ΜΑΘΗΜΑ XXIV

LECTIO QUARTA ET VICESIMA

TO ΠΑΘΗΜΑ ΕΝΟΣ ΨΕΥΤΗ

To κείμενο που ακολουθεί είναι ένα έξυπνο ανέκδοτο που αναφέρεται στο Ρωμαίο νομομαθή Κορνήλιο το Νασικά (Cornēlius Scipio Nasīca) και στον ποιητή Έννιο (Quintus Ennius: 239-169 π.Χ.)

Cum P. Cornēlius Nasīca ad Ennium poētam venisset* eique ab ostio quaerenti Ennium ancilla dixisset* eum domi non esse, Nasīca sensit illam domini iussu id dixisse et illum intus esse. Accipe nunc quid postea Nasīca fecerit*. Paucis post diēbus cum Ennius ad Nasīcam venisset* et eum a ianuā quaereret*, exclamāvit Nasīca se domi non esse, etsi domi erat. Tum Ennius indignātus quod Nasīca tam aperte mentiebātur: «Quid?» inquit «Ego non cognosco vocem tuam?» Visne scire quid Nasīca responderit*? «Homo es impudens. Ego cum te quaererem*, ancillae tuae credidi te domi non esse; tu mihi ipsi non credis?»

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

ostium -ii πόρτα(1)ab ostio από την πόρτα (πρβ. a ianuā) quaero, quaesīvi, quaesītum, quaerĕre, 3 ζητώ eique = Nasīcae εμμ. αντικ. στο dixisset ancilla -ae η υπηρέτρια eum = Ennium domini (γεν.) iussu με διαταγή του αφεντικού της illum = Ennium intus (επίρρ.) μέσα(2) accipio μαθαίνω· accipe προστ. του ενεστώτα, β' εν. προσ. nunc (επίρρ.) τώρα(3) facio, fēci, factum, facĕre, 3* κάνω ianua -ae πόρτα(4) exclāmo, 1 αναφωνώ(5) indignor, αποθ. 1 αγανακτώ

quod ... mentiebātur ουσ. πρότ., αντικ. του indignātus (quod που, γιατί) tam (επίρρ.) τόσο aperte (επίρρ.) ανοικτά, φανερά mentior, αποθ. 4 λέω ψέματα cognosco, cognōvi, cognitum, cognoscĕre, 3 γνωρίζω(6) tuus -a -um δικός σου vis θέλεις (β' εν. του volo) -nĕ εγκλιτικό ερωτηματ. μόριο· εισάγει ερωτηματικές προτάσεις (μεταφράζεται με το «μήπως» ή παραμένει αμετάφραστο) scio, 4 γνωρίζω, μαθαίνω impudens -entis αναιδής(7) credo, credidi, creditum, credĕre, 3 ( + δοτ. και απαρ.) πιστεύω(8)

Ετυμολογικά: 1. < os = στόμα 2. ἐντός, intra, intro, 1 3. νῦν 4. < Ianus = Ιανός, ο θεός με τα δύο πρόσωπα (> Ιανουάριος) βλ. το μάθ. Χ, εισ. 5. inclāmo 6. co-gnosco- πρβ. γι-γνώσκω· 7. in + pudeo = ντρέπομαι· pudor 8. incredibilis

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Η υποτακτική του ενεργητικού παρακειμένου σχηματίζεται ως εξής:

amav-eri-m, delev-eri-m, leg-eri-m, audiv-eri-m. Εκτός από το α' εν. πρόσωπο, η κλίση συμπίπτει με την οριστική του ενεργ. συντελεσμένου μέλλοντα (amav-er-o). Η υποτακτική του παρακειμένου του sum κάνει fu-eri-m. Παραθέτουμε την υποτακτική του παρακειμένου του amo και του sum (για τις άλλες συζυγίες βλ. τη Γραμματική):

Υποτακτική του Ενεργητικού Παρακειμένου
amaveri-m	amaveri-mus	fueri-m	fueri-mus
amaveri-s	amaveri-tis	fueri-s	fueri-tis
amaveri-t	amaveri-nt	fueri-t	fueri-nt

2. Η υποτακτική του παθητικού παρακειμένου σχηματίζεται περιφραστικά: amatus -a -um sim· delētus -a -um sim κτλ.

3. Η υποτακτική του ενεργητικού υπερσυντελίκου σχηματίζεται ως εξής:

Ένας πρακτικός τρόπος για το σχηματισμό είναι να προσθέσουμε τις βασικές καταλήξεις στο απαρέμφ. του ενεργ. παρακειμένου: amavisse-m, delevisse-m, Iegisse-m, audivisse-m. Η υποτακτική του υπερσ. του sum κάνει fu-isse-m. Επειδή το πρόσφ. -issē- έχει το -e- μακρόχρονο, τονίζουμε amavissēmus. Παραθέτουμε την υποτακτική του υπερσυντελίκου του amo και του sum (για τις άλλες συζυγίες βλ. τη Γραμματική):

Υποτακτική του Ενεργητικού Υπερσυντελίκου
amavisse-m	amavissē-mus	fuisse-m	fuissē-mus
amavisse-s	amavissē-tis	fuisse-s	fuissē-tis
amavisse-t	amavisse-nt	fuisse-t	fuisse-nt

4. Η υποτακτική του παθητικού υπερσυντελίκου σχηματίζεται περιφραστικά: amātus -a -um essem· delētus -a -um essem κτλ.

5. Η ακολουθία των χρόνων

Μετά από ρήμα εξάρτησης σε αρκτικό χρόνο, η υποτακτική του ενεστώτα εκφράζει το σύγχρονο, η υποτακτική του παρακειμένου το προτερόχρονο και η υποτακτική του ενεστώτα της ενεργ. περιφραστικής συζυγίας το υστερόχρονο. (Οι βασικοί αρκτικοί χρόνοι της οριστικής είναι ο ενεστώτας, ο παρακείμενος με σημασία ένεστώτα, [π.χ. audīvi = άκουσα και ξέρω], ο απλός και ο συντελεσμένος μέλλοντας. Επίσης η προστακτική του ενεστώτα και του μέλλοντα). Π.χ.

Rogat quid agam ρωτά τι κάνω
Rogat quid egerim ρωτά τι έκανα
Rogat quid actūrus sim ρωτά τι θα κάνω

Μετά από ρήμα εξάρτησης σε ιστορικό χρόνο η υποτακτική του παρατατικού εκφράζει το σύγχρονο, η υποτακτική του υπερσυντελίκου το προτερόχρονο και η υποτακτική του παρατατικού της ενεργ. περιφραστικής συζυγίας το υστερόχρονο. (Οι βασικοί ιστορικοί χρόνοι της οριστικής είναι ο παρακείμενος με σημασία αορίστου, ο παρατατικός και ο υπερσυντέλικος). Π.χ.

Rogābat quid agerem ρωτούσε τι έκανα
Rogābat quid egissem ρωτούσε τι είχα κάνει
Rogābat quid actūrus essem ρωτούσε τι θα έκανα

6. Για τις διηγήσεις του παρελθόντος χρησιμοποιείται πολύ συχνά ο σύνδεσμος cum με υποτακτική παρατατικού (για πράξη σύγχρονη) και υπερσυντελίκου (για πράξη προτερόχρονη.) Ο cum αυτός, που αποδίδεται με το «όταν», είναι γνωστός ως ιστορικός ή διηγηματικός, και δεν έχει κάτι αντίστοιχο στα αρχαία ελληνικά.

Ο χρονικός cum με οριστική μας πληροφορεί απλώς για το χρόνο που έγινε κάτι π.χ. cum vēnit = όταν ήλθε, τότε που ήλθε. Αντίθετα, ο ιστορικός cum υπογραμμίζει τη βαθύτερη σχέση της δευτερεύουσας με την κύρια πρόταση· δημιουργεί μια σχέση αιτίου και αιτιατού ανάμεσά τους. Είναι φανερός εδώ ο ρόλος του υποκειμενικού στοιχείου που υπάρχει στην υποτακτική. Η πρόταση cum venisset σημαίνει: όταν ήλθε, ως αποτέλεσμα του ότι ήλθε.

7. Μετά από ρήματα που δηλώνουν ψυχικό πάθος (gaudeo, queror, indignor κτλ.) ακολουθούν ουσιαστικές προτάσεις που εισάγονται με το quod, εκφέρονται με οριστική και εκφράζουν την αιτία π.χ. gaudeo quod urbs servāta est.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Να συμπληρωθούν οι σωστοί τύποι της υποτακτικής του παρακειμένου (ενεργητικού και παθητικού) Προσοχή στον τονισμό!
   Rogat Paulus, quid ancilla .............................. (dico)
   Rogat Paulus, quid nos  ..................................  (facio)
   Rogat Paulus, quid ego  ..................................   (respondeo)
   Rogat Paulus, quid tu     ..................................     (audio)
   Rogat Paulus, quid illi ..................................   (parο)
   Rogat Paulus, num (αν) Arria................................. (egredior).
   Rogat Paulus, num Paetus Rōmam    ..................................   (trahor)
   Rogat Paulus, num vos domi   ..................................   (sum)
2. Να συμπληρωθούν οι σωστοί τύποι της υποτακτικής του υπερσυντελίκου (ενεργητικού και παθητικού). Προσοχή στον τονισμό!
   Rogābat Paulus, quid ancilla   ............................ (dico)
   Rogābat Paulus, quid nos ............................ (facio)
   Rogābat Paulus, quid ego  ............................  (respondeo)
   Rogābat Paulus, quid tu ............................. (audio)
   Rogābat Paulus, quid illi.............................. (paro)
   Rogābat Paulus, num (αν) Arria.............................. (egredior)
   Rogābat Paulus, num Paetus Rōmam  ............................ (trahor)
   Rogābat Paulus, num vos domi  ............................  (sum)
3. Να αντικατασταθούν οι απόλυτες αφαιρετικές από τον ιστορικό cum με υποτακτική του υπερσυντελίκου π.χ. Caco interfecto Hercules ex Italiā discessit: Cum Hercules Cacum interfecisset, ex Italiā discessit.
   

   Delētis legionibus	Galli Rōmam evertērunt.
   Gallis interemptis	Camillus aurum recēpit.
   Pedibus animadversis	miles Claudium extrāxit.
   Catilinā victo	Antōnius urbem servāvit.

4. Να δικαιολογηθεί ο χρόνος των προτάσεων του κειμένου quid ... fecerit και quid ... responderit με βάση τους κανόνες της ακολουθίας.