Στην Ἰλιάδα ο Αχιλλέας οργανώνει αγώνες, για να τιμήσει τον νεκρό φίλο του Πάτροκλο (τμήμα αττικού μελανόμορφου αγγείου, 580-570 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας)

Ανυπέρβλητα πρότυπα

Α. Κείμενο

Γύρω στα 373 π.Χ., μετά τον θάνατο του βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, ανεβαίνει στον θρόνο ο νεαρός γιος του Νικοκλής. Ο Αθηναίος δάσκαλός του Ισοκράτης του απευθύνει τρεις λόγους (Πρὸς Νικοκλέα, Νικοκλῆς, Εὐαγόρας), στους οποίους περιλαμβάνει –πέραν του εγκωμίου του νεκρού Ευαγόρα– διεξοδικές οδηγίες και παραινέσεις για σωστή διακυβέρνηση. Στο απόσπασμα που ακολουθεί, ο Ισοκράτης επισημαίνει τη σημασία που έχει για τους επιφανείς άντρες η υστεροφημία τους.

Ὁρῶν, ὦ Νικόκλεις, τιμῶντά σε τὸν τάφον τοῦ πατρὸς οὐ μόνον τῷ πλήθει καὶ τῷ κάλλει τῶν ἐπιφερομένων, ἀλλὰ καὶ χοροῖς καὶ μουσικῇ καὶ γυμνικοῖς ἀγῶσιν, ἡγησάμην Εὐαγόραν, εἴ τίς ἐστιν αἴσθησις τοῖς τετελευτηκόσιν περὶ τῶν ἐνθάδε γιγνομένων, χαίρειν ὁρῶντα τήν τε περὶ αὑτὸν ἐπιμέλειαν καὶ τὴν σὴν μεγαλοπρέπειαν. Πολὺ δ’ ἂν ἔτι πλείω χάριν ἔχοι, εἴ τις δυνηθείη περὶ τῶν ἐπιτηδευμάτων καὶ τῶν κινδύνων αὐτοῦ ἀξίως εἰπεῖν· εὑρήσομεν γὰρ τοὺς φιλοτίμους καὶ μεγαλοψύχους τῶν ἀνδρῶν πάντα ποιοῦντας ὅπως ἀθάνατον τὴν περὶ αὑτῶν μνήμην καταλείψουσιν. Τίς δ’ οὐκ ἂν ἀθυμήσειεν, ὅταν ὁρᾷ τοὺς μὲν περὶ τὰ Τρωϊκὰ γενομένους ὑμνουμένους, αὑτὸν δὲ προειδῇ, μηδ’ ἂν ὑπερβάλλῃ τὰς ἐκείνων ἀρετάς, μηδέποτε τοιούτων ἐπαίνων ἀξιωθησόμενον; Τούτων δ’ αἴτιος ὁ φθόνος· οὕτω γάρ τινες δυσκόλως πεφύκασιν, ὥσθ’ ἥδιον ἂν εὐλογουμένων ἀκούοιεν οὓς οὐκ ἴσασιν εἰ γεγόνασιν, ἢ τούτων ὑφ’ ὧν εὖ πεπονθότες αὐτοὶ τυγχάνουσιν.

Ἰσοκράτης, Εὐαγόρας 1-6 (διασκευή)

Γλωσσικά σχόλια

Ερμηνευτικά σχόλια χοροῖς καὶ μουσικῇ καὶ γυμνικοῖς ἀγῶσιν: Από τον λόγο του Ισοκράτη αντλούμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τις μεγαλοπρεπείς και πλουσιοπάροχες τελετές με τις οποίες ο Νικοκλής τίμησε τον νεκρό πατέρα του: τέλεσε μουσικούς και αθλητικούς αγώνες, καθώς και διαγωνισμούς ιππικής και ναυτικής δεξιοτεχνίας. Η τέλεση αγώνων για να τιμηθεί κάποιος νεκρός ήταν συνήθης κατά την αρχαιότητα (βλ. Ἰλιάδα Ψ).

Ο Ισοκράτης (ρωμαϊκό αντίγραφο προτομής του 4ου αι. π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νεαπόλεως)

ὅπως ἀθάνατον τὴν περὶ αὑτῶν μνήμην καταλείψουσιν: Η υστεροφημία παρουσιάζεται από τον Ισοκράτη (όπως και στα ομηρικά έπη) ως βασική επιδίωξη των ανθρώπων που χαρακτηρίζονται από φιλοδοξία και προβαίνουν σε μεγαλειώδεις πράξεις. Άξια προσοχής είναι η παρατήρηση του Ισοκράτη, η οποία απαντά και σε πολλούς άλλους συγγραφείς, ότι οι ζωντανοί προκαλούν τον φθόνο με την ευτυχία τους.

Ερωτήσεις

1. Πώς τίμησε ο Νικοκλής τον πατέρα του; Τι θεωρεί ο Ισοκράτης ότι θα ικανοποιούσε περισσότερο τον Ευαγόρα;
2. Πώς λειτουργεί ο φθόνος όταν πρόκειται να τιμηθούν κατορθώματα ένδοξων αντρών;
3. Ο Περικλής στον Επιτάφιο λόγο που εκφωνεί προς τιμήν των Αθηναίων που έπεσαν κατά το πρώτο έτος του Πελοπον-νησιακού πολέμου παρατηρεί: μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσι περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν· τῷ δὲ ὑπερβάλλοντι αὐτῶν φθονοῦντες ἤδη καὶ ἀπιστοῦσιν (Θουκ. 2.35.2-3: γιατί μέχρι αυτού του σημείου είναι ανεκτοί οι έπαινοι, όταν λέγονται για άλλους, στον βαθμό δηλαδή που ο καθένας νομίζει ότι είναι ικανός να κάνει κάτι από όσα άκουσε· επειδή όμως καταλαμβάνονται από φθόνο για ό,τι τους ξεπερνάει, δείχνουν γι’ αυτό δυσπιστία). Να συγκρίνετε την άποψη αυτή με όσα διαβάσατε στο κείμενο του Ισοκράτη.
   

		Ο Θησέας ορμά με το ξίφος του στον Μινώταυρο (470 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Spina Φερράρας)
	Ο Ηρακλής αποτελεί το πρότυπο του ισχυρού και ακατάβλητου ήρωα. Στην παράσταση αυτή εικονίζεται η πάλη του με το λιοντάρι της Νεμέας (520 π.Χ., Βρετανικό Μουσείο).
Ο Αχιλλέας ξεπερνούσε όλους τους Αχαιούς στην ομορφιά και στην ανδρεία (450 π.Χ., Μουσείο Βατικανού)

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ὁ πατήρ  [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο τοῦ πατρός]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		ἡ πάτρα [= η πατρίδα]	ἡ πατρίς (-ίδα) πάτριος (αναφέρεται κυρίως σε νόμους, σε παραδόσεις και σε προγονικά έθιμα) πατρικός ἡ πατριά [= η καταγωγή, η οικογένεια] πατρῷος [= αυτός που ανήκει στον πατέρα, στον πρόγονο] ὁ πατριώτης πατριωτικός πατρόθεν [= από τον πατέρα] ὁ πατρυιός (ν.ε. πατριός)	πατρότητα πατερικός το πατριωτάκι πατριωτικά πατριωτισμός
		ὁ ὁμοπάτωρ [= ο ομοπάτριος] ὁ φιλοπάτωρ [= αυτός που αγαπάει τον πατέρα του] ὁ/ἡ πατρομήτωρ [= ο παππούς / η γιαγιά] ὁ πατραλοίας [= ο πατροκτόνος] πατρωνύμιος [= αυτός που έχει το όνομα του πατέρα]	πατροπαράδοτος πατροφόνος πατροκτόνος ὁ πατριάρχης [= 1. ο αρχηγός της οικογένειας, 2. ιερατικός τίτλος] πατρωνυμικός ὁ/ἡ ἀπάτωρ [= ο αγνώστου πατρός] ὁ προπάτωρ (-ορας) ὁμοπάτριος ἡ Κλεοπάτρα [κύριο όνομα = αυτή που κατάγεται από ένδοξο πατέρα] ὁ φιλόπατρις ἡ φιλοπατρία ἄπατρις	πατρώνυμο πατρογονικός πατρολογία πατριδογνωσία πατριδολατρία Πατριαρχείο

Ασκήσεις

1. Να συνδυάσετε τις λέξεις της στήλης Α′ με τις λξεις της στήλης Β′ και, αφού δημιουργήσετε απδεκτά ονοματικά σύνολα, να τα χρησιμοποιήσετε σε προτάσεις:

   Α′	Β′
   1. πατρογονικός	α. εστίες
   2. πατριωτικός	β. φιλοξενία
   3. δεύτερη	γ. αγώνας
   4. πατερικός	δ. Πατριαρχείο
   5. πατροπαράδοτος	ε. πατρίδα
   6. Οικουμενικός	στ. κείμενο

   
   
2. Να αναζητήσετε στον Λεξιλογικό Πίνακα λέξεις της ν.ε. συνώνυμες των παρακάτω:

   συμπολίτης, συντοπίτης	→	________________
   πρόγονος	→	________________
   εθνικός	→	________________
   πατριωτισμός	→	________________

   
   
3. Σε ποιες περιπτώσεις και με ποια ειδικότερη σημασία χρησιμοποιούνται οι φράσεις;
   «Πάτερ ημών», «Πατέρες της Εκκλησίας», «πάτερ φαμίλιας», «πνευματικός πατέρας», «παίρνω (κάτι) πατριωτικά».

Β2. Ετυμολογικά

Παραγωγή ρημάτων

Παραγωγή ρημάτων από ονόματα

Τα ρήματα που παράγονται από ονόματα (ουσιαστικά ή επίθετα) σημαίνουν είμαι, κάνω, έχω ή προξενώ αυτό που δηλώνει το όνομα από το οποίο προέρχονται.

Στην παραγωγή ρημάτων από ονόματα χρησιμοποιούνται οι ακόλουθες παραγωγικές καταλήξεις, οι οποίες προέρχονται από αρχική παραγωγική κατάληξη -jω (βάλ-jω > βάλλω, τιμά-jω > τιμάω):

Ασκήσεις

1. Να αντιστοιχίσετε τα ονόματα της στήλης Α′ με τα παράγωγα ρήματα της στήλης Β′:

   Α′	Β′
   	α. βοάω, βοῶ
   1. ἱκέτης	β. δουλόω, δουλῶ
   2. παῖς	γ. ἀνιάω, ἀνιῶ
   3. μέλας	δ. δοξάζω
   4. ἐχθρός	ε. σκηνέω, σκηνῶ
   5. ἀνία	στ. δουλεύω
   6. σκηνή	ζ. ἐχθραίνω
   7. δοῦλος	η. παιδεύω
   8. δόξα	θ. μελαίνω
   9. βοή	ι. παίζω
   	ια. ἱκετεύω

   
   
2. Να σχηματίσετε παράγωγα ρήματα από τα παρακάτω ονόματα:

   τόλμη	>	____________________
   παγίς (-ίδος)	>	____________________
   θερμός	>	____________________
   εὐεργέτης	>	____________________
   νόσος	>	____________________
   πόνος	>	____________________

   
   
3. Να γράψετε από ποια ονόματα προέρχονται τα παρακάτω ρήματα:

   ὁρίζω	<	____________________
   λαμπρύνω	<	____________________
   φονεύω	<	____________________
   ἐρίζω	<	____________________
   στεφανῶ (-όω)	<	____________________
   ὁρμάω (-άω)	<	____________________

Γ. Γραμματική

1. Ο αναδιπλασιασμός

Οι συντελικοί χρόνοι, δηλαδή ο παρακείμενος, ο υπερσυντέλικος και ο συντελεσμένος μέλλοντας, έχουν στην αρχή του θέματος αναδιπλασιασμό σε όλες τις εγκλίσεις και στους ονοματικούς τύπους (απαρέμφατο, μετοχή).

Στο κείμενο της Ενότητας συναντήσατε τρεις τύπους παρακειμένου με αναδιπλασιασμό: πεφύκασιν, γεγόνασιν και πεπονθότες.

Είδη ομαλού αναδιπλασιασμού

Παρατηρήσεις

1. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στον αναδιπλασιασμό που παίρνουν τα ρήματα που αρχίζουν από δασέα σύμφωνα (χ, φ, θ), τα οποία τρέπονται στα αντίστοιχα ψιλά (κ, π, τ):
   
   

   χ→κ	χορεύω	→	κε-χόρευκα
   φ→π	φυλάττω	→	πε-φύλαχα
   θ→τ	θύω	→	τέ-θυκα

   
   
2. Στα σύνθετα ή παρασύνθετα ρήματα με α′ συνθετικό πρόθεση ο αναδιπλασιασμός μπαίνει μετά την πρόθεση, π.χ. ἀπο-γράφω → ἀπο-γέ-γραφα.
   
   
3. Ιδιαίτερο είδος αναδιπλασιασμού είναι ο αττικός.
   Ρήματα που αρχίζουν από α, ε, ο, στους συντελικούς χρόνους επαναλαμβάνουν τους δύο πρώτους φθόγγους του θέματος και συγχρόνως τρέπουν σε μακρό το αρχικό φωνήεν, δηλαδή α → η, ε → η, ο → ω,
   π.χ. ἀκούω → ἀκήκοα (<ἀκ-ὰκο-α), ἐλαύνω → ἐλήλακα (<ἐλ-έλα-κα), ὀρύττω → ὀρώρυχα (<ὀρ-ὸρυ-χα).
   

   

2. Οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου ενεργητικής φωνής βαρύτονων ρημάτων

Σε αυτή την Ενότητα θα διδαχτείτε τον σχηματισμό της οριστικής έγκλισης του παρακειμένου και του υπερσυντελίκου των βαρύτονων φωνηεντόληκτων ρημάτων στην ενεργητική φωνή.

Σχηματισμός οριστικής παρακειμένου ε.φ.

Σχηματισμός οριστικής υπερσυντελίκου ε.φ.

Κλίση

3. Οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου ενεργητικής φωνής αφωνόληκτων βαρύτονων ρημάτων

Ασκήσεις

1. Να κλίνετε την οριστική του παρακειμένου και του υπερσυντελίκου των ρημάτων: ἱδρύω, κωλύω, πράττω.
   
2. Να μεταφέρετε τα ρήματα από την οριστική του ενεστώτα στην οριστική των χρόνων που ζητούνται:

   ενεστώτας	παρακείμενος	υπερσυντέλικος
   ταράττει βλάπτομεν σπουδάζετε πταίουσιν	____________________ ____________________ ____________________ ____________________	____________________ ____________________ ____________________ ____________________

   
   
3. Στις προτάσεις που ακολουθούν να συμπληρώσετε τον σωστό τύπο της οριστικής του παρακειμένου:
   α. Ἡ πόλις ἡμῶν σύμπασαν τὴν Ἑλλάδα πολλάκις ἤδη ____________________ (σῴζω).
   β. Ἡμεῖς ____________________ (στρατεύω) ἐπὶ βασιλέα.
   γ. Ὑμεῖς ταῦτα ____________________ (πράττω) κατὰ τοὺς θεῶν ὅρκους.
   δ. Σὺ δὲ ____________________ (φροντίζω), ὥστε μηδὲν τῶν ἐπιτηδείων ἐλλείπειν (= ώστε να μη λείπει τίποτε από τα αναγκαία).
   ε. Ἀλκιβιάδης ____________________ (βλάπτω) τοὺς συνόντας (= αυτούς που τον συναναστρέφονται).
   
4. Να συμπληρώσετε οριζοντίως τους αντίστοιχους τύπους των άλλων χρόνων των παρακάτω ρημάτων:

   ενεστώτας	παρατατικός	μέλλοντας	αόριστος	παρακείμενος	υπερσυντέλικος
   γυμνάζεις
   			ἐπίστευσαν
   	ἐσκεύαζε
   		διαπράξομεν
   				κεκηρύχαμεν
   					ἐτεθύκετε

   
   
5. Να μεταφέρετε τα υπογραμμισμένα ρήματα στην οριστική του παρακειμένου και του υπερσυντελίκου:
   α. Ἐγὼ γὰρ οὕτω σφόδρα ἐμαυτῷ πιστεύω (= τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη έχω στον εαυτό μου), ὥστε σύνειμι ἀδεῶς (= συναναστρέφομαι χωρίς φόβο) τοῖς πονηροτάτοις. (________________ / ________________)
   β. Θαυμάζω δὲ Λακεδαιμονίων πάντων μάλιστα. (________________ / ________________)
   γ. Καὶ οὐ τοῦτο μόνο συνεβούλευον τοῖς ἄλλοις, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἔδωκα τριάκοντα δραχμὰς ἑκατέρῳ. (________________ / ________________)
   δ. Τὰ μὲν γὰρ τοιαῦτα ἐπιτηδεύματα οὔτε τοὺς ἰδιώτας οὔτε τὸ κοινὸν τῆς πόλεως βλάπτει. (________________ / ________________)
   
6. Να γράψετε τα παρακάτω ρήματα στην α.ε.:

   έχει αλλάξει (ἀλλάττω)	→	________________	είχες καταδιώξει (διώκω)	→	________________
   έχουμε φυλάξει (φυλάττω)	→	________________	είχαν γράψει (γράφω)	→	________________

Τιμαὶ γὰρ καὶ ἆθλα, δελέατα ἃ ὁ θεὸς ἔδωκεν ἀνθρώποις,
μεγάλων πόνων καὶ ἱδρώτων εἰς ἀνάγκας καθιστᾶσι
᾿Αντιφῶν 49 (έκδ. Diels-Κranz)

Οι τιμές και τα βραβεία, δολώματα που ο θεός έδωσε στους ανθρώπους,
τους αναγκάζουν να υπομένουν μεγάλα βάσανα και μόχθους.

[*] Μόνο τα ρήματα που ως αναδιπλασιασμό επαναλαμβάνουν το αρχικό σύμφωνο μαζί με ένα -ε-. Τα υπόλοιπα στον υπερσυντέλικο παρουσιάζουν μόνο αναδιπλασιασμό, π.χ. ἀθροίζω → ἤθροικα →ἠθροίκειν, στρατεύω → ἐστράτευκα → ἐστρατεύκειν.