ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. Ἐν τῷ αὐτῷ χειμῶνι· ύστερα από τον τερματισμό των πολεμικών επιχειρήσεων του πρώτου χρόνου του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.).
   
2. Τῷ πατρίῳ νόμῳ· η γιορτή των Επιταφίων φαίνεται ότι καθιερώθηκε πριν από το Σόλωνα και ήδη τον 6. αι. αποτελούσε σεβαστή παράδοση της πόλης.
   
3. τῷδε τῷ πολέμῳ· πρόκειται για τον Πελοποννησιακό πόλεμο και μάλιστα την πρώτη περίοδο του, τον Αρχιδάμειο πόλεμο (431-421 π.Χ.).
4. πρώτων ἀποθανόντων· είναι οι νεκροί πολεμικών επιχειρήσεων με μικρή σχετικά σημασία, σε στεριά και θάλασσα.
5. τὰ ὀστᾶ·μόνο τα οστά, γιατί τα σώματα των νεκρών τα έκαιαν στο πεδίο της μάχης.
6. ἤν τι βούληται· οι συνηθισμένες προσφορές ήταν: αγγεία, λουλούδια, μύρα κτλ.
7. κυπαρισσίνας· γιατί και για τους αρχαίους τα κυπαρίσσια είχαν ιδιαίτερα συνδεθεί με τους νεκρούς. Ο αριθμός των λαρνάκων ήταν αντίστοιχος με τον αριθμό των αττικών φυλών (δέκα).
   
8. ἀναίρεσις· η ανεύρεση των πτωμάτων των νεκρών των μαχών και η περισυλλογή τους θεωρούνταν υποχρέωση τόσο επιτακτική, ανεξάρτητα από τις τοπικές ή τις καιρικές συνθήκες, ώστε κάθε παράλειψη τιμωρούνταν με επιβολή θανατικής ποινής στους υπευθύνους, όπως τεκμηριώνεται από τον Ξενοφώντα (Ελληνικά, Ι, 34): οι δέκα νικητές στρατηγοί της ναυμαχίας των Aργινουσών (406 π.Χ.) καταδικάστηκαν σε θάνατο, επειδή παρέλειψαν να συλλέξουν τους νεκρούς.
   
9. κάλλιστον προάστειον τῆς πόλεως· ήταν ο Κεραμεικός, που βρισκόταν έξω από τα τείχη, στον δρόμο που οδηγούσε από το Δίπυλον στην Ακαδημία.
   
10. αὐτοῦ· στον Μαραθώνα, τον τόπο της μάχης. Ο τύμβος σώζεται ως σήμερα.
    
11. Το ότι ο αγορητής του Επιταφίου του 431 π.Χ. πληρούσε τις προδιαγραφές που απαιτούσε η επιλογή του («ὅς ἄν γνώμῃ τε δοκῇ μὴ ἀξύνετος εἶναι καὶ ἀξιώσει προήκῃ»), τεκμηριώνεται από τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Περικλή στην εξέλιξη της ιστορίας, της εποχής του (βλ. παραπάνω, σελ. 18) και τον τρόπο, με τον οποίο έκανε την προσωπογραφία του ο Θουκυδίδης (βλ. παραπάνω, σελ. 21)
    

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

1. τὸν προσθέντα· δεν έχουμε ικανοποιητικές πληροφορίες για τον χρόνο κατά τον οποίο η τελετή των Επιταφίων συμπληρώθηκε με τον λόγο· έτσι δεν μπορεί να προσδιοριστεί ο εισηγητής της προσθήκης αυτής. Δεν αποκλείεται βέβαια να ήταν ο Σόλων, αλλά το πιθανότερο είναι ότι η προσθήκη έγινε σε νεότερη εποχή, ίσως κατά τους μηδικούς πολέμους.
2. Ἔργῳ... ἔργῳ· η εμφαντική επανάληψη της λέξης (με το σχήμα της «αναφοράς») αποσκοπεί στην υπαινικτική δήλωση της αντίθεσης ανάμεσα στα έργα και τα λόγια. Χρήσιμο είναι, για να προσεγγίσουμε το πνεύμα του ρήτορα, να σημειώνουμε, στα κεφάλαια που ακολουθούν, τις σχέσεις που κάθε φορά διαπιστώνουμε ανάμεσα σ' αυτές τις δύο έννοιες.
3.  οἷα· δηλαδή: η διήμερη πρόθεση των νεκρών οι προσφορές των συγγενών· η εκφορά (νεκρική πομπή από την αγορά στον Κεραμεικό)· ο δημόσιος ενταφιασμός· η επιγραφή στην επιτύμβια στήλη (βλ. κεφ. 43)· η φροντίδα της πόλης για τα παιδιά των νεκρών του πολέμου (βλ. κεφ. 46).
4. χαλεπόν γάρ... βεβαιοῦται· ο Περικλής επιχειρεί μια κλιμάκωση: το ελάχιστο που πρέπει να εξασφαλίσει ο αγορητής είναι να πείσει τους ακροατές του ότι τα λεγόμενά του είναι αξιόπιστα· το επιθυμητό, να αποδειχτεί ο λόγος του και αξιόπιστος και καλοειπωμένος.

TΟ ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ (κεφ. 36-45)
 
 1. Η ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (κεφ. 36-41)

1.  Πρόγονοι... πατέρες ἡμῶν... ἡμεῖς οἵδε· Σε τρεις διαφορετικές (και διαφορετικής διάρκειας) εποχές συντελέστηκε το μεγαλείο της Αθήνας: την εποχή των προγόνων (λίγο παρακάτω: ἐκεῖνοι) που έζησαν από τη μυθική εποχή ως το τέλος των μηδικών πολέμων (479 π.Χ.)· των πατέρων, που φτάνει ως το 446 π.Χ., και την εποχή των ομήλικων του Περικλή (που ήταν 60 χρονών τότε): ἡμεῖς οἵδε. Ο όρος καθεστηκυῖα ἡλικία περιλαμβάνει τα χρόνια της σταθεροποίησης του χαρακτήρα, της ωριμότητας, σε αντίθεση, α) με την περίοδο της νεότητας και β) με το ἀχρεῖον της ηλικίας (βλ. παρακάτω, κεφ. 44).
   
2. Οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες· ένας από τους συνηθέστερους λόγους εθνικής υπερηφάνειας των Αθηναίων ήταν η αυτοχθονία τους (κάτι που δημιουργεί στενότερες σχέσεις, μητέρας-παιδιών, ανάμεσα στη χώρα και τους κατοίκους), που έπαιρνε ιδιαίτερη σημασία σε αντιπαράθεση με τους Σπαρτιάτες, που εγκαταστάθηκαν στη Σπάρτη ύστερα από περιπλανήσεις.  
3. Ὅσην ἔχομεν ἀρχήν· η έκταση της αθηναϊκής ηγεμονίας, που δημιούργησαν οι πατέρες της γενιάς του Περικλή, όπως αυτή καθορίστηκε με την Τριακονταετή συνθήκη ειρήνης το 445 π.Χ. Την έκτασή της βλ. στον χάρτη της σελ. 35.
   
4. Τὰ πλείω αὐτῆς (τῆς ἀρχῆς)· περισσότερο έχει στο νου του την εσωτερική οργάνωση και σταθεροποίηση της αθηναϊκής ηγεμονίας και λιγότερο την επέκτασή της.
5. Τοῖς πᾶσι· εννοεί τα απαραίτητα: χρήματα, ναυτικό, λιμάνια, στρατός ξηράς, οχυρωματικά έργα κτλ. Ο Περικλής επιμένει να τονίζει την αύτάρκειαν της Αθήνας και των πολιτών της· πρβλ. κεφ. 39 και 41.
6. Ἐάσω· με τον τρόπο αυτό ο Περικλής απαλλάσσεται από την υποχρέωση (που επέβαλλε η συνηθισμένη διάρθρωση ενός Επιτάφιου λόγου) να εκθέσει και αυτός με τη σειρά του τα (μυθικά και ιστορικά) πολεμικά κατορθώματα των Αθηναίων και βρίσκει την ευκαιρία να διαθέσει το χρόνο του στη διεξοδική έκθεση των βασικών εννοιών, στις οποίες οφείλεται το αθηναϊκό μεγαλείο: την ἐπιτήδευσιν (γενικές αρχές συμπεριφοράς και μεθόδευσης ενεργειών, συστηματική προσπάθεια), την πολιτείαν (κοινωνική δομή και οργάνωση), το πολίτευμα, οι πολιτειακοί θεσμοί (το Σύνταγμα θα λέγαμε σήμερα) και τούς τρόπους (ο τρόπος ζωής), ό,τι αναφέρεται στην ιδιωτική ζωή. Εξάλλου, ο απαιτητικότερος για τη γνώση του ένδοξου αθηναϊκού παρελθόντος ακροατής θα μπορούσε να κατατοπιστεί από τη σχετική μυθική παράδοση, από την Ἱστορίην του Ηροδότου (για τον πρωταγωνιστικό ρόλο των Αθηναίων στους Μηδικούς πολέμους), για ό,τι αφορούσε στους προγόνους· από το πρώτο βιβλίο του Θουκυδίδη (κεφ. I 89-118, όπου έχουμε την αφήγηση των γεγονότων της Πεντηκονταετίας), για ό,τι αφορούσε στους πατέρας.
   
7. Ἀπὸ δὲ οἵας τε ἐπιτηδεύσεως... εἶμι καὶ ἐπί τὸν τῶνδε ἔπαινον· είναι η «πρόθεσις» του λόγου, η εξαγγελία του θέματος, σύμφωνα με την οποία θα πραγματευτεί δύο θέματα: α) τις γενεσιουργές δυνάμεις, στις οποίες οφείλεται το μεγαλείο της Αθήνας (ἐπιτήδευσις, πολιτεία, τρόποι, κεφ. 37- 41) και β) το εγκώμιο των νεκρών (κεφ. 42-43).

1. Από το κεφ. 37 αρχίζει το μέρος του λόγου που ονομάζεται ἔκθεσις, όπου ο ρήτορας πραγματεύεται τα θέματα που έχει εξαγγείλει στην πρόθεσιν. Τα τρία στοιχεία, στα οποία οφείλεται το μεγαλείο της Αθήνας (χρυσοῦς αἰών): ἐπιτήδευσις, πολιτεία, τρόποι, δε θα εξεταστούν το καθένα χωριστά, αλλά, καθώς αποτελούν αδιάσπαστη ενότητα, σε στενή σύνδεση μεταξύ τους.
2. Οὐ ζηλούσῃ· δε φαίνεται με αυτό να κάνει υπαινιγμό ειδικά για τη Σπάρτη (καθώς λεγόταν ότι η νομοθεσία του Λυκούργου εμπνεύστηκε από την κρητική), αλλά γενικότερα τις άλλες ελληνικές πόλεις, που συνήθως ακολουθούσαν τα πολιτικά συστήματα της Αθήνας ή της Σπάρτης. Ιδιαίτερα το πολίτευμα της Αθήνας μιμήθηκαν οι ιωνικές πόλεις της Μ. Ασίας, το Άργος, η Ηλεία, οι Συρακούσες της Σικελίας και η Κυρήνη της Β. Αφρικής.
   
3. Ο όρος δημοκρατία αρχικά δε σήμαινε ό,τι και σήμερα, την ίση συμμετοχή όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση της πόλης-κράτους, αλλά την κυριαρχία του δήμου, δηλαδή του κόμματος στο οποίο ανήκουν οι πλείονες (σε αντίθεση με τους ὀλίγους, τους αριστοκρατικούς). Ο προηγούμενος, συγγενής αλλά όχι απόλυτα ομώνυμος όρος, ήταν η ἰσηγορίη του Ηροδότου (V 66), την οποία ο ιστορικός θεώρησε αιτία της αλματώδους ανάπτυξης της Αθήνας, αφού, μετά την εγκαθίδρυσή της (508 π.Χ.), οι πολίτες πίστευαν ότι δεν αγωνίζονται για τους τυράννους, αλλά για το καλό του εαυτού τους. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 76, Παράλληλο χωρίο 1β.
   
4. Κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν· οι ιδέες που περιέχονται στη φράση αυτή προαναγγέλλουν τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου» των νεότερων χρόνων. Βέβαια τα περισσότερα αξιώματα ήταν προσιτά στον κάθε πολίτη, αφού απονέμονταν με κλήρωση (π.χ. το αξίωμα του βουλευτή, μέλους της Βουλής των 500). Βλ. και, παρακάτω, σελ. 76 Παράλληλο χωρίο 1γ.
   
5. Διὰ δέος· ο Περικλής προβάλλει το όραμα μιας ανώτερης μορφής ζωής, όπου η ηθική στάση δεν πηγάζει από το φόβο των κυρώσεων του νόμου, αλλά από την ελεύθερη επιλογή του πολίτη, κάτι που θυμίζει την αἰδώ (δηλαδή την απαραίτητη, κατά τον Πρωταγόρα, προϋπόθεση, που επιτρέπει στον πολίτη να μετέχει στα κοινά): πρόκειται για το αίσθημα της ντροπής και της αυθόρμητης οργής μπροστά σε κάθε άπρεπη πράξη (Πλάτων, Πρωταγόρας 322c).
   
6. Αἰεί· κάθε φορά: θυμίζει τη συνηθισμένη σε αττικές επιγραφές φράση αἰεὶ ἄρχοντες· είναι η νομική διατύπωση για να δηλώσει τους άρχοντες που ο ένας διαδέχεται σε αδιάσπαστη συνέχεια τον άλλο. Λοιπόν, ο σεβασμός των υπηκόων δεν εξαρτάται από την προσωπικότητα του άρχοντα, αλλά από τη θεσμική θέση του στο σύστημα της πολιτείας.
7. Ἄγραφοι (νόμοι)· το επίθετο εδώ έχει την ίδια έννοια, με την οποία το συναντούμε στον Οιδίποδα Τύραννο (στ. 863-870) του Σοφοκλή (πρβλ. και Αντιγόνη, στ. 450-461)· γενικότερα, είναι σταθερή στους αρχαίους η διάκριση των νόμων σε γραπτούς και άγραφους· ειδικότερα για τους Αθηναίους, οι γραπτοί ήταν χαραγμένοι σε μαρμάρινες στήλες. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 76, Παράλληλο χωρίο 1α.

1. Διετησίοις· πράγματι, το εορτολόγιο των Αθηναίων ήταν ιδιαίτερα πλούσιο, με κορυφαίες εκδηλώσεις τις πολυήμερες γιορτές των Παναθηναίων, των Διονυσίων και των Ελευσίνιων. Βλ. και παρακάτω, σελ. 77, Παράλληλο χωρίο 2γ.
   
2. Ἐπεσέρχεται· έστω και αν βρισκόμαστε σε εποχή πολέμου, τα αγαθά από τους δρόμους της θάλασσας έφταναν με ασφάλεια στην Αθήνα, μέσω των Μακρών τειχών. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 77, Παράλληλα χωρία 2α και 2β.
3. Διὰ τὸ μέγεθος· εννοεί τη μεγάλη δύναμη, κι όχι το πλήθος, της πολιτείας.

1. Διαφέρομεν·Από το σημείο αυτό η αντιπαράθεση Αθήνας-Σπάρτης, που ως τώρα υποδηλωνόταν μόνο έμμεσα, γίνεται φανερή. Ακριβώς η παρουσία του καί (=ακόμα) δείχνει ότι και όσα ειπώθηκαν ως εδώ ήταν ένας παραλληλισμός ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη. Οι εντυπωσιακότερες όμως διαφορές θα δηλωθούν από εδώ και κάτω και θα αφορούν: στα πολεμικά, στη συμπεριφορά, στους ξένους και στην αγωγή των νέων.
   
2. Ξενηλασίαις· σκοπός τους δεν ήταν μόνο να μην ωφεληθούν οι ξένοι επισκέπτες της Σπάρτης, αλλά και να μη χαλαρώσουν τα ήθη των Σπαρτιατών από τη μαλθακότητα που χαρακτήριζε τη συμπεριφορά πολλών από τους επισκέπτες της πόλης τους.
   
3. Ἀπάταις· ότι αυτές αποτελούσαν μέρος της πολεμικής τέχνης των Σπαρτιατών το βλέπουμε στην ομιλία του Βρασίδα (Θουκυδίδης Βιβλ. 5, 9, 5): Καί τά κλέμματα ταῦτα καλλίστην δόξαν ἔχει, ἅ τοὺς πολεμίους μάλιστ' ἄν τις ἀπατήσας τοὺς φίλους μάλιστ' ἄν ὠφελήσειε. (Την ωραιότερη εντύπωση δίνουν εκείνα τα ξεγελάσματα, με τα οποία όσο περισσότερο κανείς εξαπατήσει τους εχθρούς, τόσο μεγαλύτερη ωφέλεια προσφέρει στους φίλους του). Μαζί με τα κλέμματα η Σπάρτη είχε θεσμοθετήσει και την κρυπτείαν, που αποτελούσε και δεινή δοκιμασία των νέων, αλλά και σκοτεινή μεθόδευση για εξόντωση επικίνδυνων για το καθεστώς ειλώτων. Βλ. και παρακάτω, σελ. 77, Παράλληλο χωρίο 3.
4. τῷ εὐψύχῳ· όπως διαπιστώνεται και από άλλες περιπτώσεις (π.χ., στο προηγούμενο κεφ. 38, αντί τήν λύπην είχαμε το λυπηρόν), ο Θουκυδίδης συνηθίζει, στη θέση θηλυκού ουσιαστικού (εὐψυχία, εὐδαιμονία κτλ.), να χρησιμοποιεί το ουδέτερο του συστοίχου επιθέτου (τὸ εὔψυχον, τὸ εὔδαιμον κτλ.).
5. Αὐχοῦσιν... ἀπεῶσθαι... ἡσσῆσθαι· χαρακτηριστική περίπτωση του «σχήματος» ζεῦγμα· η έννοια του ρήματος αρμόζει μόνο με την έννοια του πρώτου αντικειμένου (ἀπεῶσθαι: καυχιέται ότι έτρεψαν σε φυγή), όχι όμως του δευτέρου (ἡσσῆσθαι: καυχώνται ότι νικήθηκαν!), το οποίο άρμοζε να εξαρτηθεί από ρήμα διαφορετικής σημασίας, π.χ. φασίν.

1. Αναπτύσσοντας το «ἐν ἄλλοις» του προηγουμένου κεφαλαίου ο ρήτορας δεν θειωρεί απαραίτητο να συνεχίσει τη σύγκριση ανάμεσα σε Αθήνα και Σπάρτη, με το εξής σκεπτικό: αφού στο σημείο που, σύμφωνα με την πανελλήνια φήμη της, αποτελούσε το καύχημά της (την ανδρεία στους πολεμικούς αγώνες), η Σπάρτη ουσιαστικά φάνηκε κατώτερη απ' την Αθήνα, ποιες ελπίδες θα είχε να συναγωνιστεί μ' επιτυχία την Αθήνα στα σημεία που αποτελούσαν την αποκορύφωση του αθηναϊκού μεγαλείου; Έτσι, απ' το σημείο αυτό και πέρα ο έπαινος της αθηναϊκής πολιτείας θα συνεχιστεί, για ν' αναδειχτούν το πνεύμα, το ήθος και η κοινωνική ευαισθησία των Αθηναίων ασύγκριτα ανώτερα απ' ό,τι γνώριζε ο κόσμος ως τότε - «για Λακεδαιμονίους θα μιλάμε τώρα;», όπως έγραψε, για άλλη συγκυρία. ο Κ. Καβάφης.
   
2. Φιλοκαλοῦμεν... ἄνευ μαλακίας· Η «αττική σύνθεση»: από τους Ίωνες κρατούν οι Αθηναίοι την αγάπη στο ωραίο και τη διάθεση για θεωρητική έρευνα, από τους Δωριείς την απλότητα και τον ανδρισμό. Ταυτόχρονα αποφεύγουν τη χοντροκοπιά και την πνευματική στενότητα των Σπαρτιατων, όπως και τη χλιδή και τη μαλθακότητα των Ιώνων. Με τη φράση αυτή έχουμε ακόμη ένα παράδειγμα για τη μοναδική ικανότητα του Θουκυδίδη να λέει πολλά και σημαντικά πράγματα με ελάχιστα λόγια (βραχυλογία), αλλά ταυτόχρονα με εξαίρετα εντυπωσιακή εκφραστικότητα, όπως δείχνει η υφολογική ανάλυση της περίφημης αυτής φράσης: συνδυασμός επιγραμματικότητας, με πολλαπλές ομοιότητες και μορφικές αντιστοιχίες από τη μια (π.χ. φιλο-καλοῦμεν-φιλο-σοφοῦμεν), αντιθετικές έννοιες (π.χ. φιλοκαλία-εὐτέλεια) και συντάξεις (π.χ. μετ' εὐτελείας - ἄνευ μαλακίας) από την άλλη.
3. Ἀχρεῖον· σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Σόλων είχε εκδώσει νόμο «ἄτιμον εἶναι τὸν ἐν στάσει μηδετέρας μερίδος γενόμενον». (Χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα όποιος μένει ουδέτερος σε περίπτωση που θα ξεσπούσε εμφύλια διαμάχη στην πόλη). Βλ. και, παρακάτω, σελ. 78, Παράλληλο χωρίο 4α.
4. Κράτιστοι δ' ... ἐκ τῶν κινδύνων· η φράση αυτή μας δίνει όλο το περιεχόμενο της πραγματικής ανδρείας. Με την άρση της αντίθεσης: ἔργα-λόγοι ο Αθηναίος προσεγγίζει την τελειότητα, αφού ήδη από τον Όμηρο (Ιλιάδα I 443) ιδανικός άντρας είναι ὁ μύθων τε ῥητήρ καὶ ἔργων πρηκτήρ (ρήτορας και, συγχρόνως, άνθρωπος της πολεμικής, πράξης), όπως είδαμε παραπάνω (οὐ τοὺς λόγους ... ἔργω ἐλθεῖν)· επόμενο βήμα στο δρόμο της ανδρείας, η πορεία προς το πεδίο της κρίσιμης μάχης με πλήρη επίγνωση του κινδύνου.
5. Τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ ἀδεῶς τινα ὠφελοῦμεν· συνηθισμένος αυτοέπαινος των Αθηναίων η ανιδιοτελής παροχή βοηθείας (και μάλιστα με σοβαρούς δικούς τους κινδύνους) σε περιπτώσεις όπου ισχυρότεροι (αλλά άδικοι) καταδίωκαν ασθενέστερους. Έτσι σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα, υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώματα των σκοτωμένων στρατηγών του Άργους· πιο πρόσφατα, στην ιστορική πια εποχή, βοηθούν τις ιωνικές πόλεις που επαναστάτησαν εναντίον του Δαρείου και τους Σπαρτιάτες κατά τον Γ' Μεσσηνιακό πόλεμο. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 78. Παράλληλο χωρίο 4β.
   Έτσι ο Αθηναίος αναδεικνύεται ελεύθερος, ολοκληρωμένος πολίτης, με ανιδιοτελή φιλάνθρωπη διάθεση, ύστερ' από τη δύσκολη σύνθεση που πραγματώνει, συνταιριάζοντας με αρμονικό τρόπο ζεύγη αντιθετικά· συγκεκριμένα: αγάπη του ωραίου και απλότητα· λόγος, θεωρία, φιλοσοφία και έργο, δράση· ενασχόληση με τα κοινά και φροντίδα για το σπιτικό του· καλομελετημένη γνώση και ανυποχώρητη τόλμη· γνώση των κινδύνων και των απολαύσεων, και ανάληψη κινδύνων.
   

1. Στο κεφάλαιο αυτό έχουμε τον απόλυτο ύμνο της Αθήνας: ο Περικλής, αφού ως τώρα υπαινικτικά δήλωνε την υπεροχή της, τώρα το κάνει ξεκάθαρα· ακόμη, όπως θα δούμε στο τέλος του κεφαλαίου, και οι αποτυχίες της πόλης τεκμηριώνουν το μεγαλείο της, όπως αυτό περίγράφηκε στα κεφ. 37-40, ανακεφαλαίωση των οποίων είναι το κεφ. 41.
2. Τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν ·για την υπεροχή της Αθήνας και το προβάδισμά της στην πνευματική καλλιέργεια, έγινε λόγος και στον Πρωταγόρα, του Πλάτωνα: Ἐγὼ γὰρ Ἀθηναίους, ὥσπερ καὶ οἱ ἄλλοι Ἕλληνες, φημὶ σοφοὺς εἶναι (319b) και: τῆς τε Ἑλλάδος εἰς αὐτὸ τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας (337d). Βλ. και, παρακάτω, σελ. 78, Παράλληλα χωρία 5α και 5β.
3. Ἐπὶ πλεῖστα εἴδη· στη μονολιθική ικανότητα του Σπαρτιάτη (καλός πολεμιστής και τίποτε άλλο), οι Αθηναίοι αντιπαραθέτουν την πολυδύναμη επάρκειά τους σε διαφορετικούς τομείς δραστηριότητας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Σόλων (νομοθέτης, ποιητής, στρατηγός, έμπορος) και ο Ξενοφών (στρατηγός, ιστορικός, φιλόσοφος, κτηματίας, κυνηγός κτλ.). Βλ. και, παρακάτω, σελ. 78, Παράλληλο χωρίο 5γ.
4. Ἡ δύναμις τῆς πόλεως· η στρατιωτική και οικονομική δύναμη της Αθήνας, όπως παρέμενε ακόμη σ' όλη της τη μοναδική για αρχαίο ελληνικό κράτος ακμή στην έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου, όπως την περιγράφει στο κεφ. 13 του Β βιβλίου της Ιστορίας του ο Θουκυδίδης. Κυριολεκτικά θαλασσοκράτωρ η Αθήνα, κυριαρχούσε στη Μεσόγειο.
   
5. Οὐδέν προσδεόμενοι... βλάψει· το ότι ο Όμηρος για τους αρχαίους ήταν ο ασυναγώνιστος ἐπαινέτης της αρετής ανθρώπων και πόλεων το διαπιστώνουμε και από τη γνωστή παράγραφο του Αρριανού: «Καὶ εὐδαιμόνισεν ἄρα, ὡς λόγος, Ἀλέξανδρος Ἀχιλλέα, ὅτι Ὁμήρου κήρυκος ἐς τὴν ἔπειτα μνήμην ἔτυχεν». ('Αλεξάνδρου Ανάβασις, Α 12). Έτσι και εδώ ο Όμηρος αναφέρεται ως πρώτος ανάμεσα στους ομότεχνους (= εγκωμιαστές χωρίς τεκμηρίωση των επαίνων τους), τους Ίωνες λογογράφους, τους οποίους, μαζί με τον Ηρόδοτο, ο Θουκυδίδης (βιβλ. Α 21) αντιπαραθέτει στη δική του αντικειμενική εξιστόρηση των πραγμάτων: «Δεν πιστεύω ότι (τα παλαιότερα) έγιναν όπως τα ύμνησαν οι ποιητές στολίζοντάς τα ώστε να φανούν σπουδαιότερα ούτε όπως τα ιστόρησαν οι λογογράφοι, αποβλέποντας περισσότερο σ' ό,τι σαγηνεύει τον ακροατή και όχι στην αλήθεια».
   
6. Μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν για την υστεροφημία ενός μεγάλου λαού η ανάμνηση μεγαλόπνοων επιχειρήσεων που απέτυχαν έχει την ίδια σημασία με την ανάμνηση των θριάμβων του. Π.χ. το ότι τόλμησε ελληνική πολιτεία να χτυπήσει την περσική δύναμη στη Μέμφη της Αιγύπτου (454 π.Χ.), έστω και αν απέτυχε, δείχνει τη δύναμή της, όσο και ο θρίαμβος του Κίμωνα στις όχθες του Ευρυμέδοντα (408 π.Χ.), στην Παμφυλία της Μ. Ασίας.
7. ΙΙερὶ τοιαύτης οὖν πόλεως... Η τελική αυτή περίοδος του κεφαλαίου λειτουργεί τριπλά: i) Ανακεφαλαιώνει το εγκώμιο της πόλης που προηγήθηκε· ii) σημειώνει τη μετάβαση στη δεύτερη ενότητα του κύριου μέρους του λόγου (βλ. κεφ. 36 και σημείωση), τον έπαινο των νεκρών (οἵδε), και, iii) προεξαγγέλλει την παραίνεση στους επιζώντες (πάντα τινὰ τῶν λειπομένων), που θα διατυπώσει στο κεφ. 43.

2. Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ TOΥ ΚΥΡΙΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
(κεφ. 42-43)
 

1. Δι' ὅ· με τον εμπρόθετο αυτό προσδιορισμό της αιτίας έχουμε, ύστερ' από την πρώτη αιτιολόγηση της επιμήκυνσης του επαίνου της πολιτείας, στο κεφ. 36 (νομίζων... ἐπακοῦσαι αὐτῶν), και δεύτερη αιτιολόγησή της· γιατί με τον διεξοδικό έπαινο της πολιτείας ταυτόχρονα υπηρετείται το εγκώμιο των νεκρών και η δικαίωση των θυσιών, στις οποίες πρέπει να υποβληθούν και οι επιζώντες για χάρη της.
2. τῶνδε· είναι το σύνολο των αξιών και των υλικών, κοινωνικών και πνευματικών αγαθών της αθηναϊκής πολιτείας.
3. Εύλογία· ο Περικλής (όπως φαίνεται και από το παρακάτω: ὕμνησα) έχει συναίσθηση ότι φιλοτεχνεί ύμνο στην πόλη. Η Αθήνα υμνήθηκε, εκτός από τους ρήτορες όλων των Ἐπιταφίων (και τον Ισοκράτη στον Πανηγυρικό του), ιδιαίτερα από τους ποιητές, όπως τον Σιμωνίδη τον Κείο, τον Πίνδαρο, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Αριστοφάνη.
4. Αἱ τῶνδε... ἀρεταί· αμφίδρομη γίνεται η επίδραση ανάμεσα στο μεγαλείο της πόλης και τον ηρωισμό των νεκρών: όπως παραπάνω ο ηρωισμός των νεκρών στηρίχτηκε στο μεγαλείο της πόλης, έτσι εδώ το μεγαλείο αυτό πηγάζει από τα ηρωικά κατορθώματά τους. Αυτή η αμφίδρομη επίδραση δηλώνεται σε πολύ κατάλληλο σημείο· γιατί από εδώ αρχίζει το εγκώμιο των νεκρών, που μονάχα με τη φράση: ἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕμνησα... ἐκόσμησαν αποχτά όλο του το περιεχόμενο.
5. Αξιοπρόσεχτη είναι η κλιμάκωση (= βαθμιαίο ανέβασμα) της εκδήλωσης της ανδρείας τους: α) οὐκ ἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατο, β) ἐβουλήθησαν, γ) ὑπέμειναν τὸ ἔργον τῷ σώματι, δ) ἀπηλλάγησαν τῆς δόξης (τοῦ δέους). Βλ. και, παρακάτω, σελ. 79, Παράλληλο χωρίο 6.

1. Ἔργῳ θεωμένους καὶ ἐραστὰς γιγνομένους. Για τα ἔργα που προκαλούσαν έρωτα για την Αθήνα, βλ. παρακάτω, σελ. 80, Παράλληλο χωρίο 7β.
2. Αἰσχυνόμενοι ἐν τοῖς ἔργοις· η φράση φέρνει στο νου μας το ομηρικό «Αἰδώς Ἀργεῖοι» (Ιλιάδα Ε 787), καθώς και οι δύο αυτές εκφράσεις έχουν να κάνουν με μια έννοια που χαρακτηρίζει την ηθική των αρχαίων και, όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι σχεδόν ακατόρθωτο να την αποδώσουμε στη γλώσσα μας μονολεκτικά. Αν λοιπόν θέλουμε να γνωρίσουμε το περιεχόμενό της, μπορούμε να το περιγράψουμε ως εξής: «Η βασική απαίτηση που έχει η κοινωνία από έναν άνθρωπο που θέλει να λογαριάζεται ενάρετος: πρόκειται για το αίσθημα της ντροπής και της αυθόρμητης οργής μπροστά σε κάθε άπρεπη πράξη και ταυτόχρονα για το αίσθημα της τιμής, που δε μας επιτρέπει να κάνουμε πίσω, μπροστά στο επιβαλλόμενο χρέος μας».
3. Ἀλλ' ἐν ᾧ... καταλείπεται· εκτός από τον πραγματικό τάφο, που βέβαια έχει τη σημασία του (σῆμα, η λέξη περιέχεται μέσα στο επίθ. ἐπισημότατον), θα υψωθεί κι ένας ιδανικός τάφος: θα είναι η δόξα τους, που (ἀεί, ἀείμνηστος) θα κάνει τις ανδραγαθίες τους αθάνατες. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 79, Παράλληλο χωρίο 7α.
4. Ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος· η περίφημη αυτή φράση, με τη γενικόλογη διατύπωση έδωσε αφορμή σε διαφορετικές ερμηνείες· για ν' αντιληφτούμε το πραγματικό νόημα της καλό είναι να θεωρήσουμε τις δυο προτάσεις που ακολουθούν επεξηγήσεις της· έτσι η πᾶσα γῆ γίνεται πιο συγκεκριμένη έννοια, η σημερινή: οικουμένη, καθώς δίνονται τα δύο μέρη που τη συγκροτούν: ἡ οἰκεία, η πατρίδα του καθενός, και ἡ μή προσήκουσα, ο άλλος κόσμος στο σύνολό του. Εξάλλου η στερημένη από ζωή λέξη τάφος, που σχετίζεται με την ανυπαρξία, ακυρώνεται στο τέλος της περιόδου με το ἐνδιαιτᾶται, που σημαίνει διατήρηση στη ζωή (οι ήρωες δεν πεθαίνουν!), και μάλιστα για μεγάλη διάρκεια (δίαιτα σημαίνει: ο τρόπος ζωής, η ζωή, άρα ζωντανή και όχι «ἐν τάφω» διατηρείται η ανάμνησή τους).
5. Ο αριστοτεχνικός χειρισμός της «βραχυλογίας» από τον Θουκυδίδη, σε συνδυασμό με τη δραστική λειτουργία του «χιαστού» σχήματος, δίνουν το μέτρο της σημασίας που έχουν για τη ζωή οι έννοιες ἐλευθερία και εὐψυχία:

εὔδαιμον		τὸ ἐλεύθερον
ἐλεύθερον		τὸ  εὔψυχον.

6. Ἀλγεινοτέρα... θάνατος· κοινός τόπος στην αρχαιοελληνική σκέψη, όπως φαίνεται σε πολλούς στίχους του Ομήρου και των ποιητών της πολεμικής ελεγείας (Καλλίνος και Τυρταίος).

3.Η ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ TOΥ ΚΥΡΙΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ (κεφ. 44-45)
 

1. Οὐκ ὀλοφύρομαι μᾶλλον ἤ παραμυθήσομαι· άλλη μια εκδήλωση της αττικής «συνθέσεως»: ούτε οι «ολοφυρμοί» των Ιώνων για το θάνατο, αλλά ούτε και η επιδεικτική απάθεια των Σπαρτιατών μπροστά στο θάνατο. Έχουμε να κάνουμε με το «μέτρον», τη σωφροσύνη, την αποφυγή των ακραίων στάσεων.
2. Ἐν πολυτρόποις ξυμφοραῖς· η λέξη συμφορά, που σήμερα έχει κακή σημασία, ήταν «μέση λέξη», δηλαδή σήμαινε συγκυρία, συντυχία, σύμπτωση, είτε καλή είτε κακή, ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Κατά τον Σόλωνα (όπως τον παρουσιάζει ο Ηρόδοτος, I 32) πᾶν ἐστι ἄνθρωπος συμφορή: «όλα τα πάντα του ανθρώπου βρίσκονται στα χέρια της σύμπτωσης».
   
3. Καὶ οἷς... ξυνεμετρήθη· κριτήριο της πραγματικής ευτυχίας του ανθρώπου θεωρήθηκε το να συμπέσει το τέλος της ζωής του σε στιγμή υπέρτατης ευδαιμονίας, σαν κι αυτή που έδινε η τέλεση υπέρτατου χρέους, όπως έγινε με τον Τέλλο τον Αθηναίο και με τα δύο αδέρφια, τον Κλέοβη και τον Βίτωνα, στο διάλογο Σόλωνα-Κροίσου (Ηρόδοτος, I 30-31, που I 32, συμπεραίνει: «Όποιος άνθρωπος στο διάβα της ζωής του έχει τα περισσότερα αγαθά και κατόπιν φύγει απ' τη ζωή ευχαριστημένος, αυτός δικαιούται τον χαρακτηρισμό «πρώτος στην ευτυχία απ' όλους»).

1. ἀρετή· η. συνηθισμένη έννοια του όρου στον Επιτάφιο είναι: πολεμική αρετή, ανδρεία, ευψυχία. Όμως στο κεφ. 40 τη συναντήσαμε με την ειδική έννοια: ευεργετική διάθεση· έτσι και εδώ η έννοιά της είναι εξειδικευμένη: γυναικεία αρετή (= αρετή που ταιριάζει στη φύση της γυναίκας), όπως θα επεξηγηθεί παρακάτω (καὶ ἧς... κλέος ᾗ) είναι η διακριτική παρουσία της γυναίκας στο σπίτι και η απασχόλησή της με τα οικιακά.
2. Καὶ ἧς ... κλέος ᾗ: μια άλλη διατύπωση της «γυναικείας αρετής», συμπληρωματική, έχουμε στον στ. 293 του Αίαντα του Σοφοκλή:
   Γύναι, γυναιξὶ κόσμον ἡ σιγὴ φέρει.
   Βλ. και, παρακάτω, σελ. 80, Παράλληλο χωρίο 8.
   
3. Στο κεφάλαιο αυτό ο Περικλής, αν συνέχιζε τη συγκριτική μέθοδο που υιοθέτησε σε προηγούμενα κεφάλαια, θα ήταν υποχρεωμένος ν' αναφερθεί σε πραγματικότητα που, για το σημερινό άνθρωπο, όχι μόνο δε θ' αποδείκνυε την υπεροχή της Αθήνας απ' όλον τον ελληνικό κόσμο, αλλά, αντίθετα, θα τεκμηρίωνε την υστέρησή της σε σχέση με άλλες περιοχές, όπως π.χ. την αιολική Λέσβο και τη δωρική Σπάρτη, όπου η θέση των γυναικών ήταν σαφώς καλύτερη. Εξάλλου συζούσε με γυναίκα που το κλέος της μεταξύ των ανδρών δεν ήταν καθόλου ἐλάχιστον, την Ασπασία, που όμως δεν ήταν Αθηναία, αλλά από τη Μίλητο.
   

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
 

1. Η φράση του τελευταίου αυτού κεφαλαίου «κατά τον νόμον» έχει περίπου το ίδιο νόημα με τη φράση του πρώτου κεφαλαίου (35) «ἑπόμενον τῷ νόμῳ». Δηλαδή έχουμε το πολύ γνωστό σχήμα «κύκλος», τη λεγόμενη «κυκλική σύνθεση». Ποια νομίζετε είναι η λειτουργία της;
2. Τοὺς παῖδας... θρέψει· η πόλη ανέτρεφε τα παιδιά των νεκρών του πολέμου ως τη συμπλήρωση των 18 τους χρόνων. Τότε, ως τελευταία τιμητική προσφορά, κατά την τέλεση των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια, μπροστά σ' όλο το συναγμένο πλήθος τους χάριζε από μια πανοπλία οπλίτη.