Χημεία (Γ Λυκείου Θετικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή
1.1 Αριθμός οξείδωσης. Οξείδωση - Αναγωγή 1.3 Ηλεκτροχημεία Αγωγοί ηλεκτρικού ρεύματος Ηλεκτρόλυση - Μηχανισμός - Εφαρμογές Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος

(1.2) Κυριότερα οξειδωτικά - αναγωγικά.
Αντιδράσεις οξειδοαναγωγής

Παρατηρούμε στην αντίδραση C + O2 → CO2, το οποίο ανάγεται, προκαλεί οξείδωση στον C και ο C, ο οποίος οξειδώνεται, προκαλεί αναγωγή στο O2. Στο παράδειγμα αυτό το οξυγόνο χαρακτηρίζεται ως οξειδωτική ουσία, ενώ ο άνθρακας ως αναγωγική ουσία. Για να γίνει όμως οξείδωση δεν είναι οπωσδήποτε απαραίτητο το οξυγόνο, αλλά οποιοδήποτε στοιχείο ή ένωση ή ιόν, που έχει άτομο διατεθειμένο να κατέβει την κλίμακα τιμών αριθμού οξείδωσης του (βλέπε σχήμα στην επόμενη σελίδα). Γενικεύοντας μπορούμε να ορίσουμε:

  • Οξειδωτικές ουσίες ή απλά οξειδωτικά ονομάζονται οι ουσίες (στοιχεία, χημικές ενώσεις ή ιόντα) που προκαλούν οξείδωση.

Τα οξειδωτικά περιέχουν άτομα που μπορούν να αναχθούν, που μπορούν δηλαδή να ελαττώσουν τον αριθμό οξείδωσης τους. Π.χ. το πυκνό διάλυμα ΗΝΟ3 χαρακτηρίζεται ως οξειδωτικό, καθώς κατά την μετατροπή του σε ΝΟ2, το άζωτο κατεβαίνει από +5 σε +4 την κλίμακα αριθμών οξείδωσης του.
Αυτή την αντίδραση μπορούμε να τη συμβολίσουμε είτε με ημιαντίδραση ιόντων - ηλεκτρονίων:
HNO3 + e- + H+ → NO2 + H2O
ή απλά: HNO35+ → NO24+ + ...
στην οποία φαίνεται η μεταβολή του αριθμού οξείδωσης του αζώτου.
Με ανάλογο τρόπο μπορούμε να ορίσουμε τα αναγωγικά:

  • Αναγωγικές ουσίες ή απλά αναγωγικά ονομάζονται οι ουσίες (στοιχεία, χημικές ενώσεις ή ιόντα) που προκαλούν αναγωγή.

Τα αναγωγικά περιέχουν άτομα που μπορούν να οξειδωθούν, που μπορούν δηλαδή να αυξήσουν τον αριθμό οξείδωσης τους. Π.χ. το H2S χαρακτηρίζεται ως αναγωγικό, καθώς κατά την μετατροπή σε S, το θείο ανεβαίνει την κλίμακα αριθμών οξείδωσης του από -2 σε 0.
Αυτή την αντίδραση μπορούμε να την περιγράψουμε με μια ημιαντίδραση ιόντων - ηλεκτρονίων:
H2S → S + 2e- + 2H+
ή απλά :
H2S2- → S0 + …
στην οποία φαίνεται η μεταβολή του αριθμού οξείδωσης του θείου.
Στους πίνακες που ακολουθούν αναφέρονται οι πιο συνηθισμένες οξειδωτικές και αναγωγικές ουσίες.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.3 : Κυριότερες οξειδωτικές και αναγωγικές ουσίες

ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΟΞΕΙΔΩΤΙΚΑ

Στοιχεία
Οξειδωτικά στοιχεία είναι τα αμέταλλα τα οποία έχουν την ακόλουθη σειρά οξειδωτικής ισχύος: F2, Ο3, Cl2, Br2, Ο2, I2, S
Δηλαδή το Cl2 είναι πιο οξειδωτικό από το Br2. Έτσι έχουμε:
Cl2 + 2 NaBr → 2 NaCl + Br2
Συνοπτικά ισχύει:
Χ2 → 2Χ- +… (Χ: F, Cl, Br, I)
Ο2 → Ο 2- +….
Ο3 → Ο2 + Ο 2- +…

Οξείδια
MnΟ2 + H+ → Mn2+ +…(ομοίως το PbO2)
CuO → Cu 0 + … (ομοίως το Ag2O)
H2Ο2 → Η2Ο2- + …
2 → S0 + …

Οξέα
H2SO4 (πυκνό) → SO2 +…
HNO3 (αραιό) → NO +…
HNO3 (πυκνό) → NO2 +

Άλατα
KMnO4 + H+ → Mn2+ + …
K2Cr2O7 + H+ → 2Cr3+
Άλατα που περιέχουν μέταλλο με τον ανώτερο Α.Ο. αυτού π.χ.
Fe3+ → Fe2+ + … και Sn4+ → Sn2+
οξυγονούχα άλατα αλογόνων → αλογονούχα άλατα
π.χ. KClO3 → KCl + …
CaOCl2(χλωράσβεστος) → CaCl2 + …

ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΑΝΑΓΩΓΙΚΑ

Στοιχεία
Μέταλλα
Η σειρά αναγωγικής ισχύος των μετάλλων σε σχέση με το υδρογόνο είναι:
K, Ba, Ca, Na, Mg, Al, Mn Zn, Cr, Fe, Co, Ni, Sn, Pb, H2, Bi, Cu, Hg, Ag, Pt, Au
Δηλαδή το Κ είναι πιο αναγωγικό από το Na. Έτσι, K + NaCl → KCl + Na
Γενικά ισχύει: Μ → Μx+ +…
Ορισμένα αμέταλλα (π.χ. C, S, P, H2)
C → CO2 +… , Η2 → Η2O +…
S → H2SO4 +…. , P → H3PO4 +….

Οξείδια
SO2 → H2SO4 + … , CO →CO2+…
H2O2 → O2 + …

Οξέα
2 HX → X2 + … (X = Cl, Br, I)
H2S → S0 + …
Η2SO3 → Η2SO4 + …( Γενικά, -ώδη οξέα → -ικά οξέα)

Άλατα
Na2SO3 → Na2SO4 + … (Γενικά, -ώδη άλατα → -ικά άλατα)
2NaX → X2 + … (X = Cl,Br,I)
Na2S → S + …
Fe2+ → Fe3+ + … (ομοίως Sn2+ → Sn4+)

Αμμωνία

2NH3 → N2+ …

Συμπλήρωση αντιδράσεων οξειδοαναγωγής

Οι αντιδράσεις οξειδοαναγωγής, για διδακτικούς λόγους, μπορούν να ταξινομηθούν στις εξής κατηγορίες.
1. Σύνθεση. Στις αντιδράσεις αυτές δύο ή περισσότερα στοιχεία ενώνονται προς σχηματισμό μιας χημικής ένωσης π.χ. C + O2 → CO2.
2. Αποσύνθεση και διάσπαση. Στην αποσύνθεση μια ένωση διασπάται στα στοιχεία της π.χ. 2HgΟ → 2Hg + O2. Στις αντιδράσεις διάσπασης παράγονται ενώσεις π.χ. 2ΚClΟ3 → 2ΚCl + 3O2. Ωστόσο, υπάρχουν αντιδράσεις διάσπασης που δεν είναι οξειδοαναγωγής, π.χ.
CaCO3(s) → CaO(s)+CO2(g)
3. Απλή αντικατάσταση. Στις αντιδράσεις αυτές ένα στοιχείο αντικαθίσταται από κάποιο άλλο δραστικότερο του. Η σειρά

δραστικότητας των μετάλλων και αμετάλλων προκύπτει με βάση τη σειρά ηλεκτροθετικότητας και ηλεκτραρνητικότητας, αντίστοιχα (σειρά αναγωγικής και οξειδωτικής ισχύος). Η σειρά αυτή αναφέρεται στον πίνακα 1.3 των οξειδωτικών και αναγωγικών ουσιών.
Να παρατηρήσουμε, ότι στις αντικαταστάσεις μετάλλων το μέταλλο εμφανίζεται στα προϊόντα με το μικρότερο αριθμό οξείδωσης (εκτός από το Cu που δίνει Cu2+) π.χ. Fe + 2HCl → FeCl2 + H2 .
4. Πολύπλοκες αντιδράσεις Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι αντιδράσεις εκείνες που δεν μπορούν να υπαχθούν σε μια από τις προηγούμενες κατηγορίες. π.χ. 3Η2S+ 2ΗNΟ3 → 3S + 2NΟ + 4Η2Ο
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αντιδράσεων που ανήκουν στην κατηγορία αυτή είναι:
α. οξείδωση μετάλλων με οξειδωτικά οξέα
Οι αντιδράσεις αυτές έχουν τη γενική μορφή:

Μ + πυκνό - θερμό H2SO4 θειικό άλας + SO2 + Η2Ο

Μ + πυκνό ΗNΟ3 νιτρικό άλας + ΝO2 + Η2Ο

Μ + αραιό ΗNΟ3 νιτρικό άλας + ΝO + Η2Ο

Όπου, Μ μέταλλο εκτός Pt και Au. Επίσης, το άλας που προκύπτει φέρει το μέταλλο συνήθως με το μεγαλύτερο αριθμό οξείδωσης του.
π.χ. Cu + 4ΗNΟ3 (πυκνό) → Cu (ΝΟ3)2 + 2ΝO2 + 2H2O
β. οξείδωση αμετάλλων με οξειδωτικά οξέα
Από τις αντιδράσεις αυτές ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν όσες δίνονται στον πίνακα:


C P S I
πυκνό - θερμό H2SO4 CO2 H3PO4 SO2 -
πυκνό ΗNΟ3 CO2 H3PO4 H2SO4 HIO3
αραιό ΗNΟ3 - H3PO4 H2SO4 -

π.χ. Ι2 + 10ΗNΟ3 (πυκνό) → 2ΗΙΟ3 + 10ΝO2 + 4H2O

Οι αντιδράσεις της κατηγορίας 1, 2, 3, μπορούν εύκολα να ισοσταθμιστούν. Όμως, η ισοστάθμιση (η εύρεση των συντελεστών) των «πολύπλοκων» οξειδοαναγωγικών αντιδράσεων παρουσιάζει κάποια δυσκολία. Δύο μέθοδοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ισοστάθμιση μιας πολύπλοκης αντίδρασης οξειδοαναγωγής:
1. Μέθοδος ημιαντιδράσεων. Αυτή στηρίζεται στις ημιαντιδράσεις ιόντων - ηλεκτρονίων της οξειδωτικής και αναγωγικής ουσίας.
2. Μέθοδος μεταβολής του αριθμού οξείδωσης. Αυτή βασίζεται στις μεταβολές του αριθμού οξείδωσης του οξειδωτικού και αναγωγικού.

Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι για την εφαρμογή της μιας ή της άλλης μεθόδου απαιτείται η γνώση των προϊόντων αντίδρασης, τα οποία προκύπτουν με βάση τους πίνακες των οξειδωτικών και αναγωγικών ουσιών. Παρακάτω περιγράφεται η μέθοδος της μεταβολής του αριθμού οξείδωσης, η οποία σε πολλές περιπτώσεις φαίνεται απλούστερη της πρώτης. Ακολουθούν αρκετά παραδείγματα για την εμπέδωση της μεθόδου.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΩΝ ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗΣ «ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΥ» ΜΟΡΦΗΣ
1. Γράφουμε τα αντιδρώντα (οξειδωτικό - αναγωγικό).
2. Γράφουμε τα προϊόντα αυτών, όπως προκύπτουν από τους πίνακες 1.3 των οξειδωτικών και αναγωγικών ουσιών.
3. Ισοσταθμίζουμε τα οξειδωτικά και αναγωγικά με τα προϊόντα αυτών. Παίρνουμε τόσα άτομα από το στοιχείο που οξειδώνεται όση είναι η μεταβολή του αριθμού οξείδωσης του στοιχείου που ανάγεται και αντίστροφα, τόσα άτομα από το στοιχείο που ανάγεται όση είναι η μεταβολή του αριθμού οξείδωσης του στοιχείου που οξειδώνεται. Κατ΄ αυτό τον τρόπο εξασφαλίζουμε:

συνολική μεταβολή Α.Ο. οξειδωτικού = συνολική μεταβολή Α.Ο. αναγωγικού

4. Αν η αντίδραση γίνεται σε όξινο περιβάλλον γράφουμε στα αντιδρώντα τον κατάλληλο αριθμό μορίων οξέος.
5. Ισοσταθμίζουμε τα άτομα υδρογόνου στα δύο μέλη της χημικής εξίσωσης, προσθέτοντας στο μέλος που χρειάζεται τον κατάλληλο αριθμό μορίων νερού.

Παραδείγματα οξειδοαναγωγικών αντιδράσεων

1. Οξείδωση ΝΗ3 από CuO

α. Βρίσκουμε από τους πίνακες οξειδωτικών και αναγωγικών τα προϊόντα, που είναι Ν2 για την ΝΗ3 και Cu για το CuO.
ΝΗ3 + CuO → N2 + Cu
β. Υπολογίζουμε τη μεταβολή του αριθμού οξείδωσης για το στοιχείο που οξειδώνεται και για το στοιχείο που ανάγεται.
N: από -3 → 0 μεταβολή 3
Cu: από +2 → 0 μεταβολή 2 (απόλυτη τιμή)
γ. Παίρνουμε τόσα άτομα Ν όση είναι η μεταβολή του αριθμού οξείδωσης του Cu και τόσα άτομα Cu όση είναι η μεταβολή του αριθμού οξείδωσης του Ν. Δηλαδή,
2ΝΗ3 + 3CuO → N2 + 3Cu
Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται:

συνολική μεταβολή Α.Ο. Ν = συνολική μεταβολή Α.Ο.Cu
Παρατήρηση: Αν οι μεταβολές των αριθμών οξείδωσης δεν είναι αριθμοί πρώτοι μεταξύ τους, τότε για να βρούμε τους συντελεστές των οξειδωτικών και αναγωγικών ουσιών διαιρούμε τις μεταβολές με το μέγιστο κοινό διαιρέτη τους. Με άλλα λόγια αν οι μεταβολές σχηματίζουν κλάσμα που δέχεται απλοποίηση κάνουμε απλοποίηση και τους απλοποιημένους αριθμούς βάζουμε συντελεστές στη χημική εξίσωση.
δ. Ισοσταθμίζουμε τα άτομα του Η προσθέτοντας στο μέλος της αντίδρασης που χρειάζεται τον κατάλληλο αριθμό μορίων Η2Ο. Αν έχουμε εργαστεί σωστά τα άτομα του Ο θα πρέπει να είναι ισοσταθμισμένα, όπως φαίνεται στο παράδειγμα:
2ΝΗ3 + 3CuO → N2 + 3Cu + 3H2O

2. Οξείδωση C από πυκνό διάλυμα ΗΝΟ3

Ο C οξειδώνεται σε CO2 και το πυκνό διάλυμα ΗΝΟ3 ανάγεται σε ΝΟ2.

Εικόνα

3. Οξείδωση Ag από αραιό διάλυμα ΗΝΟ3

Ο Αg οξειδώνεται σε AgNO3 και το αραιό διάλυμα ΗΝΟ3 ανάγεται σε ΝΟ.

Εικόνα

Για να σχηματιστούν τα 3 mol AgNO3 χρειάζονται άλλα 3 mol ΗΝΟ3 (τα οποία δρουν ως οξύ). Δηλαδή στην προκειμένη περίπτωση το ΗΝΟ3 έχει διπλό ρόλο, δρα ως οξειδωτικό και ως οξύ.

4. Οξείδωση CO από KMnO4 παρουσία H2SO4

Το CΟ οξειδώνεται σε CO2 και το Mn7+ ανάγεται σε Mn2+ δηλαδή σε Mn2+SO4, ενώ το Κ+ δε συμμετέχει στην οξειδοαναγωγική δράση.

Εικόνα

5. Οξείδωση FeCl2 από K2Cr2O7 παρουσία HCl

Ο FeCl2 οξειδώνεται σε FeCl3 και το Cr6+ του K2Cr2O7 ανάγεται σε Cr3+, δηλαδή σε CrCl3.

Εικόνα

Υπολογίζουμε τη μεταβολή για το 1 άτομο Cr που είναι 3 και για το 1 άτομο Fe που είναι 1. Στη συνέχεια ο τύπος του K2Cr2O7 μας αναγκάζει να πάρουμε 2 άτομα Cr και αντίστοιχα 6 άτομα Fe. Για το σχηματισμό

των χλωριούχων αλάτων χρειάζονται 26 ιόντα Cl- . Απ΄ αυτά 12 Cl- προέρχονται από το FeCl2 και 14 από το HCl.

6. Οξείδωση SO2 από πυκνό διάλυμα ΗΝΟ3

Το SO2 ανάλογα με το περιβάλλον μπορεί να δράσει ως αναγωγικό παρουσία οξειδωτικού και να δώσει Η2SO4 (SO2 → Η2SO4) ή ως οξειδωτικό παρουσία αναγωγικού και να δώσει S (SO2 → Sο).

Στην προκειμένη περίπτωση η παρουσία του ΗΝΟ3 (ισχυρό οξειδωτικό) προκαλεί την αναγωγική δράση του Η2SO4.

Εικόνα

7. Οξείδωση H2S από SO2

To Η2S δρα ως αναγωγικό και το SO2 ως οξειδωτικό. Δηλαδή έχουμε:

Εικόνα

8. Οξείδωση Η2Ο2 από KMnO4 παρουσία Η2SO4

Το Η2Ο2 παρουσία οξειδωτικού δρα ως αναγωγικό, οπότε το οξυγόνο του οξειδώνεται Η2Ο21- → Ο20 + …

Αντίθετα, παρουσία αναγωγικού το Η2Ο2 δρα ως οξειδωτικό και το οξυγόνο του ανάγεται Η2Ο21- → 2 Η2Ο2- + … .

Στη συγκεκριμένο παράδειγμα το KMnO4 ως οξειδωτικό προκαλεί την αναγωγική δράση του Η2Ο2. Δηλαδή,

Εικόνα

Γενική παρατήρηση

Να παρατηρήσουμε, ότι με τη βοήθεια των κανονικών δυναμικών οξείδωσης - αναγωγής (Εο), που θίγονται στην ύλη της Γ΄ Λυκείου, μπορεί κανείς να αναγνωρίσει σε μια οξειδοαναγωγική αντίδραση ποιο σώμα είναι οξειδωτικό και ποιο αναγωγικό. Έτσι, μπορεί να δοθεί τέλος στην ανάγκη απομνημόνευσης των οξειδωτικών και αναγωγικών ουσιών, που δίνονται στους πίνακες 1.3 και που επί του παρόντος αποτελούν τη βάση για τη συμπλήρωση των αντιδράσεων οξειδοαναγωγής.

Παράδειγμα 1.2

Διαθέτουμε δύο μεταλλικά δοχεία το ένα είναι από χαλκό και το άλλο από αλουμίνιο (αργίλιο). Σε ποιο από τα δύο δοχεία θα αποθηκεύατε διάλυμα FeSO4 και σε ποιο διάλυμα Mg(NO3)2;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η αποθήκευση διαλύματος FeSO4 στο αλουμινένιο δοχείο προκαλεί την αντίδραση:
3FeSO4 + 2Al → Al2(SO4)3 + 3Fe

Αυτό συμβαίνει επειδή το Al είναι πιο δραστικό από το Fe (θυμηθείτε τη σειρά ηλεκτροθετικότητας).

Αντίθετα, αν αποθηκεύσουμε το FeSO4 στο χάλκινο δοχείο καμιά χημική αντίδραση δε λαμβάνει χώρα, καθώς ο Cu είναι λιγότερο δραστικός από το Fe. Επίσης το διάλυμα του Mg(NO3)2 μπορεί να αποθηκευθεί σε οποιοδήποτε δοχείο άφοβα, αφού τόσο το Al όσο και ο Cu είναι λιγότερα δραστικά από το Mg.

Συνεπώς, το διάλυμα του FeSO4 προτείνεται να αποθηκευτεί στο χάλκινο δοχείο και το διάλυμα του Mg(NO3) στο αλουμινένιο δοχείο.

Εφαρμογή

Σε ποιο δοχείο θα επιλέγατε να αποθηκεύσετε διάλυμα ZnCl2 σε σιδερένιο ή αλουμινίου;


Παράδειγμα 1.3

Πόσα λίτρα Cl2 σε STP συνθήκες εκλύονται κατά την αναγωγή 17,4 g MnO2 με περίσσεια διαλύματος HCl;

ΛΥΣΗ
Με βάση τη χημική εξίσωση έχουμε:
MnO2 + 4HCl → MnCl2 + Cl2+ 2H2O
Εικόνα
Συνεπώς, x = 4,48 L Cl2 σε STP.

Εφαρμογή

Πόσα λίτρα SO2 σε STP συνθήκες ελευθερώνονται κατά την αντίδραση 6,35 g Cu με περίσσεια πυκνού διαλύματος H2SO4 ;


Παράδειγμα 1.4

1,3 g μετάλλου (Μ) που είναι δραστικότερο από το Η2 και εμφανίζεται στις ενώσεις του με αριθμό οξείδωσης +2, διαλύεται σε περίσσεια αραιού διαλύματος H2SO4, οπότε ελευθερώνονται 448 mL H2 σε STP. Ποια είναι η σχετική ατομική μάζα, Ar, του Μ;

ΛΥΣΗ
Εικόνα
ή Ar = 65.

Εφαρμογή

5,6 g σιδήρου προστίθενται σε περίσσεια διαλύματος HCl, οπότε ελευθερώνονται 2,24 L H2 σε STP. Ποια είναι η σχετική ατομική μάζα του σιδήρου; Να σημειωθεί ότι στις αντιδράσεις απλής αντικατάστασης το μέταλλο παίρνει συνήθως το μικρότερο αριθμό οξείδωσης.