Ένα διδακτικό παράδειγμα από τη φύση Α. Κείμενο Πολύ συχνά στις παραινέσεις τους οι Πατέρες της Εκκλησίας χρησιμοποιούν παραδείγματα από τη φύση, για να κάνουν περισσότερο σαφή την ηθική διδασκαλία τους. Σε ένα κήρυγμά του ο Μέγας Βασίλειος (329-378 μ.Χ.) χρησιμοποιεί το παράδειγμα του κάβουρα που επιστρατεύει την πονηριά και την εφευρετικότητά του προκειμένου να εξασφαλίσει τη λεία του. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων ο τρόπος με τον οποίο ο ιεράρχης αντιστρέφει το συμπέρασμα της αλληγορίας και εξηγεί στους πιστούς ποια είναι η ενδεδειγμένη προσέγγιση προς τον συνάνθρωπο.
		Οι Τρεις Ιεράρχες (1450 κ.εξ., μονή Βατοπεδίου)

Ὁ καρκῖνος τῆς σαρκὸς ἐπιθυμεῖ τοῦ ὀστρέου· ἀλλὰ δυσάλωτος ἡ ἄγρα αὐτῷ διὰ τὴν περιβολὴν τοῦ ὀστράκου γίνεται. Ἀρραγεῖ γὰρ ἑρκίῳ τὸ ἁπαλὸν τῆς σαρκὸς ἡ φύσις κατησφαλίσατο. Διὸ καὶ ὀστρακόδερμον προσηγόρευται. Καὶ ἐπειδὴ δύο κοιλότητες ἀκριβῶς ἀλλήλαις προσηρμοσμέναι τὸ ὄστρεον περιπτύσσονται, ἀναγκαίως ἄπρακτοί εἰσιν αἱ χηλαὶ τοῦ καρκίνου. Τί οὖν ποιεῖ; Ὅταν ἴδῃ ἐν ἀπηνέμοις χωρίοις μεθ' ἡδονῆς διαθαλπόμενον, καὶ πρὸς τὴν ἀκτῖνα τοῦ ἡλίου τὰς πτυχὰς ἑαυτοῦ διαπλώσαντα, τότε δὴ λάθρᾳ ψηφῖδα παρεμβαλών, διακωλύει τὴν σύμπτυξιν, καὶ εὑρίσκεται τὸ ἐλλεῖπον τῆς δυνάμεως διὰ τῆς ἐπινοίας περιεχόμενος. [...] Ἐγὼ δέ σε βούλομαι τὸ ποριστικὸν καὶ εὐμήχανον τῶν καρκίνων ζηλοῦντα, τῆς βλάβης τῶν πλησίον ἀπέχεσθαι. Τοιοῦτός ἐστιν ὁ πρὸς τὸν ἀδελφὸν πορευόμενος δόλῳ, καὶ ταῖς τῶν πλησίον ἀκαιρίαις ἐπιτιθέμενος, καὶ ταῖς ἀλλοτρίαις συμφοραῖς ἐντρυφῶν.

Μέγας Βασίλειος, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον 7.3

Γλωσσικά σχόλια

Ερωτήσεις

1. Ποιο τέχνασμα χρησιμοποιεί ο κάβουρας προκειμένου να γευθεί τη σάρκα του οστράκου;
2. Ποια συμπεριφορά αναμένει ο Μέγας Βασίλειος από όσους παρακολουθούν την ομιλία του;
3. Θέλοντας να αποτρέψει τους ακροατές του από συμπεριφορές που αρμόζουν σε άλογα όντα, ο Μέγας Βασίλειος χρησιμοποιεί το παράδειγμα του κάβουρα και του στρειδιού. Να σκεφτείτε ένα παρόμοιο παράδειγμα και να το παρουσιάσετε στην τάξη.
   

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ἡ σάρξ [= η σάρκα] [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο τῆς σαρκός]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		σαρκῶ [= ενδυναμώνω κάποιον]	σαρκάζω [= (α.ε.) τρώω σάρκες, (ν.ε.) ειρωνεύομαι] ὁ σαρκασμός σαρκικός σάρκινος σαρκώδης τὸ σάρκωμα ἡ σάρκωσις τὸ σαρκίον	σαρκαστής σαρκαστικός
		σαρκολιπής [= ισχνός] σαρκοποιός σαρκοφόρος σαρκοφθόρος σαρκοφαγῶ σαρκοφυΐα	σαρκοβόρος σαρκοφάγος ἡ σαρκοφάγος λιπόσαρκος παχύσαρκος λευκόσαρκος	ενσαρκώνω κατάσαρκα μετενσάρκωση

Ασκήσεις

1. α. Να γράψετε τι δηλώνουν (ύλη, πλησμονή κτλ.) τα α.ε. παράγωγα επίθετα του ουσιαστικού ἡ σάρξ: σαρκικός, σάρκινος, σαρκώδης.
   β. Να γράψετε σε ποια κατηγορία ανήκει το παράγωγο ουσιαστικό σαρκίον (υποκοριστικό, περιεκτικό, τοπικό κτλ.).
   
2. Να συμπληρώσετε τα κενά με την κατάλληλη λέξη από αυτές που σας δίνονται στο πλαίσιο, αφού τις μεταφέρετε στον σωστό τύπο:

   α. Τα ________________ σχόλια του δημοσιογράφου εις βάρος του προσκεκλημένου του προκάλεσαν την αντίδραση του κοινού.	σαρξ σαρκαστικός σαρκοβόρος κατάσαρκα σαρκοφάγος
   β. Στο Μουσείο του Καΐρου εντυπωσιακό έκθεμα είναι και οι ________________ των φαραώ.
   γ. Προσκάλεσα τον παππού μου στην εκδρομή, αλλά αυτός μου απάντησε: «Το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε ________________ ασθενής».
   δ. Το λιοντάρι είναι ________________ ζώο.
   ε. Φόρεσε τη μάλλινη μπλούζα του ________________ και ζεστάθηκε.

   
   
3. Να αναζητήσετε σε λεξικό τη σημασία και την προέλευση της φράσης «σάρκα από τη σάρκα μου» και να σχηματίσετε με αυτή μία πρόταση στη ν.ε.

   ---

   Β2. Ετυμολογικά

   Παραγωγή επιρρημάτων

   

   	Παράγωγα επιρρήματα
   	καταλήξεις	παραδείγματα
   Τοπικά	-θι, -σι(ν), -οι (στάση σε τόπο)	ἄλλοθι (= αλλού) < ἄλλος Ἀθήνησι(ν) < Ἀθῆναι Μεγαροῖ < Μέγαρα
   	-ω, -σε, -δε (-ζε) (κίνηση προς τόπο)	κάτω < κατά ἄλλοσε (= προς άλλο μέρος) < ἄλλος Ἀθήναζε (Ἀθήνασ-δε) < Ἀθῆναι
   	-θεν: -οθεν, -ωθεν (κίνηση από τόπο)	ἄλλοθεν (= από άλλο μέρος) < ἄλλος πάντοθεν (= από παντού) < πᾶς (γεν. παντ-ός) ἄνωθεν (= από πάνω) < ἄνω
   Τροπικά	-ως (-ῶς) (παραγωγική κατάληξη για τον σχηματισμό επιρρημάτων από επίθετα, αντωνυμίες και μετοχές)	δικαίως < δίκαιος σαφῶς < σαφής ἄλλως (= αλλιώς) < ἄλλος ὁμολογουμένως < ὁμολογούμενος (ὁμολογέω, -ῶ)
   	-δην: -άδην, -ίνδην -(η)δόν -(τ)ί -εί -ς (παραγωγικές καταλήξεις για τον σχηματισμό επιρρημάτων από άλλα κλιτά μέρη του λόγου)	βάδην < βαίνω (θ. βα-) τροχάδην < τρέχω ἀριστίνδην < ἄριστος ἀγεληδόν < ἀγέλη ἀμισθί < ἄμισθος ὀνομαστί < ὀνομάζω πανδημεί < πάνδημος ἐναλλάξ (< ἐναλλάγ-ς) < ἐναλλάσσομαι
   Ποσοτικά	-ς -κις -άκις	τρίς < τρεῖς, τρία δεκάκις < δέκα πεντάκις < πέντε
   Χρονικά	-τε	ἄλλοτε < ἄλλος

   ---

   Ασκήσεις

   1. Να σχηματίσετε παράγωγα επιρρήματα από τις παρακάτω λέξεις. Για τον σχηματισμό των τοπικών επιρρημάτων να λάβετε υπόψη σας τα δεδομένα της τρίτης στήλης:

      πρωτότυπη λέξη        παράγωγο επίρρημα	δηλώνει
      Πλαταιαί >     →	στάση σε τόπο
      πρός >         →	κίνηση προς τόπο
      ἑκάτερος >    →	κίνηση από τόπο
      καλός >        →	τρόπο
      ἀληθής >      →	τρόπο
      ἀναφαίνω >   →	τρόπο
      ἑλληνίζω >    →	τρόπο

      
      
   2. Χρησιμοποιώντας τις κατάλληλες καταλήξεις από τη στήλη Β΄ να σχηματίσετε επιρρήματα παράγωγα από τις λέξεις της στήλης Α΄ και να γράψετε δίπλα τη σημασία τους:

      Α΄	Β΄	σημασία
      1. ἕκαστος	α. __________ ί	__________________
      2. πονηρός	β. _________κις	__________________
      3. ἀμάχητος	γ. __________οῖ	__________________
      4. ἑπτά	δ. __________τε	__________________
      5. Πυθώ (= οι Δελφοί)	ε. __________εί	__________________
      6. νήποινος (= ατιμώρητος)	στ. _________ῶς	__________________

      
      
   3. Να βρείτε τη διαφορά σημασίας μεταξύ των παρακάτω επιρρημάτων και να γράψετε από ποιες λέξεις παράγονται:
      αὐτόθι – αὐτόθεν_______________________________________________________________________________
      οἴκοι – οἴκαδε ή οἰκόνδε – οἴκοθεν__________________________________________________________________
      ἐκεῖσε – ἐκεῖθεν_________________________________________________________________________________
      πάντοθεν – πάντως______________________________________________________________________________
      
   4. Με ποια σημασία χρησιμοποιούνται στη ν.ε. τα παρακάτω επιρρήματα και φράσεις της α.ε.;
      φύρδην μ(ε)ίγδην_______________________________________________________________________________
      πὺξ λάξ_______________________________________________________________________________________
      ἄλλοθι________________________________________________________________________________________

   ---

   Γ1. Γραμματική

   Απαρέμφατα και μετοχές μέσης φωνής βαρύτονων ρημάτων

   Καταλήξεις απαρεμφάτων βαρύτονων ρημάτων στη μέση φωνή

   	ενεστώτας	μέλλοντας	αόριστος	παρακείμενος
   φωνηεντόληκτα	-εσθαι βουλεύεσθαι	-σεσθαι βουλεύσεσθαι	-σασθαι βουλεύσασθαι	-σθαι βε-βουλεῦ-σθαι
   ουρανικόληκτα	-εσθαι πράττεσθαι	-ξεσθαι πράξεσθαι	-ξασθαι πράξασθαι	-χθαι πεπρᾶχθαι
   χειλικόληκτα	-εσθαι γράφεσθαι	-ψεσθαι γράψεσθαι	-ψασθαι γράψασθαι	-φθαι γεγράφθαι
   οδοντικόληκτα	-εσθαι πείθεσθαι	-σεσθαι πείσεσθαι	-σασθαι πείσασθαι	-σθαι πεπεῖσθαι

   Παρατηρήσεις

   1. Όπως και στην ενεργητική φωνή, το απαρέμφατο του αορίστου δεν έχει αύξηση.
   2. Το απαρέμφατο του παρακειμένου διατηρεί τον αναδιπλασιασμό (π.χ. βεβουλεῦσθαι, ἠθελῆσθαι).
   3. Το -αι στην κατάληξη των απαρεμφάτων είναι βραχύ.
   4. Το απαρέμφατο του παρακειμένου της μέσης φωνής τονίζεται πάντοτε στην παραλήγουσα.

   Καταλήξεις μετοχών βαρύτονων ρημάτων στη μέση φωνή

   	ενεστώτας	μέλλοντας	αόριστος	παρακείμενος
   φωνηεντόληκτα	-όμενος, -η, -ον ὁ βουλευόμενος ἡ βουλευομένη τὸ βουλευόμενον	-σόμενος, -η, -ον ὁ βουλευσόμενος ἡ βουλευσομένη τὸ βουλευσόμενον	-σάμενος, -η, -ον ὁ βουλευσάμενος ἡ βουλευσαμένη τὸ βουλευσάμενον	-μένος, -η, -ον ὁ βεβουλευμένος ἡ βεβουλευμένη τὸ βεβουλευμένον
   ουρανικόληκτα	-όμενος, -η, -ον ὁ πραττόμενος ἡ πραττομένη τὸ πραττόμενον	-ξόμενος, -η, -ον ὁ πραξόμενος ἡ πραξομένη τὸ πραξόμενον	-ξάμενος, -η, -ον ὁ πραξάμενος ἡ πραξαμένη τὸ πραξάμενον	-γμένος, -η, -ον ὁ πεπραγμένος ἡ πεπραγμένη τὸ πεπραγμένον
   χειλικόληκτα	-όμενος, -η, -ον ὁ γραφόμενος ἡ γραφομένη τὸ γραφόμενον	-ψόμενος, -η, -ον ὁ γραψόμενος ἡ γραψομένη τὸ γραψόμενον	-ψάμενος, -η, -ον ὁ γραψάμενος ἡ γραψαμένη τὸ γραψάμενον	-μμένος, -η, -ον ὁ γεγραμμένος ἡ γεγραμμένη τὸ γεγραμμένον
   οδοντικόληκτα	-όμενος, -η, -ον ὁ ὀνομαζόμενος ἡ ὀνομαζομένη τὸ ὀνομαζόμενον	-σόμενος, -η, -ον ὁ ὀνομασόμενος ἡ ὀνομασομένη τὸ ὀνομασόμενον	-σάμενος, -η, -ον ὁ ὀνομασάμενος ἡ ὀνομασαμένη τὸ ὀνομασάμενον	-σμένος, -η, -ον ὁ ὠνομασμένος ἡ ὠνομασμένη τὸ ὠνομασμένον

   
   

   Παρατηρήσεις

   1. Η μετοχή του αορίστου δεν έχει αύξηση.
   2. Η μετοχή του παρακειμένου διατηρεί τον αναδιπλασιασμό, π.χ. βεβουλευμένος, -η, -ον και ἠθελημένος, -η, -ον.
   3. Το αρσενικό και το ουδέτερο γένος των μετοχών όλων των χρόνων στη μέση φωνή κλίνονται σύμφωνα με τα αντίστοιχα αρσενικά και ουδέτερα της β΄ κλίσης, ενώ το θηλυκό σύμφωνα με τα αντίστοιχα θηλυκά της α΄ κλίσης.

   ---

   Γ2. Σύνταξη

   1. Το υποκείμενο του απαρεμφάτου

   Στην Ενότητα 13 γνωρίσατε τα είδη και τις κυριότερες συντακτικές λειτουργίες του απαρεμφάτου. Το υποκείμενο του απαρεμφάτου μπορεί να είναι:

   α. Το ίδιο με το υποκείμενο του ρήματος από το οποίο εξαρτάται το απαρέμφατο. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε το φαινόμενο της ταυτοπροσωπίας.

   Οὗτοι ἐθέλουσιν ὑπὲρ πατρίδος θνῄσκειν (αυτοί θέλουν αυτοί να πεθάνουν).

   β. Διαφορετικό από το υποκείμενο του ρήματος από το οποίο εξαρτάται το απαρέμφατο και πάντοτε σε αιτιατική. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε το φαινόμενο της ετεροπροσωπίας.

   Οἴομαι πάντας ὑμᾶς γιγνώσκειν τὰ ῥηθέντα (εγώ νομίζω ότι εσείς γνωρίζετε).
   

   2. Το υποκείμενο της μετοχής

   Το υποκείμενο μιας μετοχής βρίσκεται στο ίδιο γένος, στον ίδιο αριθμό και στην ίδια πτώση με τη μετοχή.

   Από την άποψη του υποκειμένου της, μια επιρρηματική μετοχή μπορεί να είναι συνημμένη ή απόλυτη.

   α. Συνημμένη χαρακτηρίζεται μια επιρρηματική μετοχή, όταν το υποκείμενό της έχει και άλλη συντακτική θέση μέσα στην πρόταση.

   Ἀκούσαντες ταῦτα οἱ στρατιῶται παρεσκευάσαντο πρὸς μάχην (η φράση οἱ στρατιῶται, που είναι υποκείμενο της μετοχής ἀκούσαντες, είναι και υποκείμενο του ρήματος παρεσκευάσαντο).
   

   β. Απόλυτη χαρακτηρίζεται μια επιρρηματική μετοχή, όταν το υποκείμενό της δεν έχει άλλη συντακτική θέση μέσα στην πρόταση. Σε μια τέτοια περίπτωση, αν παραλείψουμε τη μετοχή, το υποκείμενό της περιττεύει στην πρόταση:

   Ἐστράτευσαν ἐπ' αὐτοὺς οὐδεμιᾶς διαφορᾶς πρότερον ὑπαρχούσης (το υποκείμενο διαφορᾶς της μετοχής δεν έχει καμία άλλη συντακτική θέση μέσα στην πρόταση).

   
   

   Παρατηρήσεις

   1. Μόνο η επιρρηματική μετοχή μπορεί να είναι απόλυτη.
   2. Η απόλυτη μετοχή βρίσκεται σε πτώση γενική, εάν ανήκει σε προσωπικό ρήμα, η αιτιατική, εάν ανήκει σε απρόσωπο ρήμα.
      

   ---

   Ασκήσεις

   1. Να εντοπίσετε το απαρέμφατο μ.φ. του κειμένου της Ενότητας, να δηλώσετε το είδος του και να δικαιολογήσετε την πτώση του υποκειμένου του.
      
   2. Να εντοπίσετε τις μετοχές μ.φ. του κειμένου και να βρείτε τα υποκείμενά τους. Να εξετάσετε, όπου είναι απαραίτητο, αν είναι συνημμένες ή απόλυτες.
      
   3. Να γράψετε σε όλους τους άλλους χρόνους, διατηρώντας τη φωνή, το γένος, τον αριθμό και την πτώση, τη μετοχή προσηρμοσμέναι.
      
   4. Να εντοπίσετε τις μετοχές ε.φ. και μ.φ. στις παρακάτω προτάσεις, να βρείτε αν είναι συνημμένες ή απόλυτες και να τις κλίνετε στον χρόνο και στο γένος που βρίσκονται:
      α. Καὶ οἱ μὲν πολέμιοι οὕτω πράξαντες ἀπῆλθον, οἱ δὲ Ἕλληνες ἀσφαλῶς πορευόμενοι τὸ λοιπὸν τῆς ἡμέρας ἀφίκοντο ἐπὶ τὸν Τίγρητα ποταμόν.
      β. Ἥλιον δὲ νεφέλη προκαλύψασα ἠφάνισε μέχρι ἐξέλιπον ἄνθρωποι, καὶ οὕτως ἡ πόλις ἑάλω (= καταλήφθηκε).
      
      
   5. Να αναγνωρίσετε το είδος των απαρεμφάτων στις παρακάτω προτάσεις, να δικαιολογήσετε την πτώση του υποκειμένου τους και να τα μεταφέρετε στους άλλους χρόνους στη φωνή που βρίσκονται:
      α. Οἱ στρατιῶται ἠναγκάζοντο προφυλάττεσθαι τὰ βέλη.
      β. Οὐ πένητα κατέλιπέν μ᾿ (= με άφησε) ὁ πατὴρ οὐδὲ πολλὴν οὐσίαν κεκτημένον, ἀλλὰ τοσαύτην ὅσην οὐδ' αὐτοὶ οὗτοι ἀποκρύψασθαι πρὸς τὴν πόλιν ἐδυνήθησαν.
      
   6. Να συμπληρώσετε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις με τους τύπους που ζητούνται στις παρενθέσεις:
      α. Αὕτη τῷ οἰκέτῃ (= τον υπηρέτη) προσέταξεν ______________ (απαρ. ενεστ. ρ. ἀπάγω) ἔξω τὸν κύνα· ______________ (απαρ. ενεστ. ρ. βούλομαι) γὰρ ______________ (απαρ. ενεστ. ρ. ἀναπαύομαι) μεθ' ἡσυχίας Ἀλέξανδρον ἔφη.
      β. Βούλομαι τοίνυν καὶ ὅλως ______________ (μτχ. ενεστ. ρ. ψεύδομαι) αὐτοὺς ἐπιδεῖξαι (= να αποδείξω).
      γ. Δεῖ με, περὶ ὧν οὗτος ______________ (ονομ. εν. αρσ. μτχ. παρακ. ρ. ἐπιβουλεύω) ἥκει (= έχει έρθει), περὶ τοῦ πράγματος ______________ (αιτ. εν. αρσ. μτχ. αορ. ρ. ἀκούω) καὶ περὶ τῆς πατρίδος καὶ περὶ τῆς οὐσίας ______________ (απαρ. αορ. ρ. ἀγωνίζομαι).
      δ. Λέγουσι δ᾿ οἱ νῦν Ἰλιεῖς καὶ τοῦτο, ὡς οὐδὲ τελέως ______________ (απαρ. παρακ. ρ. ἀφανίζομαι) συνέβαινεν τὴν πόλιν κατὰ τὴν ἅλωσιν ὑπὸ τῶν Ἀχαιῶν, οὐδ' ἐξελείφθη οὐδέποτε.
      
      

      Φθείρουσιν ἤθη χρήσθ' ὁμιλίαι κακαί
      Μένανδρος, Γνῶμαι Μονόστιχοι
      
      Οι κακές συναναστροφές φθείρουν τα χρηστά ήθη.