Το Θέατρο των Συρακουσών (φωτ. Πλάτων Μάξιμος)

Το θλιβερό τέλος ενός τυράννου

Α. Κείμενο

Ο Κλαύδιος Αιλιανός (περ. 170-235 μ.Χ.), Ρωμαίος στην καταγωγή, στο έργο του Ποικίλη Ἱστορία, που σώζεται τμηματικώς μόνο, περιλαμβάνει ανεκδοτολογικές διηγήσεις με ηθικολογικές προεκτάσεις. Από την άποψη αυτή το έργο του μπορεί να θεωρηθεί συγγενές με ανάλογα έργα που έγραψαν ο Πλούταρχος και ο Αθήναιος και χαρακτηριστικό της εποχής του, που έδειχνε ιδιαίτερη αγάπη για τα ανέκδοτα και τα παράδοξα. Στο απόσπασμα που θα μελετήσετε ο Αιλιανός αναφέρεται στον τύραννο Διονύσιο Β΄, που κυβέρνησε την πόλη των Συρακουσών από το 367 έως το 345 π.Χ.

Διονύσιος ὁ δεύτερος τὴν ἀρχὴν εἶχεν εὖ μάλα περιπεφραγμένην. Ναῦς μὲν ἐκέκτητο οὐκ ἐλάττους τῶν τετρακοσίων, πεζῶν δὲ δύναμιν ἐς δέκα μυριάδας, ἱππεῖς δὲ ἐννεακισχιλίους. Ἡ δὲ πόλις τῶν Συρακοσίων λιμέσιν ἐκεκόσμητο μεγίστοις, καὶ τεῖχος αὐτῇ περιεβέβλητο ὑψηλότατον. Εἶχε δὲ καὶ συμμάχους παμπόλλους. Καὶ τούτοις ἐπιθαρρῶν ὁ Διονύσιος ἀδάμαντι δεδεμένην ᾤετο τὴν ἀρχὴν κεκτῆσθαι. Ἀλλ’ οὗτός γε εἶδε καὶ τοὺς υἱοὺς βιαίως ἀποσφαγέντας καὶ τὰς θυγατέρας ἀναιρεθείσας. Οὐδεὶς δὲ τῶν ἀπ’ αὐτοῦ ταφῆς τῆς νομιζομένης ἔτυχεν· οἱ μὲν γὰρ ζῶντες κατεκαύθησαν, οἱ δὲ κατατμηθέντες ἐς τὴν θάλατταν ἐξερρίφησαν. Αὐτὸς δὲ ἐν πενίᾳ διάγων κατέστρεψε τὸν βίον γηραιός. Καὶ ἦν δεῖγμα οὐ τὸ τυχὸν τοῖς ἀνθρώποις ἐς σωφροσύνην καὶ τρόπου κόσμον ἡ τοῦ Διονυσίου ἐς οὕτω ταπεινὰ μεταβολή.

Αἰλιανός, Ποικίλη Ἱστορία 6.12 (διασκευή)

Στατήρας του Κρότωνα, πόλης που κατέλαβε ο Διονύσιος στο πλαίσιο της επεκτατικής πολιτικής του (350 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας)

Γλωσσικά σχόλια

Ερμηνευτικά σχόλια Διονύσιος δὲ ὁ δεύτερος: Γιος του Διονυσίου Α΄, τον οποίο διαδέχθηκε το 367/366 π.Χ. σε ηλικία περίπου τριάντα χρονών. Ήταν άνθρωπος με αδύναμο χαρακτήρα, άπειρος στην άσκηση της εξουσίας, αλλά και ιδιαίτερα καλλιεργημένος. Φιλοξένησε στην αυλή του ανθρώπους των τεχνών και των επιστημών, ενώ και ο ίδιος έγραψε ποίηση και ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία. Δέχτηκε μάλιστα να εφαρμόσει τις θεωρίες του Πλάτωνα για τη διακυβέρνηση, αλλά, και τις δύο φορές που προσκάλεσε τον Αθηναίο φιλόσοφο, αθέτησε τις υποσχέσεις του και τον απέπεμψε. Το 356 π.Χ. ανετράπη από τον Δίωνα και κατέφυγε στους Επιζεφύριους Λοκρούς (στην Ιταλία), όπου έμεινε έως το 347/346 π.Χ., οπότε και ανακατέλαβε την εξουσία κατόπιν προδοσίας. Τελικά εκδιώχθηκε από τους Συρακουσίους με τη βοήθεια των Κορινθίων και πέθανε στην Κόρινθο σε βαθιά γεράματα μισότυφλος, φτωχός και περιφρονημένος.

Το κράτος του Διονυσίου Α΄ των Συρακουσών (379 π.Χ.) αποτελούσε, κατά την εποχή της μεγαλύτερης ακμής του, την ισχυρότερη ελληνική δύναμη.

Ερωτήσεις

1. Ποια στοιχεία επικαλείται ο Αιλιανός, για να καταδείξει τη δύναμη των Συρακουσών στα χρόνια του Διονυσίου;
2. Από πού αντλούσε ο Διονύσιος τη σιγουριά για την εξουσία του σύμφωνα με το κείμενο;
3. Ποιες συμφορές γνώρισε ο Διονύσιος στη διάρκεια της ζωής του;
4. Στο εισαγωγικό σημείωμα του κειμένου της Ενότητας γίνεται λόγος για ηθικολογικές προεκτάσεις στο έργο του Αιλιανού. Μπορείτε να το επιβεβαιώσετε με βάση το απόσπασμα που μελετήσατε;
5. Γνωρίζετε από την Ιστορία ή άλλα μαθήματα παραδείγματα ανθρώπων που θα μπορούσαμε να πούμε ότι είχαν κατάληξη παρόμοια με εκείνη του Διονυσίου;
   
   

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ἡ θάλαττα / θάλασσα  [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο θάλατταν]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		θαλασσεύω [= βρίσκομαι στη θάλασσα / ταξιδεύω διά θαλάσσης] θαλασσίζω [= μοιάζω με θαλασσινό νερό] θαλασσῶ [= μετατρέπω σε θάλασσα] θαλαττοῦμαι [= ταξιδεύω στη θάλασσα]	θαλάσσιος	θαλασσώνω θαλασσής το θαλασσί θαλασσινός τα θαλασσινά
		θαλασσοειδής θαλασσοκοπῶ [= χτυπώ τη θάλασσα με το κουπί] θαλασσουργῶ [= ασχολούμαι με τη θάλασσα] ἡ θαλασσουργία θαλασσουργός θαλασσόπληκτος	θαλασσοκρατῶ θαλασσοκράτωρ θαλασσοκρατία θαλασσοπόρος ἡ λιμνοθάλασσα παραθαλάσσιος	θαλασσογραφία θαλασσοδέρνω θαλασσοπνίγομαι θαλασσόλυκος θαλασσοταραχή θαλασσοπούλι ακροθαλασσιά υποθαλάσσιος λαοθάλασσα φουσκοθαλασσιά

Ασκήσεις

1. Να συνδυάσετε το επίθετο «θαλάσσιος» με τα παρακάτω ουσιαστικά σε προτάσεις της ν.ε.: πανίδα, συγκοινωνία, ταξίδι, εξερεύνηση.
   
2. Να βρείτε τη σημασία των φράσεων στη ν.ε. και να γράψετε μία πρόταση για κάθε φράση:
   α. οργώνω τις θάλασσες
   β. τα κάνω θάλασσα
   γ. έχω φάει τη θάλασσα με το κουτάλι
   
3. Να βρείτε από τον Λεξιλογικό Πίνακα ένα συνώνυμο των λέξεων στη ν.ε.:

   κοσμοπλημμύρα	→	________________		γαλάζιος	→	________________
   τρικυμία	→	________________		υποβρύχιος	→	________________
   θαλασσοδέρνομαι	→	________________		ακρογιάλι	→	________________

Β2. Ετυμολογικά

Παραγωγή επιθέτων

Παραγωγή επιθέτων από επιρρήματα

Ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε παράγωγα επίθετα από τα επιρρήματα:

   ὄπισθεν

   >

   ________________

   σήμερον

   >

   ________________

   πρωί

   >

   ________________

   
   
2. Να συμπληρώσετε τα κενά στον πίνακα που ακολουθεί. Στην έγχρωμη στήλη σχηματίζεται ένα παράγωγο επίθετο που στη ν.ε. σημαίνει «ορμητικός, βίαιος, σφοδρός, οξύς»:

   α. Αυτός που έχει την τάση να φιλονικεί (ρηματικό επίθ. του ρ. ἐρίζω)
   β. Αυτός που δε φαίνεται (ρηματικό επίθ. του ρ. φαίνομαι)
   γ. Ο μισητός (ρηματικό επίθ. του ρ. στυγέω, -ῶ)
   δ. Παράγωγο επίθετο του ρ. φεύγω (γεν. πληθ.)
   ε. Παράγωγο επίθετο του ρ. νέμομαι (δοτ. εν.)
   στ. Παράγωγο επίθετο του επιρρήματος χθές (ονομ. εν. αρσ.)
   ζ. Παράγωγο επίθετο του ουσιαστικού σκότος (γεν. εν. αρσ.)
   η. Αυτός που πρέπει να γίνει (κυρίως ρηματικό επίθ. του ρ. πράττω)

Γ. Γραμματική

1. Οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου μέσης φωνής βαρύτονων ρημάτων

Οι τύποι ἐκέκτητο, ἐκεκόσμητο και περιεβέβλητο του κειμένου της Ενότητας είναι τύποι οριστικής υπερσυντελίκου μέσης φωνής.

Η οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου μέσης φωνής σχηματίζεται όπως και στην ενεργητική φωνή (βλ. Ενότητα 9), με διαφορετικές όμως καταλήξεις:

Σχηματισμός οριστικής παρακειμένου μ.φ.

Σχηματισμός οριστικής υπερσυντελίκου μ.φ.

Κλίση

2. Οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου μ.φ. αφωνόληκτων βαρύτονων ρημάτων

Όπως συμβαίνει και στον μέλλοντα και τον αόριστο, τα αφωνόληκτα ρήματα ακολουθούν γενικά την κλίση των φωνηεντόληκτων, όμως ο χαρακτήρας τους επηρεάζεται από την κατάληξη. Έτσι, η κλίση της οριστικής των συντελικών χρόνων διαμορφώνεται ως εξής:

Παρατήρηση

Το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο οριστικής παρακειμένου και υπερσυντελίκου μέσης φωνής σχηματίζεται περιφραστικά από τη μετοχή του παρακειμένου μ.φ. και το ρ. εἰμὶ στον ενεστώτα και τον παρατατικό αντίστοιχα.

Ασκήσεις

1. Να κλίνετε την οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου των ρ. λύομαι και προβουλεύομαι.
   
2. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα με τους χρόνους που ζητούνται στο πρόσωπο που δίνεται:

   ενεστώτας	παρατατικός	υπερσυντέλικος
   βλάπτεσθε
   ὁπλιζόμεθα
   ἀπαλλάττεται
   καταψεύδονται

   
   
3. Να τοποθετήσετε τους ρηματικούς τύπους στη σωστή στήλη και να συμπληρώσετε τους υπόλοιπους χρόνους τους: ἐκδιώκεται, κατεκοπτόμεθα, ἐκπαιδεύσεσθε, ἐλογίσω.

   ενεστώτας	παρατατικός	μέλλοντας	αόριστος	παρακείμενος	υπερσυντέλικος

   
   
4. Να μεταφέρετε τα παρακάτω ρήματα στην α.ε.:

   έχει καταγραφεί	→	________________
   έχουμε χτυπηθεί (πλήττω = χτυπώ)	→	________________
   έχετε προφυλαχθεί	→	________________

   
   
5. Να συμπληρώσετε τα κενά των φράσεων με τους τύπους οριστικής των ρημάτων που βρίσκονται στην παρένθεση:
   α. ________________ (ἄρχομαι, ενεστ.) ὁ πόλεμος ἐνθένδε (= από εκείνη τη στιγμή) ἤδη Ἀθηναίων καὶ Πελοποννησίων καὶ τῶν ἑκατέροις ξυμμάχων, ἐν ᾧ καταστάντες ξυνεχῶς ἐπολέμουν· ________________ (γράφομαι, γ΄ εν. παρακ.) δὲ ἑξῆς (= με τη σειρά) ὡς ἕκαστα ________________ (γίγνομαι, γ΄ εν. παρατ.) κατὰ θέρος καὶ χειμῶνα.
   β. Οὗτος ________________ (κελεύω, παρατ.) οὖν τοὺς λέγοντας ἐν τῷ δήμῳ τῇ μὲν εἰρήνῃ μὴ ἐπιτιμᾶν (= να μην κατηγορούν)· εἰ δέ τι μὴ καλῶς ________________ (γράφομαι, παρακ.) ἐν τῇ εἰρήνῃ, τοῦτ' ἐπανορθώσασθαι (= να το διορθώσουν).
   γ. Ὁ δῆμος τῶν Ἀθηναίων ________________ (κομίζομαι, παρακ.) τιμωρίαν, πρῶτον μὲν παρὰ θεῶν, μετὰ δὲ ταῦτα παρ' ἡμῶν τῶν ἀδικηθέντων.
   δ. Βέλτιον ἂν ἡμῖν εἶχε (= θα ήταν καλύτερα για εμάς), ἐξ ἀρχῆς εἰ ταῦτ' ________________ (ἀποψηφίζομαι, α΄ πληθ. υπερσ.).
   ε. Σὺ δὲ ταύτης ________________ (ἀπαλλάττομαι, παρακ.) τῆς ἀσθενείας καὶ εἰς τὴν τῶν οὐρανῶν ἐνεγράφης πολιτείαν.
   

Μέγα τὸ τῆς θαλάσσης κράτος
Θουκυδίδης, Ἱστορίαι Α 143

[*] Μόνο τα ρήματα που ως αναδιπλασιασμό επαναλαμβάνουν το αρχικό σύμφωνο μαζί με ένα -ε-. Τα υπόλοιπα ρήματα στον υπερσυντέλικο παρουσιάζουν μόνο αναδιπλασιασμό, π.χ. ἁθροίζομαι → ἥθροισμαι → ἡθροίσμην, στρατεύομαι → ἐστράτευμαι → ἐστρατεύμην.