Ο Τριπτόλεμος ξεκίνησε από την Αττική επάνω σε φτερωτό άρμα, για να διδάξει στους ανθρώπους όλης της Γης την καλλιέργια του σιταριού, όπως του ανατέθηκε από τη θεά Δήμητρα (5ος αι. π.Χ., Βρετανικό Μουσείο)

Ο πλούτος της αττικής γης

Α. Κείμενο

Ο Αθηναίος Ξενοφών (περ. 430-355 π.Χ.) καταπιάστηκε στη διάρκεια της ζωής του με ποικίλες δραστηριότητες –μεταξύ άλλων, πήρε μέρος (401 π.Χ.) στην εκστρατεία του Κύρου του Νεοτέρου εναντίον του αδερφού του, βασιλιά της Περσίας, Αρταξέρξη–, διατηρώντας παράλληλα ζωντανή σχέση με τη συγγραφή. Έγραψε έργα ιστορικά, φιλοσοφικά, πολιτικά, οικονομικά κ.ά. Με το έργο του Πόροι καταθέτει μια πρόταση προκειμένου η αποδυναμωμένη Αθήνα του 4ου αι. π.Χ. να καταφέρει να βελτιώσει την οικονομική κατάστασή της και να διασφαλίσει την ευημερία των πολιτών. Στο απόσπασμα που θα μελετήσουμε ο Ξενοφών απαριθμεί οικονομικούς πόρους της πόλης που θα μπορούσαν να της εξασφαλίσουν ανάπτυξη, χωρίς να αναγκάζεται να στρέφεται εναντίον άλλων ελληνικών πόλεων ασκώντας επεκτατική πολιτική.

Τῶν Ἀθήνησι προεστηκότων ἔλεγόν τινες ὡς γιγνώσκουσι μὲν τὸ δίκαιον, διὰ δὲ τὴν τοῦ πλήθους πενίαν ἀναγκάζονται ἀδικώτεροι εἶναι περὶ τὰς πόλεις. Ἐκ τούτου ἐπεχείρησα σκοπεῖν εἴ πῃ δύναιντ' ἂν οἱ πολῖται διατρέφεσθαι ἐκ τῆς ἑαυτῶν. Τοῦτο μὲν οὖν εὐθὺς ἀνεφαίνετό μοι, ὅτι ἡ χώρα πέφυκεν οἵα πλείστας προσόδους παρέχεσθαι. Αἱ μὲν γὰρ ὧραι ἐνθάδε πρᾳόταταί εἰσιν· ἃ δὲ πολλαχοῦ οὐδὲ βλαστάνει ἐνθάδε καρποφορεῖ. Ὥσπερ δὲ ἡ γῆ, οὕτω καὶ ἡ περὶ τὴν χώραν θάλαττα παμφορωτάτη ἐστίν. Καὶ μὴν ὅσαπερ οἱ θεοὶ ἐν ταῖς ὥραις ἀγαθὰ παρέχουσι, καὶ ταῦτα πάντα ἐνταῦθα πρῳαίτατα μὲν ἄρχεται, ὀψιαίτατα δὲ λήγει. Πρὸς τούτοις καὶ ἀίδια ἀγαθὰ ἔχει ἡ χώρα. Πέφυκε μὲν γὰρ λίθος ἐν αὐτῇ ἄφθονος, ἐξ οὗ κάλλιστοι μὲν ναοί, κάλλιστοι δὲ βωμοὶ γίγνονται, εὐπρεπέστατα δὲ θεοῖς ἀγάλματα. Ἔστι δὲ καὶ γῆ ἣ σπειρομένη μὲν οὐ φέρει καρπόν, ὀρυττομένη δὲ πολλαπλασίους τρέφει ἢ εἰ σῖτον ἔφερε. Καὶ μὴν ὑπάργυρός ἐστι.

Ξενοφῶν, Πόροι 1.1-5 (διασκευή)

Διαδικασία εξόρυξης αργιλοχώματος στα ορυχεία του Λαυρίου (6ος αι. π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου)

Γλωσσικά σχόλια

Ερμηνευτικά σχόλια

Tῶν ᾿Αθήνησι προεστηκότων... τὰς πόλεις: Ο Ξενοφών υποστηρίζει ότι ηγέτες της Αθήνας προβάλλουν την αδυναμία της αττικής γης να εξασφαλίσει τα αναγκαία αγαθά στους πολίτες της ως δικαιολογία για την επεκτατική και ηγεμονική πολιτική που ασκεί η πόλη τους έναντι των άλλων ελληνικών πόλεων. Δηλώνει πως ο ισχυρισμός αυτός τον ώθησε να διερευνήσει κατά πόσο η αττική γη είναι ικανή να συντηρήσει τον πληθυσμό της πόλης. Στη συνέχεια καταδεικνύει πόσο γενναιόδωρη υπήρξε η φύση με την Αττική επικαλούμενος στοιχεία, όπως το εύκρατο κλίμα και το πλούσιο υπέδαφός της.

Ερωτήσεις

1. Ποιον ισχυρισμό προβάλλουν μερικοί άρχοντες των Αθηναίων, για να δικαιολογήσουν το ότι μερικές φορές αδικούν τους άλλους Έλληνες; Πώς αντιμετωπίζει αυτόν τον ισχυρισμό τους ο Ξενοφών; Ποια επιχειρήματα προβάλλει, για να στηρίξει την άποψή του;
2. Ο Ξενοφών περιγράφει την Αττική ως τόπο με ιδανικό κλίμα και εξαιρετικές δυνατότητες και προοπτικές ανάπτυξης. Ποιες από αυτές πιστεύετε ότι έχουν αξιοποιηθεί από τους σύγχρονους Έλληνες, ποιες έχουν παραμεληθεί και ποιες έχουν χαθεί για πάντα;
3. Λαμβάνοντας υπόψη όσα γνωρίζετε από το μάθημα της Ιστορίας να αναφέρετε άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας στους οποίους διακρίθηκαν οι Αθηναίοι. Ποιοι γεωγραφικοί και άλλοι παράγοντες πιστεύετε ότι τους έστρεψαν σε αυτούς;
   

	Λεπτομέρειες από τη μεγαλοπρεπή πομπή των Παναθηναίων που απεικονίζεται στην πλάκα της βόρειας ζωφόρου του Παρθενώνα (Μουσείο Ακροπόλεως Αθήνας)

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ἡ γῆ [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο γῆ]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
			γήινος γεώδης (και γαιώδης)
		ὁ γεωρύχος [= αυτός που σκάβει τη γη] ὁ γεωμόρος [= κτηματίας] γεωργέω, γεωργῶ ὁ γεωτόμος [= αυτός που κόβει, ανοίγει το έδαφος] ἔγγαιος (συν. ἔγγειος) [= ντόπιος, εγχώριος]	ὁ/ἡ γηγενής, τὸ γηγενές ὁ γεωπόνος ὁ γεωργός ὁ γεωγράφος ὁ γήλοφος και γεώλοφος (= λοφίσκος) τὸ γήπεδον (-ο) [= (α.ε.) τεμάχιο γης, (ν.ε.) εγκατάσταση διεξαγωγής αθλητικών συναντήσεων] ἡ γεωμετρία ἐπίγειος ἔγγειος μεσόγειος ὑπόγειος	γεωλόγος γεώμηλο [= πατάτα] γεώτρηση γεωτρύπανο γεωδυναμική γεωπολιτικός γηπεδούχος περίγειο απόγειο υδρόγειος ισόγειος υπέργειος απογειώνω προσγειώνω

Ασκήσεις

1. Να εξηγήσετε τη σημασία των παρακάτω φράσεων της ν.ε. και να τις χρησιμοποιήσετε σε προτάσεις:
   α. δίνω γη και ύδωρ
   β. η Γη της Επαγγελίας
   γ. όπου γης και πατρίς
   
2. Να συμπληρώσετε τα κενά με την κατάλληλη λέξη από τον Λεξιλογικό Πίνακα:
   α. Εγκαινιάστηκε η νέα _______________ γραμμή του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου.
   β. Οι _______________ μελετούν τα στρώματα του φλοιού της Γης και τις μεταβολές τους.
   γ. Οι ποδοσφαιριστές συγκεντρώθηκαν πριν από την έναρξη του αγώνα στο κέντρο του _______________ .
   δ. Παρά τις επανειλημμένες _______________ δεν μπόρεσαν να βρουν νερό.
   ε. Το παραθαλάσσιο χωριό στο οποίο παραθερίσαμε φέτος ήταν ένας _______________ παράδεισος.

Β2. Ετυμολογικά

Παραγωγή ουσιαστικών

Παραγωγή ουσιαστικών από ουσιαστικά (β′ μέρος)

• Παρώνυμα – Εθνικά – Πατρωνυμικά – Γονεωνυμικά

Ασκήσεις

1. Να καταγράψετε εθνικά ουσιαστικά της ν.ε. που σχηματίζονται με τις καταλήξεις που διδαχτήκατε.
   
2. Να γράψετε τις παράγωγες λέξεις που ζητούνται συμπληρώνοντας τη σωστή κατάληξη στα παρακάτω ουσιαστικά με βάση τους πίνακες:
   Ἐρέτρια → Ἐρετρι-____ (εθνικό), γράμμα → γραμματ-____ (παρώνυμο), ἀετός → ἀετ-____ (γονεωνυμικό), Κρόνος → Κρον-____ (πατρωνυμικό), Μῆλος → Μήλ-____ (εθνικό), πρέσβυς → πρεσβύ-____ (παρώνυμο), Μυτιλήνη → Μυτιλην- ____ (εθνικό).
3. Να αντιστοιχίσετε τα παράγωγα ουσιαστικά της στήλης Α′ με την κατηγορία στην οποία ανήκουν από τη στήλη Β΄:

   Α′	Β′
   1. Δαναΐδης
   2. Μιλήσιος	α. παρώνυμο
   3. ὁπλίτης	β. εθνικό
   4. τοξότης	γ. πατρωνυμικό
   5. Ἰταλιώτης

   
   
4. Να συμπληρώσετε τον πίνακα με τις παράγωγες λέξεις που ζητούνται:

   ἵππος	παρώνυμο →
   Τάνταλος	πατρωνυμικό →
   Αἴγυπτος	εθνικό →
   πελαργός	γονεωνυμικό →
   Ῥόδος	εθνικό →
   δῆμος	παρώνυμο →

Γ. Γραμματική

1. Οριστική ενεστώτα ρήματος εἰμί

Το εἰμί (= είμαι, υπάρχω) είναι βοηθητικό ρήμα της α.ε., όπως το είμαι και το έχω της ν.ε. Στην οριστική του ενεστώτα κλίνεται ως εξής:

2. Οριστική ενεστώτα και μέλλοντα ενεργητικής φωνής βαρύτονων ρημάτων

Σε αυτή την Ενότητα θα διδαχτείτε τον σχηματισμό της οριστικής έγκλισης του ενεστώτα και του μέλλοντα στην ενεργητική φωνή των βαρύτονων ρημάτων, δηλ. των ρημάτων που δεν τονίζονται στη λήγουσα. Η οριστική έγκλιση φανερώνει κάτι βέβαιο, πραγματικό.

Παρατηρούμε ομοιότητα στις καταλήξεις της οριστικής του ενεστώτα και του μέλλοντα ε.φ. με τις αντίστοιχες της ν.ε. (υπάρχει μικρή διαφοροποίηση μόνο στο α′ και το γ′ πληθυντικό πρόσωπο).

Ο μέλλοντας έχει τις ίδιες καταλήξεις με τον ενεστώτα, μόνο που προστίθεται ένα -σ- (ο χρονικός χαρακτήρας) πριν από τις καταλήξεις:

Σχηματισμός οριστικής μέλλοντα ε.φ.

3. Οριστική μέλλοντα ενεργητικής φωνής αφωνόληκτων βαρύτονων ρημάτων

Τα αφωνόληκτα ρήματα τα οποία έχουν χαρακτήρα άφωνο σύμφωνο, δηλαδή ουρανικό, χειλικό ή οδοντικό, σχηματίζουν την οριστική του μέλλοντα όπως τα φωνηεντόληκτα, με τη διαφορά ότι από τη συγχώνευση του χαρακτήρα των ρημάτων αυτών με τον χρονικό χαρακτήρα -σ- προκύπτουν τα ακόλουθα:

Χειλικός χαρακτήρας π, β, φ (πτ) + σ → ψ
τρέπ-ω → τρέπ + σ-ω → τρέψω
βλάπτω (θ. βλαβ-) → βλάβ + σ-ω → βλάψω

Ουρανικός χαρακτήρας κ, γ, χ (ττ, σσ) + σ → ξ
λέγ-ω → λέγ + σ-ω → λέξω
τάττω (θ. ταγ-) → τάγ + σ-ω → τάξω

Οδοντικός χαρακτήρας τ, δ, θ (ζ) + σ → αποβάλλεται ο οδοντικός χαρακτήρας και μένει το -σ-
πείθ-ω → πείθ + σ-ω → πείσω
ψεύδω → ψεύδ + σ-ω → ψεύσω

Ασκήσεις

1. Να συμπληρώσετε τον σωστό τύπο του ρ. εἰμί στις παρακάτω φράσεις:
   α. Ἐγώ ____________ ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος.
   β. Ἡμεῖς ____________ προγόνων ἀγαθῶν.
   γ. Ὑμεῖς ____________ σύμμαχοι.
   δ. ῾Η πόλις ἡμῶν ἀρχαιοτάτη ____________.
   ε. Οἱ ἄνθρωποι θνητοί ____________.
   
2. Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις των δύο στηλών:

   Α′	Β′
   1. Αἱ ὧραι πρᾳόταται	α. ἐσμέν
   2. Ἡ γῆ παμφορωτάτη	β. ἐστέ
   3. Ἡμεῖς Ἕλληνες	γ. εἰμί
   4. Ὑμεῖς προεστηκότες	δ. ἐστίν
   5. Ἐγὼ διδάσκαλος τῆς ἀληθείας	ε. εἰσίν

   
   
3. Να γράψετε τον ίδιο τύπο της οριστικής μέλλοντα των ρηματικών τύπων: παρέχουσι, κηρύττει.
   
4. Να κλίνετε στην οριστική ενεστώτα και μέλλοντα τα ρήματα: καταλύω, πείθω, τρέπω, λήγω.
   
5. Να μεταφέρετε τους ρηματικούς τύπους στο ίδιο πρόσωπο του άλλου αριθμού:
   λέγουσι ____________, παρέχει ___________, βλαστάνει _____________, ἔχει _________, φονεύεις _________________, κρούσομεν __________________, λούετε ______________, παύσουσιν ________________, λύεις ___________, ἱκετεύσετε _____________, ἱδρύομεν ________________, ἀριστεύσει ______________, βασιλεύω _________________, θεραπεύσουσιν ____________.
6. Να μεταφέρετε τα ρήματα των παρακάτω φράσεων από τον ενεστώτα στον μέλλοντα:

   α. Ὁ στρατηγὸς κελεύει θαρσεῖν.	___________________
   β. Οἱ διδάσκαλοι παιδεύουσιν τοὺς μαθητάς.	___________________
   γ. Ἡμεῖς λύομεν τὰς σπονδάς.	___________________
   δ. Ὑμεῖς θύετε τοῖς θεοῖς.	___________________

   
   
7. Να μεταφέρετε τα ρήματα των παρακάτω προτάσεων από τον μέλλοντα στον ενεστώτα:

   α. Ἡμεῖς ἀριστεύσομεν.	___________________
   β. Οἱ ἄνθρωποι τοὺς θεοὺς ἱκετεύσουσιν.	___________________
   γ. Οἱ πολέμιοι ἐνεδρεύσουσιν.	___________________
   δ. Ὑμεῖς τοξεύσομεν ταύρους ἀγρίους.	___________________
   ε. Ὁ ἁλιεὺς ἰχθῦς ἁλιεύσει.	___________________

   
   

Ἁπλοῦς ὁ μῦθος τῆς ἀληθείας ἔφυ
Εὐριπίδης, Φοίνισσαι, στ. 469

Η αλήθεια λέγεται με απλά λόγια.