ΟΙ ΝΟΜΟΙ

Ο Ρωμαίος ρήτορας, πολιτικός και φιλόσοφος Κικέρωνας (106-43 π.Χ.) ασχολήθηκε με το πρόβλημα των νόμων και στα θεωρητικά του έργα (συγκεκριμένα στο «De legibus», «Για τους νόμους») και στους ρητορικούς του λόγους. Επιδίωξε μια σύνθεση – χωρίς να είναι βέβαιο ότι την πέτυχε – ανάμεσα στην ελληνική φιλοσοφική αντίληψη για τους νόμους και στη ρωμαϊκή πραγματικότητα. Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το λόγο του «Pro Cluentio», που τον έγραψε το 66 π.Χ.

In eā civitāte*, quam leges* continent, boni viri libenter leges servant. Lex* enim est fundamentum libertātis*, fons* aequitātis*. Mens* et animus et consilium et sententia civitātis* posita est in legibus*. Ut corpora* nostra sine mente*, sic civitas* sine lege* non stat. Legum* ministri sunt magistrātus*, legum interpretes* iudices*, legum denique omnes* servi sumus: sic enim liberi esse possumus.

Ετυμολογικά: 1. πρβ. μπουνάτσα = καλοκαιρία· << βεν. 2. ὁρῶ < Fopῶ 3. < fundo 4. < līber ≃ ελεύθερος· lībero 5. ἄνευ  6. πρβ. minimus 7. < magister 8. κυρ. «φύλακας»· πρβ. servo 9. ≠ lĭber -bri = βιβλίο 10. < pote – «κύριος» + sum· πρβ. δεσ– πότης = «κύριος του σπιτιού».

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Η λατινική τρίτη κλίση περιλαμβάνει, όπως και η ελληνική, ονόματα συμφωνόληκτα και φωνηεντόληκτα (σε -i). Τα σ υ μ φ ω ν ό λ η κ τ α διακρίνονται σε αφωνόληκτα, υγρόληκτα κτλ. (χωρίς ουσιαστικές διαφορές στην κλίση) και είναι π ε ρ ι τ τ ο σ ύ λ λ α β α. Όπως και στα ελληνικά, η κλίση των ουδετέρων (genus -eris) διαφέρει από την κλίση των αρσενικών - θηλυκών (lex. θ.) στην ονομαστ., αιτ. και κλητική και των δύο αριθμών.

Μαρμάρινη προτομή του Κικέρωνα (γύρω στο 40 π.Χ.).

Αρσενικά – θηλυκά

Ουδέτερα

Με την κλίση συμβαίνουν, όπως και στην ελληνική, φθογγικές αλλοιώσεις π.χ. lex < *leg-s (πρβ. φύλαξ < *φύλακ-ς)· gener-is <   *genes-is (ρωτακισμός) (πρβ. γένους < *γένεσ-ος).

Πολλά μονοσύλλαβα συμφωνόληκτα (αρσ. και θηλ.) που λήγουν σε -ns (mens, fons κτλ.), -rs (ars), -bs (urbs) κτλ. σχηματίζουν τη γενική του πληθυντικού σε -ium (montium, fontium, artium). Ουσιαστικά όμως πρόκειται για φωνηεντόληκτα (mons <   *montis· (για την κλίση των φωνηεντολήκτων βλ. το μάθ. VII).

Η γνώση του γραμματικού γένους των τριτοκλίτων είναι απαραίτητη όχι μόνο για τη συμφωνία με το επίθετο αλλά και για την κλίση (διαφορά αρσ.-θηλ. και ουδετέρων). Οι παρακάτω κανόνες είναι σχετικοί, γιατί οι εξαιρέσεις είναι αρκετές. Ως βάση παίρνουμε τους τελικούς φθόγγους της ονομαστικής του ενικού.

Αρσενικά: σε -or, -os, -er, -ο, -es (περιττοσύλλαβα), -is (γεν. -eris) και -guis, -nis.

Θηλυκά: σε -x, -as, -is (ισοσύλλ.), -ēs (ισοσύλλ.), σύμφ. + s, -aus, -us (γεν. -tis και -dis) και όσα λήγουν σε -do, -go, -io.

Ουδέτερα: σε -c, -a, -l, -e, -n, -t, -ar, -ur, -us (γεν. -ris).

2. Η αναφορική αντωνυμία qui quae quod συνδυάζει τύπους και των πρωτόκλιτων-δευτερόκλιτων και των τριτόκλιτων ονομάτων (για το quod πρβ. id). Όπως όλες σχεδόν οι αντωνυμίες, δεν έχει κλητική. Για την κλίση της βλ. τη Γραμματική.

3. Η γενική με ουσιαστικά μπορεί να είναι αντικειμενική (legum servus·πρβ. φύλαξ τῶν νόμων) ή υποκειμενική (fons aequitāti· πρβ. η νίκη των Ελλήνων).

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Civitas lībera, corpus nostrum: να κλιθούν μαζί.
2. Να συμπληρωθούν τα κενά των καταλήξεων:
   Nos bon...........  leg........... (πληθ.) servāmus.
   Civitas sine lībert ........... misera est.
   Mens iudic...........  (πληθ.) līber............ est.
   Vos aequitāt............. amātis.
   Graeci lībertāt .............amant.
   Iudex leg............. (εν.) interpre ............. est.
3. Ποιος ρηματικός τύπος παραλείπεται μετά το sine mente;
4. Να μετατρέψετε τα επίθετα στις παρακάτω προτάσεις σε αναφορικές προτάσεις. Π.χ. civitas lībera =civitas,quae lībera est.
   lex valida =
   consilium bonum =
   mens infirma =
   iudex līber =
5. Να μεταφραστούν στα λατινικά οι παρακάτω προτάσεις:
   Οι Έλληνες ήσαν υπηρέτες των νόμων.
   Οι νόμοι είναι η πηγή της ελευθερίας.