Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας που εικονίζει νηοπομπή (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας)

Αθήνα και Ατλαντίδα

Α. Κείμενο  

Στον διάλογό του Τίμαιος ο Πλάτων (427-347 π.Χ.) περιλαμβάνει μια ιστορία που υποτίθεται ότι τη διηγήθηκαν στον Σόλωνα κατά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο (590 π.Χ.) Αιγύπτιοι ιερείς. Στην ιερή πόλη Σάιν, στο δέλτα του Νείλου, υπήρχε ναός της Νηίθ, της θεάς που θεωρούνταν ιδρύτρια της πόλης και συσχετιζόταν, κατά την αφήγηση, με τη θεά Αθηνά. Εκεί ο Σόλων πληροφορήθηκε για μια μεγάλη δύναμη, την Ατλαντίδα, η οποία σε πολύ προγενέστερους χρόνους είχε συγκρουστεί με όλες τις δυνάμεις, καθώς και με τον στρατό της Αθήνας.

Ἐν δὲ δὴ τῇ Ἀτλαντίδι νήσῳ μεγάλη συνέστη καὶ θαυμαστὴ δύναμις βασιλέων, κρατοῦσα μὲν ἁπάσης τῆς νήσου, πολλῶν δὲ ἄλλων νήσων καὶ μερῶν τῆς ἠπείρου. Αὕτη δὴ πᾶσα συναθροισθεῖσα εἰς ἓν ἡ δύναμις τόν τε παρ' ὑμῖν καὶ τὸν παρ' ἡμῖν καὶ τὸν ἐντὸς τοῦ στόματος πάντα τόπον μιᾷ ποτὲ ἐπεχείρησεν ὁρμῇ δουλοῦσθαι. Τότε οὖν ὑμῶν, ὦ Σόλων, τῆς πόλεως ἡ δύναμις εἰς ἅπαντας ἀνθρώπους διαφανὴς ἀρετῇ τε καὶ ῥώμῃ ἐγένετο· πάντων γὰρ προέστη εὐψυχίᾳ καὶ τέχναις ὅσαι κατὰ πόλεμον ἐπὶ τοὺς ἐσχάτους ἀφικομένη κινδύνους, καὶ κρατήσασα μὲν τῶν ἐπιόντων τρόπαιον ἔστησε, τοὺς δὲ μήπω δεδουλωμένους διεκώλυσε δουλωθῆναι, τοὺς δ' ἄλλους ἀφθόνως ἅπαντας ἠλευθέρωσεν. Ὑστέρῳ δὲ χρόνῳ σεισμῶν ἐξαισίων καὶ κατακλυσμῶν γενομένων, ἡ Ἀτλαντὶς νῆσος κατὰ τῆς θαλάττης δῦσα ἠφανίσθη· διὸ καὶ νῦν ἄπορον καὶ ἀδιερεύνητον γέγονεν τοὐκεῖ πέλαγος.

Πλάτων, Τίμαιος 25a-d (διασκευή)

Γλωσσικά σχόλια

Ερμηνευτικά σχόλια τῇ Ἀτλαντίδι νήσῳ: Ο θρύλος για τη χαμένη Ατλαντίδα είναι γνωστός σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με τον μύθο, επρόκειτο για ένα μεγάλο νησί με ανεπτυγμένο πολιτισμό ή για μια μεγάλη χώρα που καταποντίστηκε στη θάλασσα. Ο Πλάτων πραγματεύεται τον μύθο αυτό στους διαλόγους Κριτίας και Τίμαιος. κρατοῦσα μὲν ἁπάσης τῆς νήσου... καὶ τὸν ἐντὸς τοῦ στόματος πάντα τόπον: Σύμφωνα με την εκδοχή που παρουσιάζει ο Πλάτων στον Τίμαιο, η Ατλαντίδα βρισκόταν έξω από τις Ηράκλειες στήλες (τον σημερινό πορθμό του Γιβραλτάρ). Ήδη στην αρχαιότητα αμφισβητήθηκε η ύπαρξη της Ατλαντίδας, (βλ. Στράβ. 2.3.6). Μεταξύ άλλων την αμφισβητούσε και ο Αριστοτέλης.

Στη Σχολή των Αθηνών, έργο του Ραφαήλ, ο Πλάτων στέκεται δίπλα στον Αριστοτέλη κρατώντας τον Τίμαιο (1509-1510, Βατικανό)

Ερωτήσεις

1. Ποιες πληροφορίες αντλούμε από το κείμενο για τη δύναμη της Ατλαντίδας;
2. Ποια ήταν, σύμφωνα με τη διήγηση, η συμβολή της Αθήνας στην αντιμετώπιση του συνασπισμού των βασιλέων της Ατλαντίδας, που υπήρξε μεγάλη απειλή για τους λαούς του ευρύτερου χώρου της Μεσογείου;
3. Πώς καταστράφηκε η Ατλαντίδα σύμφωνα με το κείμενο;
4. Η Ατλαντίδα και ο μύθος της εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να εξάπτουν το ενδιαφέρον και τη φαντασία. Σε τι οφείλεται, κατά τη γνώμη σας, η διαχρονική απήχηση μύθων και αφηγήσεων για άγνωστους ή χαμένους πολιτισμούς;

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

κρατέω, κρατῶ [= 1. είμαι ισχυρός, έχω την εξουσία, 2. επικρατώ] < κράτος [= (α.ε.) η ισχύς, η δύναμη, (ν.ε.) η χώρα] θ. κρατ-, κρατεσ- [στο κείμενο συναντήσατε τους τύπους κρατοῦσα και κρατήσασα]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		κρατύνω [= 1. ενισχύω, 2. κυβερνώ] κρατερός [= ισχυρός]	τὸ κράτος [= (α.ε.) δύναμη] ὁ κραταιός [= ισχυρός] ἡ κράτησις (-η) [(α.ε.) ως β΄ συνθετικό] τὸ κράτημα κράτιστος [= 1. ισχυρότατος, 2. άριστος]	κρατούντες [= οι κυβερνώντες] κρατικός κρατητήριο κρατίδιο κρατούμενος / κρατούμενο
		θαλασσοκρατῶ ἀριστοκρατοῦμαι [= κυβερνώμαι από τους άριστους] δημοκρατοῦμαι αὐτοκρατής [= αυτός που κυβερνάει όπως θέλει] Ξενοκράτης Ἰσοκράτης Μενεκράτης	ἐπικρατῶ ἡ ἐπικράτησις (-η) ἐπικρατής ἡ ἐπικράτεια [= 1. κυριαρχία, 2. χώρα] κατακρατῶ [= υποτάσσω κάποιον] ἡ κατακράτησις (-η) ἀκρατής [= ανίσχυρος] ἡ ἀκράτεια ἡ γυναικοκρατία ἐγκρατής [= 1. αυτός που έχει την εξουσία, 2. αυτός που είναι κύριος του εαυτού του] ἡ ἐγκράτεια συγκρατῶ ἡ συγκράτησις (-η) ὁ αὐτοκράτωρ [= ο κύριος του εαυτού του] ὁ θαλασσοκράτωρ ἡ ἀριστοκρατία ἀριστοκρατικός ἡ δημοκρατία δημοκρατικός ἡ τιμοκρατία [= (α.ε.) πολίτευμα όπου η συμμετοχή των πολιτών στην εξουσία ήταν ανάλογη της περιουσίας τους] τιμοκρατικός Σωκράτης Ἱπποκράτης	κρατικοποιώ [= κάνω μια επιχείρηση ή οργανισμό ιδιοκτησία του κράτους] κρατικοποίηση αποκρατικοποίηση ανδροκρατία γραφειοκράτης γραφειοκρατία γραφειοκρατικός τεχνοκράτης τεχνοκρατικός αποικιοκράτης αποικιοκρατικός τρομοκρατώ τρομοκράτης τρομοκρατικός Τουρκοκρατία Ενετοκρατία

Ασκήσεις

1. Να αναζητήσετε στον Λεξιλογικό Πίνακα τρία ουσιαστικά της α.ε. που προέρχονται από επίθετα.
   
2. Να συνδυάσετε το επίθετο «κρατικός» με τα παρακάτω ουσιαστικά και να χρησιμοποιήσετε τις φράσεις σε προτάσεις: υπάλληλος, υπηρεσία, φορέας, μηχανή.
   
3. Να γράψετε από τον Λεξιλογικό Πίνακα τις συνώνυμες ή αντώνυμες λέξεις της ν.ε. που ζητούνται:

   Συνώνυμα			Αντώνυμα
   δημόσιος	_______________		ιδιωτικοποίηση	_______________
   φυλακή	_______________		ανίσχυρος	_______________
   κυριαρχώ	_______________

   
   
4. Να αποδώσετε τη σημασία των παρακάτω φράσεων που περιέχουν το ρήμα «κρατώ».
   α. Τον κρατούσα σε απόσταση, γιατί ήταν φορτικός.
   β. Κράτησε χαρακτήρα και δεν απάντησε στην προσβολή που του έγινε.
   γ. Δεν κρατώ ποτέ κακία σε κανέναν.
   δ. Ο χορός στο πανηγύρι καλά κρατεί.
   ε. Κράτησε τον λόγο του και ξαναγύρισε.

Β2. Ετυμολογικά

Παραγωγή επιθέτων

Παραγωγή επιθέτων από ουσιαστικά (α΄ μέρος)

Παρατήρηση

Σε -ειος (και όχι σε -ιος) λήγουν κανονικά τα επίθετα που παράγονται από ονόματα προσώπων ή ζώων, π.χ. κύκνειος < κύκνος.

Ασκήσεις

1. Ποιες από τις παραπάνω καταλήξεις έχετε συναντήσει και στην παραγωγή επιθέτων της ν.ε.;
   
2. Να κατατάξετε τα παρακάτω επίθετα της α.ε. στην κατάλληλη στήλη ανάλογα με τη σημασία τους: οἰκεῖος, πολιτικός, μητρῷος, τίμιος, πένθιμος, χρυσοῦς, σπουδαῖος, κόσμιος, σπονδεῖος, χρόνιος, τιμητικός, σιδηροῦς, ἀλλοῖος.

   αυτός που ανήκει σε εκείνο που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη ή έχει σχέση με αυτό	ύλη ή χρώμα	αυτός που είναι κατάλληλος για εκείνο που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη

Γ1. Γραμματική

Γ΄ κλίση ουσιαστικών

Οι τύποι Ἀτλαντίδι, δύναμις, βασιλέων, μερῶν, στόματος, πόλεως και πέλαγος, που συναντήσατε στο κείμενο της Ενότητας, ανήκουν σε ουσιαστικά της γ΄ κλίσης.

Στη γ΄ κλίση ανήκουν ουσιαστικά και των τριών γενών. Διακρίνονται στις εξής κατηγορίες:

α. Κατηγορίες ουσιαστικών γ΄ κλίσης

1. Με κριτήριο τον χαρακτήρα του θέματος

φωνηεντόληκτα (χαρακτήρας φωνήεν) πόλις, πόλεως

συμφωνόληκτα (χαρακτήρας σύμφωνο)

αφωνόληκτα (χαρακτήρας άφωνο σύμφωνο)

ημιφωνόληκτα (χαρακτήρας ημίφωνο σύμφωνο)

ουρανικόληκτα κόραξ, κόρακος

οδοντικόληκτα καῦμα, καύματος

ενρινόληκτα Ἕλλην, Ἕλληνος

υγρόληκτα ῥήτωρ, ῥήτορος

χειλικόληκτα φλέψ, φλεβός

σιγμόληκτα βέλος, βέλους (< βέλεσος)

	2. Με κριτήριο τον αριθμό των θεμάτων
μονόθεμα (ένα θέμα σε όλες τις πτώσεις) Ἕλλην, Ἕλληνος			διπλόθεμα (δύο θέματα κατά την κλίση) πόλις, πόλεως

	3. Με κριτήριο την κατάληξη
καταληκτικά (ονομαστική ενικού σε -ς) πόλις, πόλεως			ακατάληκτα (ονομαστική ενικού σε -α, -η, -ι, -υ, -ω, -ν, -ρ) καῦμα, καύματος

β. Οι καταλήξεις των ουσιαστικών γ΄ κλίσης

γ. Καταληκτικά διπλόθεμα φωνηεντόληκτα σε -ις (γεν. -εως)

Στο κείμενο της Ενότητας συναντήσατε τα φωνηεντόληκτα ουσιαστικά δύναμις και πόλις. Τα ουσιαστικά αυτά παρουσιάζουν στη ν.ε. ονομαστική ενικού σε -η και γενική ενικού σε -ης (π.χ. η δύναμη, της δύναμης)· συχνά όμως χρησιμοποιείται και η γενική ενικού σε -εως, π.χ. Είναι θέμα ηθικής τάξεως / Σχέδιο πόλεως.

Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας χαρακτηρίζονται διπλόθεμα, γιατί παρουσιάζουν ένα θέμα σε -ι (στην ονομ., αιτ. και κλητ. ενικού) και ένα σε -ε (στη γεν. και δοτ. ενικού και σε όλο τον πληθυντικό), π.χ. ονομ. εν. πρᾶξι-ς, αιτ. εν. πρᾶξι-ν, δοτ. πληθ. πράξε-σι.

Παρατηρήσεις

1. Στη γενική ενικού η κατάληξη είναι -ως. Τονίζονται στη γενική ενικού και πληθυντικού στην προπαραλήγουσα, μολονότι η λήγουσα είναι μακρά. Αυτό οφείλεται στο ότι ο αρχικός τύπος γενικής ενικού είχε θέμα σε -η- (δυνάμηος). Αργότερα με αντιμεταχώρηση[1] προέκυψε ο τύπος δυνάμεως. Αυτό δεν επηρέασε τον τονισμό της λέξης.
2. Η κλητική ενικού είναι ακατάληκτη.
3. Τα δίχρονα φωνήεντα στις καταλήξεις των ουσιαστικών της γ΄ κλίσης είναι βραχέα.

δ. Καταληκτικά μονόθεμα φωνηεντόληκτα σε -εύς (γεν. -έως)

Στο κείμενο της Ενότητας συναντήσατε έναν τύπο ουσιαστικού αυτής της κατηγορίας, βασιλέων. Στη ν.ε. τα ουσιαστικά αυτά έχουν κατάληξη -ας και γενική ενικού σε -α. Ωστόσο, συχνά χρησιμοποιείται η γενική σε -έως (π.χ. ο γραφέας → του γραφέα / του γραφέως).

Παρατηρήσεις

1. To -υ- αποβάλλεται, όταν ακολουθεί φωνήεν στην κατάληξη.
2. Στη δοτική ενικού το -ε- του θέματος συναιρείται με το -ι της κατάληξης σε -ει.
3. Η κλητική ενικού είναι ακατάληκτη.

ε. Ουδέτερα ακατάληκτα μονόθεμα οδοντικόληκτα σε -α (γεν. -ατος)

Στο κείμενο της Ενότητας συναντήσατε το ουσιαστικό τὸ στόμα, που ανήκει σε αυτή την κατηγορία.

Παρατήρηση

Η ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού σχηματίζονται από το θέμα χωρίς κατάληξη (σηματ-). Το -τ- αποβάλλεται, επειδή στην Ελληνική ληκτικά σύμφωνα είναι μόνο τα -ν, -ρ, -ς. Από την αποβολή αυτή εξηγείται η φαινομενική ύπαρξη δύο θεμάτων.

Γ2. Σύνταξη

Τα είδη των προτάσεων ως προς τους όρους τους

Ασκήσεις

1. Να εντάξετε τα παρακάτω ουσιαστικά σε κατηγορίες ουσιαστικών της γ΄ κλίσης και στη συνέχεια να τα κλίνετε: τὸ σῶμα, ἡ φράσις, ὁ βασιλεύς, ἡ ἀκρόπολις.
   
2. Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται στην παρένθεση:
   ἡ θλῖψις _______________ (γεν. εν.), τὸ καῦμα _______________ (δοτ. εν.), ἡ σύνεσις _______________ (δοτ. εν.), ὁ πορθμεύς _______________ (αιτ. πληθ.), ἡ κτῆσις _______________ (αιτ. πληθ.), ἡ πρᾶξις _______________ (δοτ. πληθ.), ἡ φρόνησις _______________ (κλητ. εν.), ὁ χαλκεύς _______________ (γεν. εν.), ἡ πόλις _______________ (αιτ. εν.), ὁ γονεύς _______________ (γεν. εν.), ἡ τύψις _______________ (δοτ. πληθ.), τὸ χάσμα _______________ (δοτ. πληθ.).
   
3. Να μεταφέρετε τα ουσιαστικά στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού:

   τοῦ δώματος	→	__________________		τὸν ἱερέα	→	__________________
   (ὦ) γραφεῖς	→	__________________		τῶν πραγμάτων	→	__________________
   τὰς δύσεις	→	__________________		(ὦ) ῥήσεις	→	__________________
   ταῖς ἀκροπόλεσι	→	__________________		τὴν ὅπλισιν	→	__________________
   τῇ φύσει	→	__________________		τῷ ἱδρύματι	→	__________________
   τοῦ φάσματος	→	__________________		τῶν φραγμάτων	→	__________________
   τὰς τάξεις	→	__________________		(ὦ) φύσι	→	__________________
   ταῖς λύσεσι	→	__________________		τῷ βαφεῖ	→	__________________
   τοῖς ἱερεῦσι	→	__________________		τῷ κλάσματι	→	__________________

   
   
4. α. Να μεταγράψετε τις παρακάτω λόγιες φράσεις της ν.ε. σύμφωνα με την ορθογραφία της α.ε. β. Να εντοπίσετε τα τριτόκλιτα ουσιαστικά και να τα μεταφέρετε στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού. γ. Στη συνέχεια να σχηματίσετε με αυτές τις φράσεις προτάσεις της ν.ε.: έχω υπ’ όψιν, εν εξελίξει, κοινή συναινέσει.
   
5. Να μεταφέρετε τις παρακάτω προτάσεις στον άλλο αριθμό:
   α. Ἐν ταῖς νήσοις ταύταις θαυμασταὶ δυνάμεις πόλεων βαρβάρων ἦσαν.
   β. Μεγίστων ἐπαίνων ἀξίαν νομίζω εἶναι τὴν πόλιν.
   
6. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις ως προς τους όρους τους:
   α. Ἡμεῖς φυλάττομεν τοὺς τῶν θεῶν ὅρκους.
   β. Οἱ ἀγαθοὶ σῴζονται.
   γ. Μηδὲν ἄγαν.
   δ. Σοφὸν τὸ σαφές.
   ε. Λακεδαιμόνιοι ἐποιοῦντο εἰρήνην.
   στ. Λύσανδρος τάς τε ναῦς (= τα πλοία) καὶ τοὺς αἰχμαλώτους καὶ τἆλλα πάντα εἰς Λάμψακον ἀπήγαγεν (= οδήγησε, μετέφερε).
   
7. Να εξετάσετε αν ο χαρακτηρισμός των προτάσεων είναι σωστός (Σ) ή λανθασμένος (Λ) και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας:
   α. Οὔποτε ὁ ἐχθρὸς φίλος ἐστίν: σύνθετη πρόταση
   β. Ὁ Ἀλκιβιάδης ᾤχετο (= αναχώρησε, έφυγε): επαυξημένη πρόταση
   γ. Πολιτεία τροφὴ ἀνθρώπων ἐστί: σύνθετη πρόταση
   δ. Θηραμένης ᾐρέθη (= εκλέχθηκε) πρεσβευτὴς εἰς Λακεδαίμονα: ελλειπτική πρόταση
   ε. Αἱ κατηγορίαι ἐγίγνοντο πολλαί: επαυξημένη πρόταση
   στ. Ἀθηναῖοι ἐπείθοντο τοῖς ἄρχουσι καὶ τοῖς νόμοις: απλή πρόταση
   

Διὰ τὴν τῶν χρημάτων κτῆσιν πάντες οἱ πόλεμοι γίγνονται
Πλάτων, Φαίδων 66c

Όλοι οι πόλεμοι γίνονται για την απόκτηση αγαθών.

[1] Αντιμεταχώρηση ονομάζεται η αμοιβαία αλλαγή ποσότητας / διάρκειας δύο διαδοχικών φωνηέντων, ενός μακρού και ενός βραχέος, π.χ. -ηο- > -εω-.