψου. Για τη λάξευση μπορείς να μεταχειριστείς τα εργαλεία της εικόνας 218 και ένα γυαλόχαρτο. Για την κατασκευή του γύψινου όγκου θα χρειαστείς γύψο καλλιτεχνίας (αναλογία ένα μέρος γύψο, τρία μέρη νερό), μια λεκάνη, ένα ξύλινο κουτάλι, ένα μεγάλο πλαστικό ποτήρι κι ένα παραλληλεπίπεδο πλαστικό κουτί για καλούπι.
Κοσκίνισε το γύψο σε όλη την επιφάνεια του νερού μέχρι να γεμίσει. Ανάδεψε ελαφρά το μείγμα με το κουτάλι. Ο γύψος θα πρέπει να γίνει σαν κρέμα. Γέμισε με τον υγρό γύψο το καλούπι σου με τη βοήθεια του ποτηριού. Όταν στερεοποιηθεί, αφαίρεσέ τον απ' το καλούπι.
Κάνε τέσσερα ίσα σχέδια όλων των όψεων του μοντέλου σου (εικ. 221). Αντίγραψέ τα στις όψεις του γύψινου όγκου και αφαίρεσε προσεκτικά το υλικό που περισσεύει. Επεξεργάσου το γλυπτό σου, αφαιρώντας σταδιακά το υλικό απ' όλες τις πλευρές, χωρίς να βιάζεσαι να φθάσεις στην τελική επιφάνεια. Έπειτα διαμόρφωσε τις επιφάνειες με τη λίμα και το γυαλόχαρτο.

Καλουπώνω
Κατασκεύασε ένα εκμαγείο. Ετοίμασε μια επιφάνεια πηλού με πάχος πάνω από 3cm. Πλάσε ένα χοντρό μακαρόνι που θα το κολλήσεις γύρω από την επιφάνεια δημιουργώντας ένα χείλος ύψους 6cm. περίπου. Βύθισε μέσα στον πηλό το αντικείμενο που θέλεις να καλουπώσεις (ένα φρούτο, ένα παλιό παπούτσι κτλ.). Αφαίρεσε το αντικείμενο και πριν στεγνώσει ο πηλός, γέμισε την επιφάνεια με υγρό γύψο ως το χείλος. Όταν στερεοποιηθεί ο γύψος, αφαίρεσε τον πηλό.

220

Πηλός

224. «Τελετουργική μάσκα» Ν.Γουινέα, περ. 1880, ξύλο, ύφασμα και φυτικές ίνες

223. «Βίσονες» Γαλλία
περ.15 000 π.Χ. πηλός

η. Τρισδιάστατη τέχνη

Γλυπτική είναι η τέχνη των τριών διαστάσεων. Το γλυπτό έχει όγκο (μήκος, πλάτος και ύψος). Αποτελεί μια σύνθεση όγκου και χώρου και είναι μια από τις αρχαιότερες τέχνες. Η απαρχή της συνδέεται με την εποχή του λίθου (30 000 π.Χ.). Τα γλυπτά της περιόδου αυτής κατασκευάζονται σε πέτρα, ξύλο, κόκκαλο ή σε πηλό και αναπαριστούν ζώα ή ανθρώπoυς. (εικ. 223).

η. Τρισδιάστατη τέχνη

225. «Τάλοκ, ο θεός της βροχής των Αζτέκων», 14ος-15ος αι. πέτρα.

226. «Ειδώλιο γυναίκας» Φάρσαλα Μέση Νεολιθική περίοδος, πηλός.

227. «Τελετουργικό ειδώλιο» Ασσάντι Αφρική, ξύλο. Το φορούν οι έγκυες γυναίκες για να κάνουν όμορφα μωρά.

Αμερική
Όταν ανακαλύφθηκε η Αμερική από τους Ευρωπαίους (16ος αι.) οι προκολομβιανοί Αμερικάνοι είχαν αναπτύξει σημαντικούς πολιτισμούς. Τα περισσότερα έργα αυτής της περιόδου μας φαίνονται παράξενα. Η εικόνα 225 είναι ένα γλυπτό από το Μεξικό και ανήκει στην εποχή των Αζτέκων. Πιστεύεται ότι παριστάνει το θεό της βροχής. Τα μάτια και η μύτη του αποτελούνται από κουλουριασμένα φίδια, ενώ το στόμα του σχηματίζεται από δυο ενωμένα κεφάλια φιδιών. Το ιερό φίδι της αρχαίας μεξικάνικης τέχνης συμβόλιζε την αστραπή. Η μορφή του θεού της βροχής είναι τρομερή, διότι στα τροπικά κλίματα η βροχή προκαλεί συχνά μεγάλες καταστροφές. Με τη λατρεία του θεού της βροχής οι Αζτέκοι πάσχιζαν να ξορκίσουν την καταιγίδα.

Πηλός

Αίγυπτος
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν στη μεταθανάτια ζωή. Οι πασίγνωστες αιγυπτιακές πυραμίδες δεν είναι παρά οι τάφοι των βασιλέων. Μέσα σ' αυτούς τοποθετούαν τά πορτραίτο τους, με σκοπό να διατηρούν το νεκρό στη ζωή. Στο εξωτερικό των ναών οι φιγούρες των βασιλέων έπαιρναν κολοσσιαίες διαστάσεις, τονίζοντας έτσι τη δύναμη της εξουσίας (εικ.230). Οι αιγύπτιοι ακολούθησαν αυστηρούς καλλιτεχνικούς κανόνες γι' αυτό και η τέχνη τους για πολλούς αιώνες παρουσιάζει ενότητα ύφους (εικ. 230, 231).

Μεσοποταμία
Από την 8η-7η χιλιετία πανάρχαιοι πολιτισμοί αναφέρονται στην αρχαία Μεσοποταμία που βρισκόταν περίπου όπου το σημερινό Ιράκ. Οι λαοί της Μεσοποταμίας αγαπούσαν τη μαθηματική ακρίβεια και τη συμμετρία. Η μυθική για την ευημερία της Βαβυλώνα αποκαλούνταν από τους Έλληνες «ναός της σοφίας» (εικ.229).

Άλλοι ασιατικοί λαοί
Η ασιατική τέχνη έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Αργότερα επηρεάστηκε από τη θρησκευτική διδασκαλία του Βούδα (6ος-5ος αι. π.Χ.). Παρ' ότι ο βουδισμός συνυπήρξε και αναμείχθηκε με παλαιότερες θρησκείες, η τέχνη των πολιτισμών που επηρέασε παρουσιάζει κοινά στοιχεία. Το σχέδιο εκφράζεται με καμπύλες γραμμές, ενώ ο όγκος με κυλινδρικές φόρμες (εικ.228). Στην αρχιτεκτονική παρατηρούμε πλούσια γλυπτική διακόσμηση.

228. «Σίβα Ναταράγια» Ινδία 11ο.-12ος αι ύψος 8cm.To έργο παριστάνει το θεό της δημιουργίας και της καταστροφής και εκφράζει τη δύναμη και τη ροή της ενέργειας.

231. «Όρθιο ζευγάρι» 2500 – 2350 π.Χ. Αίγυπτος επιζωγραφισμένος ασβεστόλιθος

Πηλός

232. Ο Δημήτριος, τμήμα της σαρκοφάγου του Μ. Αλεξάνδρου 309 π. Χ.

233. «Κροίσος» περ. 530 Π. Χ. Επιτύμβιος κούρος. Μάρμαρο

234. Μύρων «Δισκοβόλος» 450 π.Χ. μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο

Ελλάδα
Οι Έλληνες καλλιτέχνες δημιουργούσαν κάτω από διαφορετικές συνθήκες από αυτές των Αιγυπτίων. Σε πολλές πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα οι γλύπτες παρ' ότι δούλευαν χειρωνακτικά, μετείχαν ως ένα βαθμό στα κοινά. Αυτό το χαρακτηριστικό της αθηναϊκής δημοκρατίας δημιούργησε τις προΰποθέσεις για την ελευθερία της έρευνας, που κατέληξε σε μια από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις στην Ιστορία της Τέχνης. Σε αντίθεση με την αιγυπτιακή τέχνη που έμεινε καθηλωμένη στα ίδια πρότυπα επί πολλούς αιώνες, οι Έλληνες πειραματίζονταν παρατηρώντας τη φύση (εικ. 233, 234). Κάθε γλύπτης δοκίμαζε τις προσωπικές του ιδέες για να ζωντανέψει τις μορφές του και οι άλλοι ακολουθούσαν, προσθέτοντας τις δικές τους ανακαλύψεις.

Στην ακμή της ελληνικής δημοκρατίας, την κλασική εποχή, η ελληνική τέχνη έφθασε στον ύψιστο βαθμό τελειότητας, συνδυάζοντας το σεβασμό των κανόνων με τη μελέτη της φυσικής πραγματικότητας. Τα κλασικά γλυπτά αναπτύσσονται στο χώρο από τις δυο κύριες όψεις: τη μετωπική και την πλευρική (εικ. 234).
Η ελευθερία επέτρεψε στους καλλιτέχνες να αναπαραστήσουν τη «λειτουργία της ψυχής», μελετώντας με ακρίβεια τον τρόπο που «τα συναισθήματα επηρεάζουν το κινούμενο σώμα». Οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων δεν εμπνέουν φόβο, διαθέτουν ευγένεια και είναι ανθρώπινοι, διότι έχουν γεννηθεί σ' ένα σύστημα που θεωρούσε τον άνθρωπο ως μέτρο για όλα: «πάντων μέτρον άνθρωπος».

Ελληνιστική τέχνη
Κατά την ίδρυση της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ελληνική τέχνη επηρεάστηκε από την κλίμακα και τις παραδόσεις των ανατολικών πολιτισμών, γι αυτό και ονομάστηκε ελληνιστική. Οι καλλιτέχνες έχοντας επίγνωση των ικανοτήτων τους επιδιώκουν να εντυπωσιάσουν. Χάνοντας σταδιακά τη μαγεία της, η τέχνη γίνεται ολοένα και πιο περιγραφική (εικ. 232).

Πηλός

224. «Τελετουργική μάσκα» Ν.Γουινέα, περ. 1880, ξύλο, ύφασμα και φυτικές ίνες

Από τη γλυπτική στην εγκατάσταση

Τον 20ό αιώνα η ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας συνέβαλε στη γρήγορη διάδοση των γνώσεων και των ιδεών. Η ελευθερία της σκέψης οδήγησε τους καλλιτέχνες σε ατομικές πορείες έρευνας (εκ. 236-240). Tο Παρίσι έγινε κέντρο ανάπτυξης των τεχνών. Η εμπειρία του πολέμου και της βιομηχανίας απομάκρυνε τη γλυπτική από τα παραστατικά έργα, στρέφοντας το ενδιαφέρον των δημιουργών στον πειραματισμό με τα υλικά. Η σύγχρονη τέχνη επηρεάστηκε από την αρχαία και την πρωτόγονη τέχνη (εικ.236).
Οι Αμερικανοί καλλιτέχνες μέχρι τις αρχές του 20ού αι. αντλούσαν ακόμα ιδέες από την Ευρώπη. Ωστόσο, κατά τη δεκαετία του '60 οι Ηνωμένες Πολιτείες αντικατέστησαν το Παρίσι ως κέντρο των τεχνών. Αναπτύχθηκαν νέα καλλιτεχνικά κινήματα εμπνευσμένα από την τεχνολογία και την κατανάλωση.
Μια νέα μορφή δημιουργίας είναι η εγκατάσταση στον τρισδιάστατο χώρο (εικ. 239). Στην εγκατάσταση ο ίδιος ο χώρος καθορίζει τη φόρμα και το νόημα του έργου.

239. Γ. Σεμιτέκολο «Κοσμικά υπολείμματα» 1994 σπασμένες κούκλες, σκουπίδια και ήχος

Πηλός

Tι θυμάμαι

Περίγραψε το αγγείο της εικόνας 209. Τι σου θυμίζει η φόρμα του; Bρίσκεις κάποια σχέση ανάμεσα στη μορφή, τη διακόσμηση και τη λειτουργία του;
Μπορείς να αναφέρεις δυο διαφορετικές μεθόδους πλασίματος ενός κεραμικού;
Πώς κατασκευάζεται ένα χρωματιστό κεραμικό;
Σύγκρινε τη μορφή και το μέγεθος των γλυπτών του ναού του Ραμσή (εικ. 230) με τις Καρυάτιδες του Παρθενώνα. Ποιες ιδέες εκφράζουν οι δύο πολιτισμοί με την κλίμακα των μεγεθών;
Με ποιους τρόπους μπορεί να κατασκευαστεί ένα γλυπτό;

241. Καθιστή ανδρική μορφή, μάρμαρο. Ειδώλιο Πρωτοκυκλαδικής εποχής

Κόψε μια φωτοτυπία του δισκοβόλου του Μύρωνα, κόλλησέ την σ' ένα χαρτί και ζωγράφισε γύρω της ένα αρμονικό περιβάλλον.
Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές παρατηρείς ανάμεσα στα γλυπτά των εικόνων 229, 233 και 234;
Γνωρίζεις τους λόγους που συντέλεσαν στην εξέλιξη της Γλυπτικής;
Μάντεψε το μήνυμα που θέλει να μεταδώσει ο Ν Τζ. Πάικ στο έργο της εικόνας 240.
Παρατήρησε το ειδώλιο στην εικόνα 241.Ποια αφαιρετικά στοιχεία διακρίνεις; Ποια φόρμα κυριαρχεί στο έργο; Πώς λειτουργεί ο χώρος σε σχέση με τον όγκο;
Δημιούργησε ένα δικό σου ειδώλιο λαξεύοντας μαλακό ξύλο ή μαλακή πέτρα.

Γλωσσάρι

Εφυαλωμένο κεραμικό: Το κεραμικό που έχει υαλωθεί.
Καμαραϊκό αγγείο: Το αγγείο που πλάσθηκε στα Καμάρες της Κρήτης.
Κυκλαδικά ειδώλια: Γλυπτές ανθρώπινες φιγούρες από μάρμαρο. Ανακαλύφθηκαν ως ταφικά μνημεία. Είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού που άνθισε την 3η χιλιετία π.Χ. στο Αιγαίο.
Εικονίζουν συνήθως γυναίκες με τα χέρια σταυρωμένα κάτω από το στήθος και είναι μετωπικά (προορισμένα να φαίνονται από μπροστά). Yπάρχουν όμως και άλλα που αναπτύσσονται στον τρισδιάστατο χώρο, όπως το εικονιζόμενο. Σπάνια παρατηρούνται έργα προϊστορικής τέχνης με πλαστικές λύσεις τόσο προχωρημένες στο υλικό του μαρμάρου. Η σχηματοποίηση και η αφαιρετικότητά τους ενέπνευσαν πολλούς καλλιτέχνες του 20ού αι.
Λάξευση: σκάλισμα ενός σταθερού υλικού.
Σμάλτο: χρώμα που δουλεύεται πάνω στην εφυαλωμένη επιφάνεια.
Yάλωμα: γυαλί σε μορφή σκόνης.