ἀπείκασον (προστ. αορ.)· ἀπεικάζω: εκφράζω, παριστάνω με μια παραβολή, παρομοιάζω
παιδείας τε πέρι = περί παιδείας τε καὶ…· αναστροφή της προθέσεως
κατάγειος και κατάγαιος, ον: υπόγειος, εντός της γης
ἀναπεπταμένος (μτχ. πθτ. πρκ. ως επιθ. του ἀναπετάννυμαι): ανοικτός
παρῳκοδομημένον· παροικοδομέω-ῶ: οικοδομώ κοντά ή απέναντι
θαυματοποιός: αυτός που εκτελεί πλαστά θαύματα
πρόκειται· πρόκειμαι (ως πθτ. του προτίθημι:) κείμαι, βρίσκομαι μπροστά σε κάποιον
παράφραγμα: χαμηλό διάφραγμα ή παραπέτασμα της σκηνής
θαῦμα: τέχνασμα θαυματοποιού
ζῷον: εδώ με τη σημασία εικόνα, ομοίωμα ( όχι αναγκαστικά ζώου)
παραφερόντων· παραφέρω: κρατώ κάτι και το παρουσιάζω από μακριά
ἄτοπος: αλλόκοτος, παράξενος
ἦν δ' ἐγώ (παρατ.)· ἠμί: λέγω (ἦν δ' ἐγώ, ἦ δ' ὅς: είπε αυτός). Δεν τίθεται στην αρχή, αλλά μετά από τις πρώτες λέξεις και εισάγει τον λόγο του ομιλητή

εἶπον: ο Σωκράτης αναδιηγείται σε κάποιο φίλο του τι είπε στον Γλαύκωνα και στους άλλους συνομιλητές του την προηγούμενη ημέρα στο σπίτι του Κέφαλου.
ἰδὲ γὰρ κ.εξ.: Ο πυρήνας της εικόνας του σπηλαίου ανάγεται ίσως στους Ορφικούς (σπέος ἠεροειδές) και στον Εμπεδοκλή (ἄντρον ὑπόστεγον). Αναλογίες ωστόσο υπάρχουν και με τους στίχους από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, όπου περιγράφεται η ζωή των πρωτόγονων ανθρώπων μέσα στις σπηλιές (στ. 450-3)

Έχει διατυπωθεί επίσης η άποψη ότι στη φαντασία του φιλοσόφου είχε αγκιστρωθεί η εντύπωση που του προξένησε η σπηλιά στη Βάρη της Αττικής. Πάντως φαίνεται ότι η παρομοίωση στο σύνολό της και στις λεπτομέρειες είναι επίνοια του Πλάτωνα.
ἀναπεπταμένην κ.εξ.: Η είσοδος απέχει πολύ από το βάθος και είναι ανηφορική έτσι ώστε το φως του ήλιου δεν μπορεί να εισδύσει στο εσωτερικό της σπηλιάς.
μένειν τε αὐτούς (ενν. ἀκίνητους): η φράση αντιστοιχεί με το ἐν δεσμοῖς... τὰ σκέλη.
εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν: βλέπουν κατευθείαν μπροστά εφόσον έχουν ἐν δεσμοῖς... τοὺς αὐχένας.
ἀδυνάτους (ενν. ὄντας): όπως και το παραπάνω ὄντας εξαρτάται από το ἰδέ.
ἐπάνω ὁδόν: Η οδός είναι σε ένα υψηλότερο επίπεδο από αυτό που βρίσκονται οι δεσμώτες.
θαυματοποιοῖς: Προφανώς ο Πλάτωνας έχει υπόψη του παραστάσεις θεάτρου σκιών ή νευροσπαστών (νευροσπάστης, ου: αυτός που κινεί με χορδές ή λεπτούς σπάγγους ομοιώματα, κούκλες. Τα ομοιώματα αυτά λέγονταν νευρόσπαστα).
πρὸ τῶν ἀνθρώπων= πρὸ ἑαυτῶν. Δεν πρόκειται για τους θεατές, αλλά για τους θαυματοποιούς.
ὁρῶ ἔφη: υποκ. ὁ Γλαύκων
ὅρα τοίνυν κ.εξ.: Το χαμηλό τειχίο που διαχωρίζει τους δεσμώτες από το πῦρ αποκρύπτει τις σκιές από τους φέροντας ἀνθρώπους. Τα σκεύη όμως που κρατούν πάνω από τα κεφάλια τους υπερβαίνουν το τειχίο και ρίχνουν τις σκιές τους στο τοίχωμα της σπηλιάς απέναντι στους δεσμώτες.
ἀνδριάντας: πρόκειται για εικόνες φυσικών αντικειμένων που προέρχονται από το ανώτερο ὁρατόν. Ό,τι υπάρχει στη σπηλιά (με την εξαίρεση των φερόντων και των ίδιων των δεσμωτών), είτε είναι σκεύη είτε σκιές, θα πρέπει να θεωρηθούν ως λιγότερο φωτεινά και αληθή από τα ορατά που βρίσκονται εκτός σπηλιάς. Ο λόγος είναι ότι δεν αντλούν το φως και την αλήθεια τους από τον ήλιο αλλά από το φως του πυρός.
οἷον εἰκός· συνάπτεται με τα επόμενα.
φθεγγομένους· στη συνέχεια (515b) τίθεται το ερώτημα: «Αν τώρα στο δεσμωτήριό τους ακουγόταν η ηχώ από το απέναντι τοίχωμα, κάθε φορά που κάποιος από όσους περνούν πίσω από το τειχίο μιλούσε, τι νομίζεις αλήθεια, δεν θα υπέθεταν πως ο ομιλητής δεν ήταν άλλος παρά η σκιά που διαγραφόταν απέναντι τους;»
ἔφη· ο Γλαύκων