Κοινωνιολογία (Γ Γενικού Λυκείου - Ομ. Προσ/σμού Ανθρωπιστικών Σπουδών / Οικονομίας & Πληροφορικής): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

8. ΤΟ ΑΤΟΜΟ , Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Η διάδοση και η χρήση των Μ.Μ.Ε.
Κοινωνικές επιδράσεις των Μ.Μ.Ε. στο άτομο και στην κοινωνία: δύο προσεγγίσεις
Θετικές και αρνητικές επιδράσεις των Μ.Μ.Ε
Αγωγή αναγνωστών, θεατών, ακροατών και χρηστών

Εισαγωγή

Μελέτες σε όλο τον κόσμο καταγράφουν ότι κατά μέσο όρο ένα άτομο αφιερώνει 3-4 ώρες την ημέρα στην τηλεθέαση (βλ. γράφημα 8.1). Αν υποθέσουμε ότι ένας εργαζόμενος άνθρωπος διαθέτει κατά μέσο όρο γύρω στις 18-20 ώρες κάθε μέρα για τη δουλειά του, τη μετακίνηση, το φαγητό και τον ύπνο του, τότε καταλαβαίνουμε ότι τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (Μ.Μ.Ε.) τείνουν να κυριαρχήσουν στον ελεύθερο χρόνο του. Ο τρόπος και ο χρόνος χρήσης των Μ.Μ.Ε. από τον άνθρωπο είναι ένα στοιχείο διαφοροποίησης των σύγχρονων κοινωνιών, ανάμεσα στις οποίες και η ελληνική, από παλαιότερες κοινωνίες.

Γράφημα 8.1. Μέσος ημερήσιος χρόνος τηλεθέασης κατ' άτομο στην Ελλάδα (1993-2001) (σε λεπτά)

Εικόνα

Πηγή: European Audiovisual Observatory, Yearbook 2002 (επεξεργασία στοιχείων Ι.Ο.Μ.).

Πώς όμως διαδόθηκαν σε τέτοιο βαθμό τα Μ.Μ.Ε.στη σύγχρονη κοινωνία; Με άλλα λόγια, ποιο είναι το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο τα Μ.Μ.Ε. εξελίχθηκαν από τις πρώτες μορφές ενημέρωσης στις σημερινές μαζικές επικοινωνίες;

8.1. Τα Μ.Μ.Ε.: η διάδοση και η χρήση τους στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία

Σε καμία κοινωνία πριν από τη βιομηχανική δεν υπήρχε η βασική προϋπόθεση για να αναπτυχθούν οι μαζικές επικοινωνίες. Δεν υπήρχε ένα μαζικοποιημένο κοινό* που να επικοινωνεί και να ενημερώνεται μέσα από τα Μ.Μ.Ε. Δεν είχε διαμορφωθεί αυτό που χαρακτηρίζουν οι κοινωνικοί επιστήμονες ως κοινωνία της μάζας. Η επικοινωνία και η ενημέρωση σ' αυτές τις μη μαζικοποιημένες

κοινωνίες είχε ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά. Κατ' αρχάς η επικοινωνία ήταν προφορική, δηλαδή κυριαρχούσε ο προφορικός λόγος. Τα γραπτά κείμενα ήταν σπάνια και απευθύνονταν σε μια ελίτ ανθρώπων οι οποίοι γνώριζαν γραφή, είχαν δηλαδή μια γνώση που δεν μπορούσε να γίνει κτήμα των πολλών. Επειδή ακριβώς τα γραπτά κείμενα ήταν σπάνια και τα υλικά που χρησιμοποιούσαν για να γράψουν (πάπυρος, περγαμηνή) πολύ ακριβά, αλλά και επειδή λίγοι γνώριζαν, όπως είπαμε, γραφή και ανάγνωση, η μεταβίβαση των πληροφοριών -από ένα άτομο ή μια ομάδα σε άλλο άτομο ή σε άλλη ομάδα-γινόταν κυρίως μέσω του προφορικού λόγου (αγγελιοφόροι) ή με άλλα μέσα (π.χ. φρυκτωρίες*, καπνός, τύμπανα, περιστέρια), γεγονός που έδινε στην επικοινωνία διαπροσωπικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ότι η επικοινωνία που υπήρχε μεταξύ του

πομπού τηςπληροφορίας και του δέκτη ήταν αμφίδρομη και η μεταξύ τους αλληλεπίδραση, όσον αφορά το περιεχόμενο του μηνύματος, διαρκής. Για παράδειγμα, λαοί που έζησαν σε διαφορετικούς τόπους την ίδια χρονική περίοδο είχαν παραπλήσιους μύθους, αφού η μεταξύ τους επικοινωνία και αλληλεπίδραση είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία παραλλαγών πάνω στο ίδιο θέμα.
Η βιομηχανική επανάσταση όμως και η ανάπτυξη μιας νέας κοινωνίας, της καπιταλιστικής, συνοδεύτηκαν από ραγδαίες

«Μια φυλή των Ινδιάνων πίστευε ότι, όταν ένας άνθρωπος πεθαίνει η ψυχή του πρέπει να ταξιδέψει σ' ένα βαθύ ποτάμι πάνω σ' ένα κανό, για να φτάσει στη γη των ψυχών. Ο συγκεκριμένος μύθος* μοιάζει με τον αρχαιοελληνικό περί Αχέροντα» (L. Spence, 1975).

Μέσα μετάδοσης ειδήσεων και πληροφοριών σε διάφορες ιστορικές περιόδους και κοινωνίες
«(Μπ. Ντελφ & Ρ. Πλατ, Εν Αρχή., συνοπτική ιστορία του κόσμου και της ανθρωπότητας, εκδ. Πατάκη).

Εικ.8.1α (Μπ. Ντελφ & Ρ. Πλατ, Εν Αρχή., συνοπτική ιστορία του κόσμου και της ανθρωπότητας, εκδ. Πατάκη).

Εικ.8.1β (Μπ. Ντελφ & Ρ. Πλατ, Εν Αρχή., συνοπτική ιστορία του κόσμου και της ανθρωπότητας, εκδ. Πατάκη).

αλλαγές στη μορφή της επικοινωνίας, ώστε να φτάσουμε σε αυτό που σήμερα αναγνωρίζουμε ως μαζική επικοινωνία*. Οι τεχνολογικές εξελίξεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτή την αλλαγή. Η τυπογραφία (τεχνολογία Gutenberg) στα μέσα του 15ου αιώνα έγινε το όχημα της εξέλιξης, αφού έδωσε τη δυνατότητα μαζικής παραγωγής έργων γραπτού λόγου (βιβλίων, εφημερίδων κτλ.). Ο καθοριστικός παράγοντας αυτής της αλλαγής βέβαια ήταν οι κοινωνικές εξελίξεις της βιομηχανικής επανάστασης, οι οποίες δημιούργησαν την ανάγκη συνεχούς τεχνολογικής βελτίωσης του τομέα παραγωγής έντυπου λόγου.

Αναπαράσταση του συστήματος οπτικής αναμετάδοσης κωδικοποιημένων σημάτων με φλόγες, των Κλεομένη και Δημοκλείτου, 4ος αι. π.Χ. Η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων (Η Καθημερινή- Επτά ημέρες, 4-1-1998).

Εικ.8.1γ Αναπαράσταση του συστήματος οπτικής αναμετάδοσης κωδικοποιημένων σημάτων με φλόγες, των Κλεομένη και Δημοκλείτου, 4ος αι. π.Χ. Η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων (Η Καθημερινή- Επτά ημέρες, 4-1-1998).

«Ο Johann Gutenberg [1398-1468], χρυσοχόος από το Mainz, άρχισε να πειραματίζεται με την τυπογραφία γύρω στο 1440. Η τεχνική των μεταλλικών καλουπιών ήταν αρκετά γνωστή στην Ευρώπη από τις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα, αλλά δεν είχε χρησιμοποιηθεί για τυπογραφικούς σκοπούς. Ο Γουτεμβέργιος ανέπτυξε μια μέθοδο αντιγραφής καλουπιών μεταλλικών γραμμάτων, με αποτέλεσμα να μπορούν να παραχθούν μεγάλες ποσότητες χαρακτήρων για τη σύνθεση εκτεταμένων κειμένων. Προσάρμοσε επίσης το παραδοσιακό βιδωτό πιεστήριο, που ήταν γνωστό στην Ευρώπη από τον πρώτο αιώνα μ.Χ, προκειμένου να παραγάγει τυπωμένα κείμενα. Χάρη σ' αυτό το συνδυασμό τεχνικών μπορούσε να συνταχθεί μια σελίδα χαρακτήρων και να χρησιμοποιηθεί ως καλούπι. Στη συνέχεια, μπορούσε να χυθεί μελάνι σε αυτό το καλούπι και να πιεστεί πάνω σε αυτό το χαρτί με αποτέλεσμα το χαρτί να πάρει το αποτύπωμα των χαρακτήρων Παρ' όλο που οι τεχνικές λεπτομέρειες τελειοποιήθηκαν μεταγενέστερα, οι βασικές αρχές του πιεστηρίου του Γουτεμβέργιου παρέμεναν σε ισχύ για περισσότερο από τρεις αιώνες» [John B. Thompson, 1999:98-99).

Η αστική βιομηχανική κοινωνία διαμόρφωσε σταδιακά άτομα με δικαιώματα και υποχρεώσεις ως προς τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων, πολίτες δραστήριους και όχι υπηκόους ενός φεουδαρχικού καθεστώτος. 0 διαχωρισμός δημόσιου και ιδιωτικού «χώρου» και η ανάγκη να ξεπεραστούν οι απολυταρχικές δομές εξουσίας, που μόνο εμπόδια έθεταν στην ανερχόμενη αστική τάξη, διεύρυναν την κοινωνική βάση της πολιτικής συμμετοχής και συζήτησης. Με άλλα λόγια, η νέα κοινωνία προϋπέθετε τη συμμετοχή στη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων ενός μεγάλου αριθμού ατόμων αντί του βασιλιά, του αυτοκράτορα, του σουλτάνου ή του φεουδάρχη κάποιων άλλων εποχών. Αυτή η συμμετοχή στη διαχείριση της δημόσιας ζωής απαιτούσε την ενημέρωση όλων σχετικά με τα δημόσια ζητήματα, η οποία θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο εάν υπήρχε ελεύθερη διακίνηση ιδεών και πληροφοριών στο ευρύτερο κοινό. Έτσι άρχισε μια μαζικότερη σε σχέση με το παρελθόν παραγωγή γραπτού λόγου, η οποία απευθυνόταν σε ένα κοινό που είχε τη στοι-

Το πιεστήριο του Γουτεμβέργιου: απαρχή της μαζικής αναπαραγωγής τυπωμένων κειμένων (Μπ. Ντελφ & Ρ. Πλατ, Εν Αρχή... συνοπτική ιστορία του κόσμου καί της ανθρωπότητας, εκδ. Πατάκη).

Εικ.8.2α Το πιεστήριο του Γουτεμβέργιου: απαρχή της μαζικής αναπαραγωγής τυπωμένων κειμένων (Μπ. Ντελφ & Ρ. Πλατ, Εν Αρχή... συνοπτική ιστορία του κόσμου καί της ανθρωπότητας, εκδ. Πατάκη).

Αυτοματοποιημένες μέθοδοι εκτύπωσης που στηρίζονται στις νέες τεχνολογίες των ηλεκτρονικών υπολογιστών (Εγκυκλοπαίδεια Grand Larousse, Ενότητα I: Άνθρω-πος-κοίνωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2001).

Εικ.8.2β Αυτοματοποιημένες μέθοδοι εκτύπωσης που στηρίζονται στις νέες τεχνολογίες των ηλεκτρονικών υπολογιστών (Εγκυκλοπαίδεια Grand Larousse, Ενότητα I: Άνθρω-πος-κοίνωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2001).

χειώδη μόρφωση, ώστε να την απορροφήσει.
Στην ελληνική κοινωνία η συγκεκριμένη διαδικασία συνέπεσε με την περίοδο που αρχίζει λίγο πριν από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821 και τελειώνει λίγο μετά. Τα τυπογραφεία του εξωτερικού, που εκτύπωναν έργα του Ρήγα και άλλων διαφωτιστών, οι εφημερίδες του Αγώνα, το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο μετά την απελευθέρωση είναι ιστορικά στοιχεία αυτής της κοινωνικής εξέλιξης, η οποία είχε ως κύριο ρόλο τη διαμόρφωση και την κινητοποίηση της κοινής γνώμης (κυρίως των νέων αστικών ρευμάτων) σχετικά με την ανάγκη δημόσιας ανταλλαγής απόψεων και άσκηση κριτικής για τις δημόσιες υποθέσεις.
Μετά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα θα έρθει και στην Ελλάδα ένα νέο μέσο επικοινωνίας, του οποίου η απήχηση στην κοινωνία θα πάρει τεράστιες διαστάσεις, η τηλεόραση. Έχει προηγηθεί βέβαια μια σειρά από εντελώς νέα μέσα επικοινωνίας, όπως είναι ο κινηματογράφος, η δισκογραφία και το ραδιόφωνο, η ανάπτυξη των οποίων στιγμάτισε μια νέα εποχή,

την εποχή της μαζικής επικοινωνίας. Η εποχή του προφορικού λόγου και της αμφίδρομης επικοινωνίας έχει παρέλθει προ πολλού, ενώ δίπλα στον κυρίαρχο γραπτό λόγο παίρνει θέση και ο ηλεκτρονικός λόγος.

Το Πρακτορείο Ειδήσεων Ρόιτερ: τμήμα του διεθνούς μηχανισμού συγκέντρωσης και διάδοσης πληροφοριών (Εγκυκλοπαίδεια Grand Larousse, Ενότητα I: Άνθρωπος -κοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2001).

Εικ.8.3 Το Πρακτορείο Ειδήσεων Ρόιτερ: τμήμα του διεθνούς μηχανισμού συγκέντρωσης και διάδοσης πληροφοριών (Εγκυκλοπαίδεια Grand Larousse, Ενότητα I: Άνθρωπος -κοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2001).

Με την πάροδο του χρόνου, τα μηνύματα που εκπέμπουν τα νέα μέσα επικοινωνίας γίνονται όλο και πιο ομοιόμορφα, χάνουν το πολιτικό στίγμα τους και δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στο ψυχαγωγικό κομμάτι της επικοινωνίας, ενώ παράλληλα ενισχύουν με τον καταιγισμό των διαφημίσεων τον καταναλωτισμό. Η λειτουργία αυτών των μέσων είναι μια αδιάκοπη ροή πληροφοριών ή προβολή προϊόντων που συνεχίζεται σε όλη τη ζωή μας. Απευθύνεται μάλιστα σε ολοένα μεγαλύτερο κοινό, αγκαλιάζοντας ηλικιακές και κοινωνικές ομάδες που δεν καλύπτονταν με τα προηγούμενα μέσα (παιδικές εκπομπές, δελτία ειδήσεων για άτομα με ειδικές ανάγκες, εκπομπές μαγειρικής).
Συχνά μάλιστα εισβάλλουν στην ιδιωτική ζωή

ενός ατόμου, καταργώντας το διαχωρισμό μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, διαχωρισμό στον οποίο βασίστηκε τον προηγούμενο αιώνα η ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας. Όσον αφορά το δημοφιλέστερο μέσο επικοινωνίας, την τηλεόραση, αυτή επέδρασε αρνητικά στους ρυθμούς ανάπτυξης των άλλων μέσων, με αποτέλεσμα μερικά από αυτά, κατά το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, να αντιμετωπίζουν κρίση επιβίωσης.

Δορυφόροι: νέες τεχνολογίες που προάγουν την παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας και τη διάδοση των πολιτισμικών αγαθών (Dir. A. Cohen, Sciences economiques et sociales, Editions Bordas, 1995).

Εικ.8.4 Δορυφόροι: νέες τεχνολογίες που προάγουν την παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας και τη διάδοση των πολιτισμικών αγαθών (Dir. A. Cohen, Sciences economiques et sociales, Editions Bordas, 1995).

Κατά την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα καταγράφηκε στην Ελλάδα μία ακόμα σημαντική εξέλιξη στη διάδοση και τη χρήση των Μ.Μ.Ε. Καταργήθηκε το κρατικό μονοπώλιο στην ιδιοκτησία των τηλεοπτικών σταθμών και αναδύθηκαν ιδιωτικές επιχειρήσεις οι οποίες κυριάρχησαν στην αγορά. Επίσης, κέρδισε έδαφος η δορυφορική λήψη ξένων (αμερικανικών και ευρωπαϊκών) καναλιών, γεγονός που επιβεβαιώνει αυτό που ο Γκίντενς (A. Giddens) αποκαλεί παγκόσμια πληροφοριακή τάξη.

Γράφημα 8.2. Πρόσβαση των νοικοκυριών στο διαδίκτυο (2000-2001) (% επί του συνόλου)
Εικόνα

Πηγή: Eurostat (επεξεργασία στοιχείων Ι.Ο.Μ.).

Την ίδια δεκαετία αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα τα πολυμέσα επικοινωνίας, με κυριότερο το διαδίκτυο (internet). Πρόκειται για μια εφεύρεση που αρχικά προοριζόταν για στρατιωτική χρήση από τις ένοπλες δυνάμεις των Η.Π.Α. Αργότερα όμως εξελίχθηκε σε αυτό που κάποιοι αποκαλούν «υπερλεωφόρο της πληροφορίας». Αν και η Ελλάδα υστερεί στην ανάπτυξη του διαδικτύου σε σχέση με άλλες χώρες, τα μηνύματα είναι αισιόδοξα (βλ. γραφήματα 8.2 και 8.3).

«Αν σήμερα έχουμε όλοι μας συνείδηση του γεγονότος ότι ζούμε σε "έναν κόσμο" αυτό οφείλεται σε μεγάλο μέρος στη διεθνή έκταση των μέσων επικοινωνίας. Όποιος ανοίγει την τηλεόραση και βλέπει τις "διεθνείς ειδήσεις" κατά κανόνα βλέπει ακριβώς αυτό: μια παρουσίαση γεγονότων που συνέβησαν την ημέρα εκείνη ή λίγο πιο πριν σε πολλά και διαφορετικά μέρη του κόσμου. Τα τηλεοπτικά προίράμματα και οι τηλεοπτικές ταινίες πουλιούνται σε μεγάλες διεθνείς αγορές. Εκατομμύρια ανθρώπων παρακολουθούν τα προγράμματα αυτά σε συνέχειες. Όλες αυτές οι εξελίξεις εκφράζουν την εμφάνιση μιας παίκόσμιας πληροφοριακής τάξης -ένα διεθνές σύστημα παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης πληροφοριών Όπως άλλες όψεις της παγκόσμιας κοινωνίας η νέα πληροφοριακή τάξη αναπτύχθηκε άνισα και αντανακλά τις διαφορές μεταξύ των αναπτυγμένων κοινωνιών και των χωρών του τρίτου κόσμου» (Α. Γκίντενς, 2002:507-508).

Γράφημα 8.3. Αριθμός νοικοκυριών με ηλεκτρονικό υπολογιστή στην Ελλάδα (1999-2002) (σε χιλιάδες)
Εικόνα

Πηγή: Eurostat, SD estimate, European Audiovisual Observatory, Yearbook 2002, Εθνική Έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την Κοινωνία της Πληροφορίας 2002 (επεξεργασία στοιχείων Ι.Ο.Μ.).

«Με πολλές φανφάρες οι εταιρείες της τηλεφωνίας και της τηλεόρασης ξεκίνησαν δωδεκάδες δοκιμών, για να παρουσιάσουν τα οράματα τους για τα ταχύτατα ηλεκτρονικά δίκτυα που θα ένωναν τα σπίτια με άπειρες δυνατότητες ανάκτησης πληροφοριών, επικοινωνίας, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας. Προχωρώντας παραπαίοντες προς έναν απόμακρο στόχο ενός καλωδιω-μένου κόσμου, ήταν πολύ απασχολημένοι για να προσέξουν το απείθαρχο πλήθος των χάκερς*, των μηχανικών και των φοιτητών που έτρεχαν ανάμεσα στα πόδια τους. Έπρεπε να είχαν προσέξει περισσότερο. Γιατί ενώ οι γίγαντες απλώς μιλούσαν για μια υ-περλεωφόρο της πληροφορίας, τα μυρμήγκια δημιουργούσαν μια πραγματική υπερλεωφόρο: Το Ιντερνετ» (The Economist, 1995).

Η χρήση του διαδικτύου όμως δεν αφορά το σύνολο των ανθρώπων αλλά ειδικές κατηγορίες πολιτών. Από έρευνες που γίνονται στην Ελλάδα ως προς τη συστηματική χρήση του διαδικτύου συμπεραίνεται ότι υπάρχουν ανασταλτικοί παράγοντες για την εξάπλωση της χρήσης του και αυτοί σχετίζονται κυρίως με την ηλικία, το φύλο, το βαθμό αστικοποίησης, το επίπεδο εκπαίδευσης και το εισοδηματικό επίπεδο. Έτσι, η κοινωνική κατηγορία ανδρών

ηλικίας 15-24 ετών με υψηλό εισόδημα, ανώτερη εκπαίδευση και μεγάλο βαθμό αστικοποίησης χρησιμοποιεί το διαδίκτυο πολύ περισσότερο από τις άλλες κατηγορίες ανθρώπων. Η διαφορά χρήσης του διαδικτύου μεταξύ της ανώτερης κατηγορίας (με υψηλό εισόδημα, ανώτερη εκπαίδευση κτλ.) και της κατώτερης κοινωνικής κατηγορίας, δια του μέσου όρου χρήσης, αποκαλείται «ψηφιακό χάσμα»( βλ. γράφημα 8.5).
Συγκεκριμένα, το 2001 η χρήση Η/Υ και διαδικτύου για τους άνδρες ήταν 23% και 12% αντίστοιχα, ενώ για τις γυναίκες 17,4% και 8,3%. Τον Ιούνιο του 2001 ο μέσος όρος χρήσης του διαδικτύου στην Ε.Ε. ήταν για τους άνδρες 40,5%, ενώ για τις γυναίκες 28,5%. Είναι προφανές ότι τόσο οι Έλληνες όσο και οι Ελληνίδες υστερούσαν στη χρήση του διαδικτύου σε σχέση με τους πολίτες άλλων κρατών της Ε.Ε. (Ευρωβαρόμετρο, Φεβρουάριος 2001).
Επίσης, τα ποσοστά χρήσης Η/Υ και διαδικτύου κατά το 2001 παρουσίαζαν μεγάλες διαφορές μεταξύ αστικών, ημιαστικών και αγροτικών περιοχών, τόσο στην Ε.Ε. όσο και στην Ελλάδα. Τα αντίστοιχα ποσοστά για χρήση Η/Υ στην Ελλάδα ήταν 26,7%, 14,5% και 9,5%, ενώ τα ποσοστά χρήσης διαδικτύου ήταν 13,9%, 6,2% και 4,3%. Οι αντίστοιχοι μέσοι όροι στην Ε.Ε. για τη χρήση του διαδικτύου ήταν 41,9%, 35% και 29,1%. Και στις τρεις περιοχές τα ποσοστά χρήσης του διαδικτύου από τους Έλληνες ήταν χαμηλότερα σε σχέση με τους αντίστοιχους μέσους όρους των κρατών της Ε.Ε.

Γράφημα 8.4. Κατοχή Η/Υ, χρήση Η/Υ και χρήση διαδικτύου στην Ελλάδα κατά φύλο (2001)
Εικόνα

Πηγή: Ε.Ε.: Ευρωβαρόμετρο, Ιούνιος 2001 (βλ. επίσης Εθνικό Δίκτυο Έρευνας και Τεχνολογίας, Α.Ε., Υπουργείο Ανάπτυξης και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, www.mpa.gr/specials/edet/).

Γράφημα 8.5 Χρήση διαδικτύου, ψηφιακό χάσμα στην Ελλάδα και την Ε.Ε. κατά δημογραφικά χαρακτηριστικά των χρηστών
Εικόνα

Δείκτης ψηφιακού χάσματος = (χρήση υψηλής - χρήση χαμηλής)/μέσος όρος χρήσης
Πηγή: Ε.Ε.: Ευρωβαρόμετρο, Ιούνιος 2001 (βλ. επίσης Εθνικό Δίκτυο Έρευνας και Τεχνολογίας, Α.Ε., Υπουργείο Ανάπτυξης και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, www.mpa.gr/specials/edet/).

8.2. Κοινωνικές επιδράσεις των Μ.Μ.Ε. και των Η/Υ

8.2.1 Θεωρητικές προσεγγίσεις

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα παρατηρείται μια σημαντική ανάπτυξη θεωριών οι οποίες επιχειρούν να φωτίσουν τις επιδράσεις που έχουν τα Μ.Μ.Ε. - και ως προς τη μορφή τους (έντυπος ή ηλεκτρονικός λόγος) και ως προς το περιεχόμενο των μηνυμάτων που εκπέμπουν - στα άτομα και στις κοινωνικές ομάδες. Οι θεωρίες αυτές καλύπτουν όλο το φάσμα των σχέσεων μεταξύ πομπού (αποστολέα) και δέκτη (παραλήπτη) ενός μηνύματος: από τη θεωρία ότι τα Μ.Μ.Ε. απλώς επηρεάζουν τα άτομα, ενισχύοντας τις προϋπάρχουσες προδιαθέσεις τους, μέχρι τη θεωρία ότι τα Μ.Μ.Ε. χειραγωγούν τους πολίτες, διαμορφώνουν νέα πρότυπα και ελέγχουν την κοινή γνώμη. Αναλυτικότερα, οι προσεγγίσεις αυτές έχουν ως εξής:
Μια πρώτη ομάδα θεωριών, που βασίζεται κυρίως στις σχολές του λειτουργισμού (συναίνεσης) και της συμβολικής αλληλεπίδρασης (βλ. κεφάλαιο 1), δίνει έμφαση στην επίδραση που μπορεί να έχει το περιεχόμενο του μηνύματος της μαζικής επικοινωνίας στους δέκτες (θεατές, ακροατές, αναγνώστες). Σύμφωνα με αυτή την οπτική, το άτομο υιοθετεί επιλεκτικά τα μηνύματα τα οποία βρίσκονται σε συμφωνία με τις ήδη διαμορφωμένες απόψεις του. Όταν εκτεθεί σε ένα μήνυμα που δεν ταιριάζει σε στοιχεία της προσω-πικότητάς του και τις ιδέες του, είτε το αγνοεί είτε το ερμηνεύει με το δικό του τρόπο. Άρα, η όποια επίδραση των Μ.Μ.Ε. είναι έμμεση, αφού για την τελική διαμόρφωση των γνωμών ή των στάσεων του ατόμου διαμεσολαβούν άλλα δεδομένα, που έχουν να κάνουν με την ηλικία, το φύλο και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του. Στη διαμεσολάβηση αυτή σημαντικός είναι και ο ρόλος των πρωτογενών κοινωνικών ομάδων (π.χ. οικογένεια, φίλοι) και των σημαντικών άλλων στον κοινωνικό περίγυρο, που συχνά λειτουργούν ως οδηγητές και διαμορφωτές γνώμης. Η μαζική επικοινωνία ενισχύει τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις και αξίες, δεν τις αλλάζει, δραστηριοποιεί το άτομο, δεν το παθητικοποιεί.
Ωστόσο, μια άλλη ομάδα θεωριών υπογραμμίζει το σημαντικό ρόλο της μαζικής επικοινωνίας στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, η ανάπτυξη της «βιομηχανίας» της μαζικής κουλτούρας, όπως ονομάζονται τα πολιτιστικά στοιχεία που παράγονται και διαδίδονται από τα Μ.Μ.Ε., έχει ως αποτέλεσμα να μην υπάρχουν περιθώρια ισότιμης συμμετοχής των ατόμων στη δημόσια

«Το γενικότερο συμπέρασμα όλων των ερευνών της περιόδου 1940-1960 που κινήθηκαν μέσα στο πλαίσιο της κοινωνικο-ψυχολογικής προσέγγισης είναι το εξής: η επίδραση που ασκούν τα Μ.Μ.Ε. στο κοινό τους είναι μικρή. Δεν επιφέρουν αλλαγές είτε στην εξωτερική συμπεριφορά είτε στον εσωτερικό κόσμο των ατόμων που καταναλώνουν τα προϊόντα τους. Απλώς ενισχύουν ή δίνουν διέξοδο και συγκεκριμένη μορφή σε προϋπάρχουσες αντιλήψεις, στάσεις, προδιαθέσεις ή προϋπάρχοντα σχήματα συμπεριφοράς» [Μ. Σεραφετινίδου, 1991:340-34 1).

σφαίρα δραστηριοτήτων. Αντίθετα,η κυρίαρχη κοινωνική ομάδα επιβάλλει τις αντιλήψεις της στο κοινωνικό σύνολο, με σκοπό να εξυπηρετηθούν τα οικονομικά συμφέροντά της. Έτσι, η κοινή γνώμη καθοδηγείται προς συγκεκριμένες μορφές δράσης και όχι προς κάποιες άλλες οι οποίες θα μπορούσαν να θέσουν υπό αμφισβήτηση αξίες και συμφέροντα της κυρίαρχης ομάδας.

«Τα μηνύματα των μέσων μαζικής ενημέρωσης συζητιούνται από τα άτομα από την ώρα που τα δέχονται και μετά...Τα μετατρέπουν μέσα από μια διαδικασία επανειλημμένων διηγήσεων, ερμηνειών,: παρατηρήσεων,: γέλιου: και κριτικής...Με το να προσλαμβάνουμε τα μηνύματα και να τα εντάσσουμε στερεότυπα στη ζωή μας...διαμορφώνουμε συνεχώς και αναδιαμορφώνουμε τις δεξιότητες και τις γνώσεις μας, δοκιμάζουμε τα αισθήματα και τα γούστα μας και διευρύνουμε τους ορίζοντες των εμπειριών μας» (J. B. Thompson, 1995: 422-423).

Γράφημα 8.6. Ποσοστιαία κατανομή της διαφημιστικής δαπάνης στη δημόσια και στην ιδιωτική τηλεόραση: περίπτωση της Ελλάδας (1988-2002)

Εικόνα

Πηγή: A.C. Nielsen (1988-1997) και Media Services (1998-2002) (επεξεργασία στοιχείων Ι.Ο.Μ.).

Στο ίδιο πλαίσιο θεωρητικών προσεγγίσεων εντάσσεται και η μαρξιστική οπτική. Σύμφωνα με αυτήν, το κύριο χαρακτηριστικό των Μ.Μ.Ε. στη σύγχρονη κοινωνία είναι η οργάνωσή τους σε καπιταλιστικές επιχειρήσεις και η συνακόλουθη εμπορευματοποίηση όλων των «προϊόντων» που παράγουν. Αυτές οι επιχειρήσεις είναι επικερδείς και ελέγχονται από λίγα άτομα, δημιουργώντας ένα ολιγοπώλιο. Για να ιδρύσει και να θέσει κανείς σε λειτουργία μια τέτοια επιχείρηση, χρειάζονται μεγάλα κεφάλαια, η έλλειψη των οποίων συντελεί στο να μειώνεται συνεχώς ο αριθμός των επιχειρήσεων, ενώ για να συνεχίσει αυτή να λειτουργεί εξαρτάται όλο και περισσότερο από τα διαφημιστικά κέρδη. Συ-

νεπώς καθετί που παράγεται από τα Μ.Μ.Ε. (ειδήσεις, τηλεοπτικές σειρές, τηλεταινίες κτλ.) θα πρέπει να είναι πρώτα απ' όλα εμπορικό (βλ. γραφήματα 8.6 και 8.7). Από την άλλη πλευρά, το γεγονός ότι λίγα άτομα ελέγχουν τα Μ.Μ.Ε. σημαίνει ότι λίγα άτομα σε μια χώρα, τα πιο ισχυρά οικονομικά, έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν την εκτελεστική εξουσία, καθώς και τις άλλες εξουσίες (δικαστική, νομοθετική). Άλλωστε, σύμφωνα με τη μαρξιστική θεώρηση (βλ. κεφάλαιο 1), τα Μ.Μ.Ε. αποτελούν κομμάτι του εποικοδομήματος της κοινωνίας, το οποίο ελέγχεται από τη βάση της, δηλαδή από τα κυρίαρχα οικονομικά συμφέροντα.

Γράφημα 8.7. Τηλεμερίδια σταθμών 2003 - 2004
Εικόνα

Πηγή: AGB Hellas, TV Yearbook, 2003-2004 (διασκευή Ν. Πετρόπουλου).

8.2.2 Κοινωνικές επιδράσεις των Μ.Μ.Ε.

Η μεγάλη σε έκταση διάδοση των Μ.Μ.Ε. στη σύγχρονη κοινωνία έχει επιδράσει σημαντικά στο κοινωνικό σύνολο, τόσο θετικά όσο και αρνητικά, αλλά πάνω από όλα ενέχει σημαντικούς κινδύνους. Μια τέτοια περίπτωση είναι η ανάληψη, ορισμένες φορές, από αυτά τα μέσα του ρόλου του φορέα πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών, δηλαδή του ρόλου της οικογένειας. Βέβαια, τα Μ.Μ.Ε. μπορούν να παίξουν και θετικό κοινωνικό ρόλο, όταν ψυχαγωγούν, ενημερώνουν και, μερικές φορές, επιμορφώνουν μαζικά τους ανθρώπους. Μια άλλη θετική επίδραση των Μ.Μ.Ε. μπορεί να είναι η ενίσχυση του ρόλου της «κοινωνίας των πολιτών». Σ' αυτή την περίπτωση, τα Μ.Μ.Ε. μπορεί να κινητοποιήσουν τους πολίτες για ανθρωπιστικούς και κοινωφελείς σκοπούς (εράνους για καταστροφές, μεταμοσχεύσεις οργάνων, δεντροφυτεύσεις κ.ά.) ή να ασκήσουν έλεγχο στο κράτος και τους άλλους πολιτικούς θεσμούς. Τα παράπονα ή οι καταγγελίες από άτομα ή από κοινωνικούς φορείς (συλλόγους, ομοσπονδίες) μπορεί να μειώσουν την αδιαφορία των πολιτών.
Από την άλλη πλευρά όμως, τα Μ.Μ.Ε. εισβάλλουν συχνά στη ζωή ενός ατόμου, καταργώντας το διαχωρισμό μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής ζωής και καταστρατηγώντας τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επιπλέον, η εισβολή της τηλεόρασης στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων αποτελεί μια επικίνδυνη τακτική, αφού εθίζει κάποιους από τους θεατές στην ιδέα ότι μπορούν να επιλύσουν τα προσωπικά τους προβλήματα κάνοντας εκούσια την ιδιωτική τους ζωή θέαμα (π.χ. ριάλιτι σόου).

Μια άλλη κοινωνική επίδραση των Μ.Μ.Ε. αφορά την ανάπτυξη της «βιομηχανίας» της μαζικής κουλτούρας η οποία προσανατολίζει τους πολίτες προς μία συγκεκριμένη μορφή δράσης και ταυτόχρονα τους οδηγεί προς την πολιτική-κοινωνική απάθεια. Με όπλο τη διαφήμιση προβάλλεται η κατανάλωση ως ιδεατός τρόπος ζωής, ενώ ταυτόχρονα παθητικοποιείται ο δέκτης για θέματα που έχουν να κάνουν με αμφισβήτηση των δομών (πολιτικών-οικονομικών) του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος.
Η παθητικοποίηση των πολιτών οφείλεται κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι τα ηλεκτρονικά Μ.Μ.Ε. δεν αναπαριστούν απλώς τον κόσμο στον οποίο ζούμε αλλά κατασκευάζουν μια νέα εικονική πραγματικότητα, η οποία στη συνέχεια δημιουργεί πρότυπα, επηρεάζει και καθοδηγεί στάσεις και συμπεριφορές. Για παράδειγμα, τα ρεπορτάζ της τηλεόρασης για το έγκλημα και την εθνική ταυτότητα των εγκληματιών μπορεί να επηρεάσουν τη στάση και τη συμπεριφορά μας έναντι των μελών μιας συγκεκριμένης εθνικότητας, καθώς και τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε το έγκλημα, το οποίο μπορεί να μη μας αφορά, αλλά ξέρουμε ότι συμβαίνει, γιατί το είδαμε στην τηλεόραση - και η τηλεόραση «ποτέ δεν κάνει λάθος».

Ριάλιτι σόου: οι ιδιωτικές στιγμές του ανθρώπου στο βωμό της θεαματικότητας

Εικ.8.5α (Φωτογραφικό Αρχείο ΠΡΙΣΜΑ).

Εικ.8.5β (b. Hoglund, L. Jarlen, H. Lind, A. Lokholm, Samhallskunskap for gymnasiet A, Natur och Kultur, 2003).

Εικ.8.6α Η αποτελεσματική διαφήμιση βασίζεται συχνά σε μια ψευδαίσθηση (BHMADONNA, 29-52005).

Γελοιογραφία του Ν. Ζήκου που σχολιάζει την αποβλάκωση του τηλεθεατή (Ελληνική Πολιτική Γελοιογραφία, Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κ. Καραμανλής, εκδ. Σιδέρης, 2002).

Εικ.8.6β Γελοιογραφία του Ν. Ζήκου που σχολιάζει την αποβλάκωση του τηλεθεατή (Ελληνική Πολιτική Γελοιογραφία, Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κ. Καραμανλής, εκδ. Σιδέρης, 2002).

Πίνακας 8.1. Μέσο μερίδιο κατά ομάδα κοινού και τύπο τηλεοπτικού προγράμματος (%)

Πηγή: AGP Hellas, the Yearbook, 2003/2004, σ. 55-67. Σημειώνεται ότι τα σχετικά στοιχεία αφορούν προγράμματα των 5 ιδιωτικών καναλιών (ΑΝΤ1, MEGA, ALPHA, STAR, ALTER) στο διάστημα 22/9/2003-30/6/2004 (επεξεργασία Ν. Πετρόπουλου).

Δεν είναι όμως μόνο το περιεχόμενο των μηνυμάτων της μαζικής επικοινωνίας που διαμορφώνει μια νέα εικονική πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον Καναδό διανοητή Μάρσαλ Μακλούαν (1967), το μέσο είναι το μήνυμα. Με άλλα λόγια, στη σύγχρονη εποχή πια η φύση του μέσου επηρεάζει τη δομή της κοινωνίας και τη συμπεριφορά των πολιτών, πολύ περισσότερο από το περιεχόμενο του μηνύματος που μεταδίδει. Η τηλεόραση, γενικά, ασκεί μεγαλύτερη επιρροή στους ανθρώπους από ό,τι το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες.

Η πληροφόρηση χωρίς σύνορα οδήγησε στη δημιουργία του «παγκόσμιου χωριού»

Εικ.8.7α (Courier της UNESCO, 4/1997).

Εικ.8.7β Εγκυκλοπαίδεια Grand Larousse, Ενότητα I: Άνθρωπος - κοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2003).

Τα ηλεκτρονικά μέσα που κυριαρχούν στη σύγχρονη κοινωνία δημιουργούν το παγκόσμιο χωριό. δηλαδή οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από τη χώρα στην οποία ζουν, μπορούν να παρακολουθούν στους δέκτες τους το ίδιο γεγονός να εκτυλίσσεται σε πραγματικό χρόνο (για παράδειγμα τον πόλεμο στον Περσικό Κόλπο ή στο Ιράκ ή μια τρομοκρατική ενέργεια σε εξέλιξη) και να συμμετέχουν εκφράζοντας γνώμες και υιοθετώντας στάσεις. Και αν δεν παρακολουθούν ένα γεγονός να εκτυλίσσεται σε πραγματικό χρόνο, πιθανώς να παρακολουθούν κάποιο πολιτιστικό προϊόν (π.χ. σίριαλ, ντοκιμαντέρ, τηλεπαιχνίδι, μουσικό βιντεοκλίπ κτλ.) που έχει παραχθεί από κέντρα παραγωγής (π.χ. Χόλυγουντ) τα οποία διανέμουν το προϊόν για διεθνή κατανάλωση.
Όσον αφορά τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και το διαδίκτυο, το παγκόσμιο χωριό του Μακλούαν ονομάζεται κυβερνοχώρος. Είναι ένας χώρος διαντίδρασης χρηστών υπολογιστών οι οποίοι είτε επικοινωνούν μεταξύ τους είτε αντλούν πληροφορίες για πάρα πολλά ζητήματα που τους ενδιαφέρουν. Τις επιδράσεις ενός τέτοιου χώρου μπορούμε γενικά να τις κατανοήσουμε βασιζόμενοι στις δύο ομάδες θεωριών που μόλις εξετάσαμε:
• Σύμφωνα με την πρώτη ομάδα θεωριών (της απλής επιρροής), ο κυβερνοχώρος μπορεί να χρησιμοποιείται ως πηγή πληροφόρησης και τελικά ενίσχυσης, θετικών ή αρνητικών, τάσεων που προϋπάρχουν στο άτομο. Για παράδειγμα, η χρήση του κυβερνοχώρου μπορεί να βοηθήσει κάποιον να γίνει καλύτερος στη δουλειά του, να αναπτύξει περισσότερο τα ενδιαφέροντά του (χόμπι κ.ά.), να διευρύνει τον κύκλο των γνωριμιών του, αλλά μπορεί και να ενισχύσει τις παρεκκλίνουσες τάσεις που ήδη έχει και να τον οδηγήσει σε ανάλογες πράξεις.
• Αντίθετα, και σύμφωνα με τη δεύτερη ομάδα θεωριών (της χειραγώγησης), μια ενδιαφέρουσα πιθανή επίδραση των Η/Υ είναι ότι ο χρήστης, εκτός από το γεγονός ότι παρασύρεται σε μια κατανάλωση χωρίς φραγμό (για αγορές διαδικτυακών προϊόντων, ιστοσελίδες που χρειάζεται να πληρώσει με πιστωτική κάρτα), ζει σε μια εικονική πραγματικότητα, από την οποία μαθαίνει τι είναι έρωτας, ποιες σχέσεις πρέπει να αναπτύσσει με φίλους και την οικογένειά του ή ποια πρέπει να είναι η άποψή του για την οικονομική πολιτική. Στην ουσία όμως αδρανοποιείται, καθώς η εικόνα στην οθόνη του υπολογιστή μπορεί να υποκαταστήσει την πραγματική ζωή του. Ταυτόχρονα, το διαδίκτυο μπορεί να συμβάλει και στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαχωρισμών, όπως αυτή οριοθετείται μέσα από την έννοια του ψηφιακού χάσματος (όπως είδαμε στην ενότητα 8.1).

8.3. Αγωγή αναγνωστών, θεατών, ακροατών και χρηστών Η/Υ

Το ζήτημα των κοινωνικών επιδράσεων της μαζικής επικοινωνίας καταδεικνύει τη μεγάλη σημασία που έχει ο έλεγχος του περιεχομένου των μηνυμάτων που εκπέμπονται από αυτά τα μέσα. Αν συνυπολογιστεί και το γεγονός της παγκοσμιοποίησης των Μ.Μ.Ε. στη σύγχρονη κοινωνία, εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε ότι, όταν η παγκόσμια αγορά της επικοινωνίας κυριαρχείται από λίγες βιομηχανίες -τα προϊόντα των οποίων καταναλώνουν μαζικά άνθρωποι σε όλο τον κόσμο- οι ιδιοκτήτες των Μ.Μ.Ε. είναι παντοδύναμοι έχουν μεγάλη οικονομική ισχύ, δυνατές πολιτικές προσβάσεις και, το κυριότερο, δεν υφίστανται κανέναν έλεγχο από τους καταναλωτές των προϊόντων τους.
Ο πιθανός κίνδυνος επηρεασμού των καταναλωτών για σκοπούς οι οποίοι δεν εξυπηρετούν το κοινό καλό ούτε είναι σύμφωνοι με τις αρχές μιας δημοκρατικής, πλουραλιστικής και ελεύθερης κοινωνίας έχει οδηγήσει, τα τελευταία χρόνια, πολλές κυβερνήσεις κρατών στη σύσταση διάφορων μορφών ελέγχου των Μ.Μ.Ε. Μια τέτοια περίπτωση αποτελούν οι Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές, κύριο έργο των οποίων

είναι η διενέργεια ελέγχων όσον αφορά το περιεχόμενο των μηνυμάτων των σύγχρονων Μ.Μ.Ε. Η δράση αυτών των Αρχών στηρίζεται και σε ένα πλαίσιο νομικών ρυθμίσεων που περιλαμβάνουν κυρώ-σεις-ποινές για τους ιδιοκτήτες των μέσων. Μια τέτοια μορφή ελέγχου ασκείται στην Ελλάδα από το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (Ε.Σ.Ρ.).
Το Ε.Σ.Ρ. ιδρύθηκε με το νόμο 1866 του 1989, ενώ οι αρμοδιότητές του έχουν κατοχυρωθεί στο Σύνταγμα της Ελλάδας κατά την αναθεώρηση του 2001. Το Ε.Σ.Ρ. είναι ανεξάρτητο από την εκτελεστική εξουσία και μόνο η Βουλή ασκεί έλεγχο στη δραστηριότητά του. Στο πλαίσιο των ελεγκτικών και κυρωτικών αρμοδιοτήτων του το Ε.Σ.Ρ. μπορεί να απευθύνει οδηγίες ή συστάσεις προς δημόσιους ή ιδιωτικούς ραδιοτηλεοπτικούς στάθμους σχετικά με την εφαρμογή των διατάξεων των νόμων.
Στόχος του Ε.Σ.Ρ. είναι: (α) η διασφάλιση της νόμιμης λειτουργίας των ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών, (β) η τήρηση των συνταγματικών αρχών της πολυφωνίας, της ποιότητας και της προστασίας της παιδικής ηλικίας και της νεότητας από το περιεχόμενο των προγραμμάτων (βλ. δείκτες καταλληλότητας). και (γ) η διαφάνεια των οικονομικών στοιχείων των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον ευρύτερο τομέα των Μ.Μ.Ε.

ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ
ΑΠΟΦΑΣΗ Α. 366/23/11/04
«Σήμερα, ημέρα Χ και ώρα 11:00, το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης συνήλθε σε συνεδρίαση, στην οποία παρέστησαν οι...
Αιτιολογικό
Εν προκειμένω εκ των στοιχείων του φακέλου, των ενώπιον του Συμβουλίου τούτου ισχυρισμών του εκπροσώπου του τηλεοπτικού σταθμού Χ, του υποβληθέντος υπομνήματος και της παρακολουθήσεως της κατωτέρω εκπομπής αυτού προέκυψαν τα ακόλουθα: κατά την Χ, δι-αρκούντος του κεντρικού δελτίου ειδήσεων, προβλήθηκε ρεπορτάζ κατά το οποίο πατέρας βίαζε τις τρεις μεγαλύτερες κόρες του, από της ηλικίας των 7 ετών, και συνεπεία των εν λόγω αιμομικτικών σχέσεων έμειναν έγκυες. Μερικές από τις εγκυμοσύνες διεκόπησαν βιαίως δι' αμβλώσεων και άλλες κατέληξαν σε γέννηση βρεφών, τα οποία ο πατέρας είτε σκότωνε είτε παρέδιδε σε τρίτους, ασκώντας τρομερή σωματική και ψυχολογική βία προς όλα τα μέλη της οικογένειας. Κατά τη διάρκεια του δελτίου ειδήσεων προβλήθηκαν η μεγαλύτερη κόρη, η μητέρα της και η εξαδέλφη της, οι οποίες απήντησαν σε ερωτήσεις των δημοσιογράφων με γυρισμένη την πλάτη προς το φακό. Όμως τα στοιχεία ταυτότητος της μητέρας και της κόρης κατέστησαν γνωστά. Έτσι, έχει καταστεί γνωστή η ταυτότητα της ως άνω κόρης και έγινε παρέμβαση στην ιδιωτική της ζωή κατά τρόπο που μπορεί να ενθαρρύνει δυσμενή εις βάρος της διάκριση, ενώ εξάλλου επέτεινε τον πόνο του εν λόγω προσώπου, καθώς και του περιβάλλο-ντός του. Για την εν λόγω σκανδαλοθηρική προβολή της προαναφερθείσης καταστάσεως ενδείκνυται όπως επιβληθεί στον τηλεοπτικό σταθμό η διοικητική κύρωση του προστίμου. Για τους λόγους αυτούς
Το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης
Επιβάλλει στον τηλεοπτικό σταθμό Χ τη διοικητική κύρωση του προστίμου των 20.000 ευρώ»

Ωστόσο, ο έλεγχος από τις Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές αφενός δεν είναι αρκετός, αφετέρου, αν δεν έχει τη στήριξη του κοινού της μαζικής επικοινωνίας, δε νομιμοποιείται και έτσι συχνά δεν είναι αποτελεσματικός. Απαραίτητος λοιπόν είναι και ο έλεγχος των Μ.Μ.Ε. από τους αναγνώστες, θεατές, ακροατές και χρήστες, αλλά και από τους πρωτογενείς φορείς κοινωνικοποίησης που έχουν το δικαίωμα να προβαίνουν σε καταγγελίες, στην περίπτωση που τα Μ.Μ.Ε. δεν προάγουν το ατομικό και κοινωνικό καλό. Αν υιοθετήσουμε τη θεωρητική προσέγγιση που αναφέρει ότι τα Μ.Μ.Ε. ασκούν έμμεση επίδραση στο κοινό τους, θα καταλάβουμε το σημαντικό ρόλο που μπορούν να παίξουν αυτές οι ομάδες (η οικογένεια, η παρέα συνομηλίκων, το σχολείο κτλ.) στον έλεγχο του μηνύματος των μέσων επικοινωνίας.

Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι βαρύνουσα σημασία για τον έλεγχο των Μ.Μ.Ε. έχουν πρακτικές όπως η ειδική ενημέρωση των γονέων (σχολές, σύλλογοι γονέων, συνέδρια, ημερίδες), αλλά και η σχετική ενημέρωση των εκπαιδευτικών, οι οποίοι με τη σειρά τους θα μεταφέρουν την εμπειρία τους στους μαθητές. Άλλωστε, μέσα στα προγράμματα σπουδών όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης περιλαμβάνονται ενότητες για την κριτική αντιμετώπιση των Μ.Μ.Ε. Ένας άλλος σημαντικός τρόπος ελέγχου του μηνύματος μπορεί να γίνει με την υιοθέτηση και την εφαρμογή κανόνων αυτοελέγχου των δημοσιογράφων που δουλεύουν στα Μ.Μ.Ε. (π.χ. κώδικας δεοντολογίας των Ενώσεων Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων).

Ο Κώδικας Επαγγελματικής Ηθικής και Κοινωνικής Ευθύνης των δημοσιογράφων-μελών της Ε.Σ.Η.Ε.

«..Οι δημοσιογράφοι αυτοδεσμεύονται να εφαρμόσουν και να περιφρουρήσουν τις ακόλουθες θεμελιώδεις αρχές:
Άρθρο 1
Το δικαίωμα του ανθρώπου και του πολίτη να πληροφορεί και να πληροφορείται ελεύθερα είναι αναφαίρετο. Η πληροφόρηση είναι κοινωνικό αγαθό και όχι εμπόρευμα ή μέσο προπαγάνδας. Ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει:
α. Να θεωρεί πρώτιστο καθήκον του προς την κοινωνία και τον εαυτό του τη δημοσιοποίηση όλης της αλήθειας.
β. Να θεωρεί προσβολή για την κοινωνία και πράξη μειωτική για τον εαυτό του τη διαστρέβλωση, την απόκρυψη, την αλλοίωση ή την πλαστογράφηση των πραγματικών περιστατικών.
γ. Να σέβεται και να τηρεί το διακριτό της είδησης, του σχολίου και του διαφημιστικού μηνύματος, την αναγκαία αντιστοιχία τίτλου και κειμένου και την ακριβή χρησιμοποίηση φωτογραφιών, εικόνων και γραφικών απεικονίσεων ή άλλων παραστάσεων.
δ. Να μεταδίδει την πληροφορία και την είδηση ανεπηρέαστα από τις προσωπικές πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, φυλετικές και πολιτισμικές απόψεις ή πεποιθήσεις του.
ε. Να ερευνά προκαταβολικά, με αίσθημα ευθύνης και με επίγνωση των συνεπειών, την ακρίβεια της πληροφορίας ή της είδησης που πρόκειται να μεταδώσει.
στ. Να επανορθώνει χωρίς χρονοτριβή, με ανάλογη παρουσίαση και ενδεδειγμένο τονισμό, ανακριβείς πληροφορίες και ψευδείς ισχυρισμούς, που προσβάλλουν την τιμή και την υπόληψη του πολίτη και του ανθρώπου και να δημοσιεύει ή να μεταδίδει την αντίθετη άποψη χωρίς, αναγκαστικά, ανταπάντηση, η οποία θα τον έθετε σε προνομιακή θέση έναντι του θιγομένου».

Ωστόσο, παράλληλα με όλες τις παραπάνω δυνατότητες ελέγχου των Μ.Μ.Ε., αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η αγωγή των χρηστών των μέσων. Η αγωγή αυτή πρέπει να περιλαμβάνει τη γνώση και την κατανόηση του πλαισίου λειτουργίας των Μ.Μ.Ε. στη σύγχρονη κοινωνία, των κωδίκων δεοντολογίας των δη-

μοσιογράφων και των μηχανισμών ελέγχου, που προαναφέρθηκαν. Και φυσικά υπάρχει πάντα η δυνατότητα του πολίτη, με όπλο το τηλεχειριστήριο, να αλλάζει κανάλι ή να κλείνει την τηλεόρασή του, όταν το θέαμα προσβάλει τις αξίες του, τη νοημοσύνη του ή την αισθητική του.

Έρευνα που έγινε στις Η,ΠΛ. στις αρχές της δεκαετίας του 1990

«Διαπιστώθηκε ότι το 65% των τηλεθεατών παρακολουθούσε λιγότερο τηλεόραση από ό,τι πέντε χρόνια νωρίτερα... Οι συχνότεροι λόγοι για το "κλείσιμο" της τηλεόρασης περιλαμβάνουν αποστροφή για τα εμπορικά προγράμματα και τους διαγωνισμούς, έλλειψη ενδιαφερόντων προγραμμάτων που αφορούν υπηρεσίες on line και την πεποίθηση ότι η τηλεόραση έχει κακή επίδραση στα παιδιά... Το 75% των τηλεθεατών που ρωτήθηκαν θα προτιμούσαν να βλέπουν περισσότερα ιστορικά προγράμματα, ντοκιμαντέρ και προγράμματα για την τέχνη, το 60% επιθυμεί το πρόγραμμα να έχει λιγότερα τηλεπαιχνίδια και το 85% ζητά λιγότερες σαπουνόπερες. Σημειώνεται ότι το 59% των τηλεθεατών πιστεύει πως η τηλεόραση έχει αλλάξει προς το χειρότερο τις τελευταίες δεκαετίες... Ακόμη καταγράφηκε σε ποσοστό μέχρι 80% η δυσφορία των τηλεθεατών για τις επιλογές των προγραμμάτων και ιδιαίτερα για την προβολή βίαιων εικόνων» (Ross Wilcock, Shirley Farlinger, 1995, «Selling all the Stories, the culture of violence and what you can do about it». Peace Magazine, Nov/Dec)

Ερωτήσεις

Ποια μορφή είχαν η επικοινωνία και η ενημέρωση πριν από την εμφάνιση των βιομηχανικών κοινωνιών;
Να περιγράψτε συνοπτικά και να σχολιάσετε τις ραγδαίες αλλαγές που έγιναν στην επικοινωνία κατά τη βιομηχανική επανάσταση.
Πώς και πότε προέκυψε η αναγκαιότητα ενημέρωσης του κοινού για τα δημόσια ζητήματα; Σχολιάστε το θέμα με επιχειρήματα.
Ποια εποχή ονομάζουμε εποχή της μαζικής επικοινωνίας και πώς την κρίνετε;
Αναφέρετε συνοπτικά τα είδη της επικοινωνίας που έχουν αναπτυχθεί στις μέρες μας.
Τι ονομάζουμε παγκόσμια πληροφοριακή τάξη;
Πιστεύετε ότι τα Μ.Μ.Ε. απλώς επηρεάζουν την κοινή γνώμη ή ότι χειραγωγούν τους πολίτες και διαμορφώνουν τα πρότυπά τους; Αιτιολογήστε την άποψή σας.
Με ποιον τρόπο τα Μ.Μ.Ε. επιδρούν στη διαμόρφωση της γνώμης ενός ατόμου;
Ποιες είναι οι επιπτώσεις από την εμπορικότητα των Μ.Μ.Ε;
Αναφέρετε τις λειτουργίες των Μ.Μ.Ε. σήμερα.
Θεωρείτε ότι η προβολή της ιδιωτικής ζωής από την τηλεόραση γίνεται επικίνδυνη για το άτομο και γιατί;
Τι ονομάζουμε παθητικοποίηση του δέκτη και πώς αυτή συντελείται;
Εξηγήστε με δικά σας λόγια τι σημαίνουν οι όροι "παγκόσμιο χωριό" και "κυβερνοχώρος".
Αναφέρετε συνοπτικά τις θετικές και τις αρνητικές επιδράσεις από τη χρήση του διαδικτύου (internet).
Ποιοι παράγοντες επιδρούν στην ανάπτυξη της χρήσης του διαδικτύου (internet);
Τι ονομάζουμε ψηφιακό χάσμα; Υπάρχει και γιατί;
Θεωρείτε επιτακτική την ανάγκη ελέγχου των Μ.Μ.Ε; Να αιτιολογήστε την άποψή σας.
Εξηγήστε τη δράση των Ανεξάρτητων Διοικητικών Αρχών στο πεδίο ελέγχου των Μ.Μ.Ε. Αναφέρετε παράδειγμα.
Ποιο είδος ελέγχου μπορεί να ασκήσει το κοινό στα Μ.Μ.Ε.;