ΜΑΘΗΜΑ XXIII

LECTIO TERTIA ET VICESIMA

ΕΝΑΣ ΥΠΕΡΟΧΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Ο Καικίνας Παίτος (Caecīna Paetus) πήρε μέρος σε μια αποτυχημένη εξέγερση εναντίον του αυτοκράτορα Κλαυδίου το 42 μ.Χ. Συνελήφθη, δικάστηκε, καταδικάστηκε και διατάχτηκε να αυτοκτονήσει. Η γυναίκα του Αρρία (Arria) πέθανε μαζί του με συγκινητικό τρόπο. Οι συγγραφείς της εποχής μιλούν με θαυμασμό για τη στάση της απέναντι στο σύντροφο της ζωής της. Όπως φαίνεται από τα δυο περιστατικά που ακολουθούν -μαρτυρία του Πλινίου του νεότερου- τη διέκρινε σπάνια ψυχική δύναμη και θάρρος και μια εξίσου ανεπτυγμένη ευαισθησία.

Aegrotābat Caecīna Paetus, marītus Arriae, aegrotābat et filius. Filius mortuus est. Huic Arria funus ita parāvit, ut ignorarētur* a marīto; quin immo cum illa cubiculum marīti intraverat, vivere filium simulābat, ac marīto persaepe interroganti, quid ageret* puer, respondēbat: «Bene quiēvit, libenter cibum sumpsit». Deinde, cum lacrimae suae, diu cohibitae, vincerent* prorumperentque*, egrediebātur; tum se dolōri dabat et paulo post siccis oculis redībat. Scribōniānus arma in Illyrico contra Claudium moverat; fuerat Paetus in partibus eius et, occīso Scribōniāno, Rōmam trahebātur. Erat ascensūrus navem; Arria milites orābat, ut simul imponerētur*. Non impetrāvit: conduxit piscatoriam naviculam ingentemque navem secūta est.

Επιτύμβιο ανάγλυφο του Αυρηλίου Ερμία και της γυναίκας του (από τη Ρώμη· γύρω στο 60 π.Χ.)

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Ετυμολογικά: 1. intra 2. vivus 3. per + saepe 4. ἄγω 5. bonus, bene-ficium 6. prae-sumo 7. κυρ. «στη διάρκεια της μέρας»· dies 8. πρβ. σέκος << ιτ. 9. oc-ulus· ὄπ-ωπα, ὄμ-μα, 10. πρβ. ασανσέρ << γαλλ. 11. ναῦς, navigo· nauta ≤ ναύτης 12. similis 13. piscis = ψάρι· πρβ. πισίνα << βεν.: κυρ. «ιχθυοτροφείο»

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Η υποτακτική του παρατατικού της ενεργητικής φωνής των συζυγιών α', β' και δ' σχηματίζεται ως εξής:

amā -re -m, delē -re -m, audī -re -m.

Στη γ' συζυγία παρεμβάλλεται το συνδ. φωνήεν -e- μεταξύ του ενεστ. θέματος και του προσφύματος -re-: lege re-m. (Το πρόσφυμα -re- προέρχεται από το -se-, όπως προκύπτει από την υποτακτική του παρατατικού του sum: es -se -m). Πρακτικός κανόνας: προσθέτουμε τις βασικές καταλήξεις στο απαρέμφατο του ενεργητικού ενεστώτα: amāre- m, delēre-m κτλ.

Η υποτακτική του παθητικού παρατατικού σχηματίζεται ως εξής:

amāre -r, delēre-r, legere -r, audire -r. Παραθέτουμε την υποτακτική του ενεργητικού και του παθητικού παρατατικού του amo (για τις άλλες συζυγίες βλ. τη Γραμματική).

2.    Η υποτακτική χρησιμοποιείται πολύ συχνότερα σε δευτερεύουσες προτάσεις παρά σε κύριες. Ορισμένες προτάσεις εκφέρονται πάντοτε μέ υποτακτική (πλάγιες ερωτηματικές, βουλητικές, ενδοιαστικές, τελικές, συμπερασματικές). Άλλες εκφέρονται ή με οριστική ή με υποτακτική, ανάλογα με την περίπτωση (αναφορικές, παραβολικές, χρονικές, αιτιολογικές, εναντιωματικές-παραχωρητικές, υποθετικές). Η οριστική δείχνει ένα πραγματικό γεγονός, ενώ η υποτακτική προσδίδει το στοιχείο της υποκειμενικότητας. Η υποκειμενικότητα έχει πιο διευρυμένη διάσταση στα λατινικά από ό,τι στα αρχαία ελληνικά. Ενώ π.χ. στα αρχαία ελληνικά οι πλάγιες ερωτήσεις εκφέρονται με οποιαδήποτε έγκλιση, αντίθετα στα λατινικά χρησιμοποιείται μόνο η υποτακτική, επειδή θεωρείται ότι πρέπει να φανεί πως μια ερώτηση δε μεταφέρεται ακριβώς όπως έγινε, άσχετα με το αν αλλοιώνεται ή όχι το περιεχόμενό της. Επίσης, στον πλάγιο λόγο χρησιμοποιείται ή απαρέμφατο ή υποτακτική· αντίθετα, στα ελληνικά χρησιμοποιείται και η οριστική (και φυσικά και η ευκτική).

3. Κανόνας της ακολουθίας των χρόνων (consecutio temporum): Στην περίπτωση που έχουμε μια δευτερεύουσα πρόταση σε υποτακτική, η εξάρτηση από το χρόνο της κύριας πρότασης είναι αποφασιστικής σημασίας (πρβ. τη χρήση της ευκτικής του πλάγιου λόγου στα ελληνικά, που όμως επιτρέπει μεγαλύτερη ελευθερία). Στο επόμενο μάθημα θα δώσουμε τον κανόνα στην πλήρη του μορφή. Εδώ θα περιοριστούμε να αναφέρουμε ότι ο χρόνος της δευτερεύουσας πρότασης που εκφέρεται με υποτακτική καθορίζεται από το αν ο χρόνος του ρήματος της κύριας πρότασης είναι αρκτικός (ενεστώτας, μέλλοντας, παρακείμενος με σημασία ενεστώτα) ή ιστορικός (παρατατικός, παρακείμενος με τη σημασία του ελλην. αορίστου, υπερσυντέλικος). Ύστερα από ένα ιστορικό χρόνο, στη δευτερεύουσα πρόταση έχουμε υποτακτική του παρατατικού για πράξη σύγχρονη και υποτακτική του ύπερσυντελίκου για πράξη προτερόχρονη π.χ.

rogābat (rogāvit, rogaverat), quid agerem = ρωτούσε (ρώτησε, είχε ρωτήσει) τι έκανα.
rogābat (rogāvit, rogaverat), quid egissem = ρωτούσε (ρώτησε, είχε ρωτήσει) τι είχα κάνει.

4. Οι δευτερεύουσες προτάσεις σε υποτακτική που εμφανίζονται στο κείμενο είναι: ut ignorarētur (συμπερασματική)· quid ageret (πλάγια ερωτηματική)· ut... imponerētur (βουλητική). Τις προτάσεις αυτές θα τις εξετάσουμε παρακάτω με λεπτομέρειες.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Να συμπληρωθούν οι σωστοί τύποι της υποτακτικής του παρατατικού (ενεργητικού και παθητικού). Προσοχή στον τονισμό!
   Rogābat pater, quid .......................... filius (facio)
   Rogābat pater, ubi (που)........................... filius (sum)
   Rogābat pater, quid ego amico.......................... (do)
   Rogābat pater, num (αν) filii.............................. (quiesco)
   Rogābat pater, num cena (δείπνο) ............................ (paror)
   Rogābat pater, num filius............................ (sequor)
2. Να αναγνωριστεί και να κλιθεί στον ίδιο χρόνο ο τύπος ascensūrus erat.
3. Να αναγνωριστούν συντακτικά οι παρακάτω λέξεις και φράσεις: vivere, interroganti, cohibitae, se dolōri dabat, occīso Scribōniāno.
4. Να αναγνωριστούν γραμματικά και να κλιθούν οι τύποι: funus, ingentem, navem.
5. Να γίνει χρονική αντικατάσταση του τύπου conduxit.
6. Να μεταφραστούν στα λατινικά οι προτάσεις:
   Η Αρρία ρωτούσε με δάκρυα αν ζούσε ο γιος της.
   Η Αρρία ακολούθησε τον άντρα της με ένα ψαροκάικο.