Κοινωνιολογία (Γ Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών / Οικονομίας & Πληροφορικής) - Βιβλίο Μαθητή
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος
ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ – ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

2. ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ – ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ






  • Από την αγροτική κοινωνία στην κοινωνία της πληροφορίας (στην κοινωνία της πληροφορίας αγροτικές κοινωνίες, βιομηχανική κοινωνία, μεταβιομηχανική κοινωνία)
  • Σύγχρονες κοινωνίες - Στάδια ανάπτυξης
  • Βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας (κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας, δημογραφικά στοιχεία, κοινωνικές αξίες)

Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία


Εισαγωγή

Τα θέματα που θίγονται σε αυτό το κεφάλαιο αφορούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αγροτικής και της βιομηχανικής κοινωνίας, αλλά και τις διαφορές τους ως προς την «κοινωνική τους οργάνωση», δηλαδή ως προς τον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται οι σχέσεις των ατόμων σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.
Όταν μελετάμε το σύνολο των οικονομικών, των κοινωνικών και των πολιτικών σχέσεων μιας κοινωνίας, αναφερόμαστε στη μακροκοινωνιολογία. Αντίθετα, όταν εστιάζουμε το ενδιαφέρον μας στις σχέσεις των ατόμων στο πλαίσιο μιας κοινωνικής ομάδας όπως η οικογένεια, αναφερόμαστε στη μικροκοινωνιολογία. Η κοινωνική οργάνωση διαφοροποιείται στο χρόνο (ιστορικά), αλλά και στο χώρο (μεταξύ κοινωνιών) ανάλογα με τις ιδιαίτερες σχέσεις των κοινωνιών με το φυσικό περιβάλλον, την ανάπτυξη της τεχνολογίας, τον πολιτισμό και τις κοινωνικές αξίες.
Επιπλέον, στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται έννοιες όπως αυτή της «ανάπτυξης», της «υπανάπτυξης», της «μητρόπολης» και της «περιφέρειας». Η Ελλάδα, στην παγκόσμια κατάταξη των αναπτυγμένων και των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών, κατέχει μια ιδιόμορφη θέση, γιατί παρουσιάζει κάποια χαρακτηριστικά που την κατατάσσουν στις αναπτυγμένες χώρες και κάποια άλλα που την κατατάσσουν στις αναπτυσσόμενες.
2.1. Από την αγροτική κοινωνία στην κοινωνία της πληροφορίας
Αγροτικές κοινωνίες

Οι αγροτικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από:
  • τη μόνιμη εγκατάσταση του αγρότη-καλλιεργητή σε έναν τόπο (είτε ως ιδιοκτήτη γης είτε ως εξαρτημένου καλλιεργητή) και
  • τη συστηματική καλλιέργεια του εδάφους, στην οποία στηρίζεται ουσιαστικά η οικονομία μιας κοινωνίας.

Σύμφωνα με ένα βασικό ταξινομικό σχήμα, οι αγροτικές κοινωνίες συναντώνται κάτω από διαφορετικά κοινωνικά συστήματα. Έτσι έχουμε:
1. Δουλοκτητικές αγροτικές κοινωνίες (όπως στην Αρχαία Ελλάδα, στη Ρώμη, και, κατά τους νεότερους χρόνους στις νότιες πολιτείες των Η.Π.Α. καθώς και στη Λατινική Αμερική), οι οποίες στήριξαν την παραγωγή τους σε ένα ευρύ στρώμα καλλιεργητών που δεν αμείβονταν για την εργασία τους, θεωρούνταν «εργαλεία» και «εξαρτήματα» της γης και ονομάζονταν δούλοι.
Εικ.2.1  Η γη στήριξε την οικονομία των αγροτικών κοινωνιών («Η πεδιάδα του Κράου»,του Vincent Van Gogh, L'oeuvre compietpeinture,Jaschen} 1990).
Εικ.2.1 Η γη στήριξε την οικονομία των αγροτικών κοινωνιών («Η πεδιάδα του Κράου»,του Vincent Van Gogh, L'oeuvre compietpeinture,Jaschen} 1990).
Κοινωνιολογία


2. Φεουδαρχικές αγροτικές κοινωνίες, οι οποίες επέτρεψαν την ανάδυση του καπιταλισμού και στις οποίες ο αγρότης καλλιεργητής υπόκειται σε ένα σύστημα ιδιόμορφων δεσμεύσεων με τη γη και τον ιδιοκτήτη της.
Η υποτέλεια αυτή του αγρότη αποτέλεσε τη βάση των φεουδαρχικών κοινωνιών της Δυτικής Ευρώπης (Γαλλία, Γερμανία κτλ.) και εκφράστηκε με την παροχή αφενός άμισθης υποχρεωτικής εργασίας (αγγαρεία) και αφετέρου φόρων (σε είδος, αλλά και σε χρήμα αργότερα) που καθιστούσαν τη ζωή του αγρότη δύσκολη.
Εξαιτίας όλων αυτών των υποχρεώσεων, των επαχθών δεσμεύσεων και των φόρων που έπρεπε να δίνει ο αγρότης στο φεουδάρχη, συχνά ο πρώτος βρισκόταν κάτω από τα όρια

Ο δουλοπάροικος πληρώνει στο γαιοκτήμονα μίσθωμα για την καλλιέργεια της γης {Φιλοσοφία και κοινωνικές επιστήμες, Εκδοτική Αθηνών, τόμος 22, 1997).
Εικ.2.2 Ο δουλοπάροικος πληρώνει στο γαιοκτήμονα μίσθωμα για την καλλιέργεια της γης {Φιλοσοφία και κοινωνικές επιστήμες, Εκδοτική Αθηνών, τόμος 22, 1997).

της επιβίωσης.
Η εξαθλίωση των αγροτικών πληθυσμών και στις δουλοκτητικές και στις φεουδαρχικές κοινωνίες εξηγεί και το μεγάλο αριθμό των πρόωρων θανάτων που χαρακτηρίζουν αυτές τις κοινωνίες. Οι άνθρωποι επομένως, σ' αυτές τις κοινωνίες, είχαν μικρή προσδοκώμενη ζωή, δηλαδή μικρές πιθανότητες να φτάσουν σε κάποια μεγάλη ηλικία εξαιτίας των επιδημιών και των λιμών που προκαλούνταν από μια κακή σοδειά ή ακόμη εξαιτίας των άθλιων συνθηκών υγιεινής. Εξάλλου στις μικρές πιθανότητες για μεγάλη προσδοκώμενη ζωή οφειλόταν η υψηλή γεννητικότητα την εποχή εκείνη.

Οι αγροτικές κοινωνίες χαρακτηρίστηκαν από πολλούς μελετητές ως «κλειστές και σχετικά αυτάρκεις* οικονομίες». Η ιστορία όμως δείχνει ότι σχεδόν πάντα υπήρχαν αγορές, όπου οι αγρότες πουλούσαν στους κατοίκους της πόλης, στους κληρικούς, στους ανθρώπους των όπλων ή της διοίκησης κάποια προϊόντα από αυτά που παρήγαγαν (το λεγόμενο υπερπροϊόν*). Σε ό,τι αφορά το χαρακτηρισμό «αυτάρκης» οικονομία, είναι δύσκολο να ισχυριστεί κανείς ότι υπήρχε άνθρωπος που δε χρειαζόταν, για παράδειγμα λίγο αλάτι, δε χρειαζόταν κρασί (αν κατά τύχη η γη του δεν παρήγαγε τέτοια προϊόντα), δε χρειαζόταν εργαλεία ή όπλα. Είναι επομένως βέβαιο ότι αυτά που χρειαζόταν τα έβρισκε στην αγορά, η οποία, υπό μια ευρεία έννοια, σημαίνει σχέσεις με τους άλλους. Και οι σχέσεις αυτές αναιρούν το χαρακτηρισμό μιας αγροτικής κοινωνίας ως υποτίθεται κλειστής και αυτάρκους οικονομίας.

Βιομηχανική κοινωνία

Η μετάβαση στη βιομηχανική κοινωνία δεν ήταν μια απλή υπόθεση. Ήταν μια μακρά διαδικασία, με αφετηρία το 10ο και τον 11ο αιώνα, κατά την οποία συμμετείχαν αγρότες που κατάφεραν να μετασχηματιστούν σε βιοτέχνες της υπαίθρου, οι οποίοι παρήγαγαν για την αγορά. Οι βιοτέχνες αυτοί που ζούσαν στην ύπαιθρο απέκτησαν μεγάλη οικονομική ισχύ και, ενώ κατ' αρχάς συνυπήρχαν με τους φεουδάρχες, αργότερα μπόρεσαν να τους εκτοπίσουν. Αυτές οι πρώτες βιοτεχνίες αποτέλεσαν το πρόπλασμα της μετέπειτα μεγάλης βιομηχανίας. Γίνεται φανερό ότι στην ύπαιθρο υπήρξαν οι κατάλληλες συνθήκες που έδωσαν την ώθηση για άμεσες παραγωγικές επενδύσεις. Αντίθετα, στην πόλη οι παραγωγικές δραστηριότητες οργανώνονται μέσα από τις συντεχνίες, οι οποίες ήταν κλειστά συστήματα επαγγελματικών κατηγοριών που δεν επέτρεπαν την είσοδο σε καινούριους επαγγελματίες. Έτσι ο κάτοχος κεφαλαίου (μεγαλέμπορος) που μπορούσε να καλύψει
Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

τα έξοδα της βιοτεχνίας (όπως π.χ. την αγορά πρώτων υλών) αναλάμβανε και τη διάθεση του προϊόντος στην αγορά.
Σε μια δεύτερη φάση το παραγωγικό έργο καταμερίστηκε ανάμεσα σε περισσότερα βιοτεχνικά εργαστήρια τα οποία εργάζονταν για τον ίδιο έμπορο, γεγονός που συντέλεσε στη γέννηση της μανιφακτούρας*. Οι έμποροι αυτοί αποτέλεσαν τα πρώτα ψήγματα των αστικών στρωμάτων που άνοιξαν το δρόμο προς τον καπιταλισμό. Ήταν εύπορες ομάδες που κινούνταν στο πλαίσιο των βιοτεχνικών παραγωγικών μονάδων είτε της πόλης (που σιγά σιγά αναπτύχθηκε και απελευθερώθηκε από τις συντεχνίες) είτε της υπαίθρου.
Έτσι η βιοτεχνία και αργότερα η βιομηχανία άρχισε να εξαπλώνεται σε μια ύπαιθρο που δεν ήταν πια στο σύνολό της φεουδαρχική, ενώ η αγροτική παραγωγή, στο πλαίσιο του καταμερισμού της εργασίας, μπορούσε να συντηρήσει τους ανθρώπους που ζούσαν στις πόλεις (μη γεωργικό πληθυσμό).
Σύμφωνα με τον Χομπσμπάουμ (E. Hobsbaum), μόλις στη δεκαετία του 1840 το προλεταριάτο (η εργατική τάξη), αυτό το «παιδί της βιομηχανικής επανάστασης», εξαπλώθηκε στην Ευρώπη. Τι σημαίνει όμως βιομηχανική επανάσταση; Σημαίνει ότι η βιομηχανική ανάπτυξη του 18ου αιώνα, που έλαβε χώρα στην Αγγλία, οδήγησε σε μια επανάσταση βιομηχανικού τύπου που περιελάμβανε:
1. Την εκτεταμένη εισαγωγή των μηχανών στη βιοτεχνική παραγωγή και τη δημιουργία των μεγάλων μηχανοκίνητων εργοστασίων.
2. Τη μισθωτή εργασία, γεγονός που σημαίνει ότι ο εργάτης έχει σχέση εξαρτημένης εργασίας από τον εργοδότη.

«..η μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε την παγκόσμια αγορά, που την είχε προετοιμάσει η ανακάλυψη της Αμερικής. Η παγκόσμια αγορά έδωσε στο εμπόριο, στη ναυτιλία και στα μέσα συγκοινωνίας της ξηράς μια τεράστια ανάπτυξη η οποία με τη σειρά της επέδρασε στην εξάπλωση της βιομηχανίας. Στο βαθμό που εξαπλώνονταν η βιομηχανία, το εμπόριο, η ναυτιλία και οι σιδηρόδρομοι, στον ίδιο βαθμό αναπτυσσόταν η αστική τάξη, πολλαπλασίαζε τα κεφάλαιά της και ωθούσε στο περιθώριο όλες τις τάξεις που είχε κληροδοτήσει ο Μεσαίωνας...» (S. Hall και B. Gieben, 2003:323).


Η ανακάλυψη της ατμομηχανής, η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου και γενικότερα των μεταφορών συνέβαλαν στην περαιτέρω ανάπτυξη της βιομηχανίας (The universal history of the world, Golden Press, New York).
Εικ.2.3 Η ανακάλυψη της ατμομηχανής, η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου και γενικότερα των μεταφορών συνέβαλαν στην περαιτέρω ανάπτυξη της βιομηχανίας (The universal history of the world, Golden Press, New York)..

Κοινωνιολογία

3. Την παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων διάφορων αγαθών και με μειωμένο κόστος.
4. Τη δημιουργία μιας μεγάλης αγοράς που δεν εξαρτιόταν από την υπάρχουσα ζήτηση αλλά από την ικανότητα παραγωγής αγαθών. Ένα καλό παράδειγμα αποτελεί η αυτοκινητοβιομηχανία: δεν ήταν η ζήτηση αυτοκινήτων που υπήρχε στη δεκαετία του 1890 που δημιούργησε τη βιομηχανία των σημερινών διαστάσεων, αλλά η ικανότητα παραγωγής φθηνών αυτοκινήτων που δημιούργησε τη σύγχρονη μαζική ζήτηση για τα προϊόντα αυτά (εξαιτίας της εισαγωγής της μηχανής και της οργάνωσης της εργασίας).
Το κύριο χαρακτηριστικό της βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας ήταν ότι μεταμορφωνόταν συνεχώς χάρη στην πρόοδο του βιομηχανικού τομέα.
Η μεταμόρφωση αυτή ωθούσε (και συνεχίζει να ωθεί ως ένα βαθμό και σήμερα) τους ανθρώπους να εγκαταλείπουν την αβέβαιη ζωή της υπαίθρου και να συρρέουν κατά χιλιάδες στα αστικά κέντρα. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αστικοποίηση. Από αυτό το γεγονός το άστυ χαρακτηρίστηκε ως το εντυπωσιακότερο σύμβολο του βιομηχανικού κόσμου. Φυσικά αυτά τα αστικά κέντρα δεν είχαν τη συνοχή των πόλεων του 20ού αιώνα, εντούτοις «...οι καμινάδες των εργοστασίων, συχνά παρατεταγμένες κατά μήκος της κοιλάδας ενός ποταμού, οι σιδηροδρομικές διασταυρώσεις, η μονοτονία του τούβλου με το ξεθωριασμένο χρώμα και το πέπλο της αιθάλης που κρεμόταν από πάνω τους, όλα αυτά τους έδιναν κάποια συνοχή...» (Ε. Hobsbawm, 1996:317).
Εργάτριες σε υφαντουργείο στις αρχές του 20ού αιώνα (Πανελλήνιο Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδας, 1821-1921, Αρχείο Βοβολίνη).
Εικ.2.4 «Στοχαστής» ( Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου).Εργάτριες σε υφαντουργείο στις αρχές του 20ού αιώνα (Πανελλήνιο Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδας, 1821-1921, Αρχείο Βοβολίνη).
Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

«...το εργοστάσιο των μπουλονιών και των δικέφαλων καρφιών έπρεπε να βρίσκεται κατά 'κεί, στη μια γωνιά της οδού Μαρκαντέ, δεν ήξερε καλά πού, κι ακόμα περισσότερο που οι αριθμοί έλειπαν συχνά κατά μήκος των αραιωμένων παλιόσπιτων...ήταν μια οδός όπου δε θα έμενε για όλο το χρυσό του κόσμου, ένας δρόμος πλατύς, βρόμικος, μαύρος από την καρβουνόσκονη των γειτονικών εργοστασίων, με λιθόστρωτα ξεπατωμένα και αυλάκια μέσα στα οποία λίμναζαν νερά. Στις δύο άκρες υπήρχε μια σειρά από υπόστεγα από μεγάλα εργαστήρια τζαμωτά, γκρίζες κατασκευές σαν μισοτελειωμένες, δείχνοντας τα τούβλα τους και τους ξύλινους σκελετούς τους, μια αταξία από ετοιμόρροπα κτίσματα κομμένα από ανοίγματα ...θυμόταν μόνο ότι το εργοστάσιο ήταν κοντά σε ένα μαγαζί κουρελιών και σιδηρικών, ένα είδος ανοικτού βόθρου στην επιφάνεια της γης..»» (Ε. Ζολά, Η ταβέρνα, 1985: 212).
Μεταβιομηχανική κοινωνία

Αυτό που δείχνει τη μετάβαση από τη βιομηχανική στη μεταβιομηχανική κοινωνία είναι η παραγωγή και η αξιοποίηση της πληροφορίας και της γνώσης, οι οποίες με τη σειρά τους προκάλεσαν την αλματώδη ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών. Οι νέες τεχνολογίες (εξελιγμένοι υπολογιστές, ρομποτική, τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι) είναι τα επιτεύγματα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Σε αυτή την κοινωνία η πληροφορία δείχνει να είναι το «κλειδί» για τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, για την αύξηση της παραγωγικότητας και για την ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων. Δείχνει όμως να είναι το «κλειδί» και για σημαντικές αλλαγές στον τρόπο διοίκησης αλλά και διαχείρισης των επιχειρήσεων, των οργανισμών κτλ. Γι' αυτό το λόγο η συσσώρευση των πληροφοριών θεωρείται εξίσου σημαντική με τη συσσώρευση του κεφαλαίου, αφού, όσο η γνώση επεκτείνεται, τόσο οι κατέχοντες γίνονται πλουσιότεροι.
Πολλοί μελετητές ισχυρίζονται ότι η μεταβιομηχανική κοινωνία σηματοδοτεί μια φάση στην ιστορία κατά την οποία γίνεται εφικτή η αξιοποίηση της ανθρώπινης ευφυΐας και λογικής κατά τρόπο επιστημονικό και συστηματικό, γεγονός που οδήγησε στην παραγωγή των τεχνολογιών της πληροφορικής και της επικοινωνίας.
Εικ.2.5 Η έρευνα αποτελεί σημείο αιχμής της μεταβιομηχανικής κοινωνίας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Προς την Ευρώπη της γνώσης: Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η κοινωνία της πληροφορίας, 2002).
Εικ.2.5 Η έρευνα αποτελεί σημείο αιχμής της μεταβιομηχανικής κοινωνίας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Προς την Ευρώπη της γνώσης: Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η κοινωνία της πληροφορίας, 2002).
Κοινωνιολογία

Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, όπως η βιομηχανική κοινωνία οργανώθηκε και λειτούργησε γύρω από τη συσσώρευση του κεφαλαίου, των επενδύσεων και της παραγωγής, κατά έναν ανάλογο τρόπο η λεγόμενη μεταβιομηχανική κοινωνία οργανώθηκε και λειτούργησε γύρω από τον τομέα της γνώσης. Φυσικά καμιά οικονομική διαδικασία και κανενός είδους παραγωγή δεν είναι εφικτές χωρίς ένα ελάχιστο επίπεδο τεχνογνωσίας. Στη μεταβιομηχανική κοινωνία όμως και εξαιτίας της επιστημονικής ανάπτυξης η γνώση έγινε το σταυροδρόμι για την οργάνωση του συνόλου σχεδόν των οικονομικών και των κοινωνικών σχέσεων. «Ενώ η βιομηχανική κοινωνία εστίαζε στο εργοστάσιο ως κύρια πηγή προϊόντων, η μεταβιομηχανική κοινωνία εστιάζει στο πανεπιστήμιο ως κύρια πηγή θεωρητικής γνώσης» (E. Etzioni Halevy, 1999:49). Έτσι, παρατηρείται ότι η ανάπτυξη της γνώσης και της βιομηχανίας της πληροφορίας σηματοδοτεί τη σύγχρονη κοινωνία.
Είναι φανερό από τις μελέτες που αφορούν τα πρώτα βήματα της βιομηχανικής επανάστασης ότι η βιομηχανική κοινωνία χαρακτηρίζεται από τη σύγκρουση εργοδοτών και εργαζομένων. Η σύγκρουση αυτή, που οδήγησε στην ανάπτυξη του συνδικαλιστικού κινήματος (με τη διατύπωση αιτημάτων που αφορούν το ύψος των ημερομισθίων, την ασφάλεια των εργαζομένων, αλλά και τις συνθήκες εργασίας), συνεχίζεται. Βέβαια το πλαίσιο των διεκδικήσεων έχει αλλάξει (π.χ. αλλαγές που επήλθαν στο εργασιακό περιβάλλον λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων), όμως και στη μεταβιομηχανική κοινωνία μπορούμε να μιλάμε για συγκρούσεις εργοδοτών και εργαζομένων. Επιπλέον, πρέπει να επισημανθεί ότι στη μεταβιομηχανική κοινωνία πολλαπλασιάστηκαν οι «φωνές» και οι διεκδικήσεις διάφορων κοινωνικών ομάδων ή μειονοτήτων (όπως π.χ. των γυναικών, των μεταναστών κ.ά.), οι οποίες οδήγησαν στην αναγνώριση συγκεκριμένων πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των ομάδων αυτών.

2.2. Σύγχρονες κοινωνίες
Στις κοινωνικές επιστήμες ο όρος «σύγχρονη κοινωνία» είναι συχνά συνώνυμος με αυτόν της «αναπτυγμένης κοινωνίας», που σημαίνει εξελιγμένη τεχνολογία στον τομέα της οικονομίας, ύπαρξη κράτους και γραφειοκρατίας στον πολιτικό τομέα και υψηλός καταμερισμός εργασίας στον κοινωνικό τομέα. Όταν αναφερόμαστε στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, συνήθως εννοούμε αυτές στις οποίες επικρατούν προβληματικές καταστάσεις, όπως φτώχεια, παιδική θνησιμότητα, ανύπαρκτες συνθήκες υγειονομικής περίθαλψης, πολύ χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, εκτεταμένος αναλφαβητισμός κ.ά. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι χώρες αυτές αποτέλεσαν κατά
το παρελθόν αντικείμενο αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης, ενώ οι παρούσες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες των χωρών αυτών (π.χ. δικτατορικά καθεστώτα) είναι παράγωγα της εκμετάλλευσης αυτής.
2.2.1 Τα στάδια ανάπτυξης των σύγχρονων κοινωνιών
Από το 17ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα οι δυτικές κοινωνίες δημιούργησαν αποικίες σε πολλές περιοχές του κόσμου (Αφρική, Ασία, Λατινική Αμερική). Σήμερα βέβαια όλες σχεδόν οι αποικιοκρατούμενες χώρες έχουν αποκτήσει την ανεξαρτησία τους. Ωστόσο η αποικιοκρατία διαμόρφωσε την οικονομική, την κοινωνική και την πολιτική πραγματικότητα πολλών χωρών και στάθηκε η αφορμή, μεταξύ άλλων, για τη διάκρισή τους σε χώρες του Πρώτου, του Δεύτερου και του Τρίτου Κόσμου.
Οι χώρες του λεγόμενου Πρώτου Κόσμου χαρακτηρίζονται από την ελεύθερη οικονομία, την εκβιομηχάνιση, αλλά και το μικρό ποσοστό απασχολούμενων στη γεωργία. Πρόκειται για τα κράτη της Δ. Ευρώπης, για τις Η.Π.Α., την Ιαπωνία κ.ά.
Ως χώρες του λεγόμενου Δεύτερου Κόσμου προσδιορίζονταν μέχρι πρόσφατα οι πρώην σοσιαλιστικές χώρες (όπως π.χ. η Ε.Σ.Σ.Δ.) που είχαν κεντρικά σχεδιασμένη και κρατικά ελεγχόμενη οικονομία.
Οι χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου είναι αυτές στις οποίες η πλειονότητα του πληθυσμού ασχολείται με την καλλιέργεια της γης, ενώ η οικονομία τους είναι είτε κεντρικά σχεδιασμένη είτε ελεύθερη.
Πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες έχουν επισημάνει το γεγονός ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες (ή οι χώρες του Τρίτου Κόσμου) δεν αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο. Οι χώρες της Λατινικής Αμερικής διαφοροποιούνται από αυτές της Ασίας και της Αφρικής. Επομένως μια θεωρία που να περιλαμβάνει όλες τις περιπτώσεις δεν μπορεί παρά να είναι προβληματική. Για το λόγο αυτό η κοινωνιολογία εξετάζει τις μεταβαλλόμενες, σε παγκόσμια κλίμακα, σχέσεις μεταξύ χωρών που κατέχουν διαφορετικές θέσεις στην παγκόσμια οικονομία. Έτσι, έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες οι οποίες προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες βρίσκονται σε χαμηλό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης (φτώχεια, πείνα κτλ.). Πάντως αυτό που καθόρισε τη διάκριση των κοινωνιών σε «αναπτυγμένες» και «υπανάπτυκτες» είναι η σύγκλιση ή η απόκλισή τους από τις αξίες και τα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά πρότυπα των χωρών του Πρώτου Κόσμου.
Ωστόσο το περιεχόμενο της έννοιας «ανάπτυξη» ποικίλλει. Άλλοτε γίνεται αναφορά σε στόχους όπως είναι η ικανοποίηση βασικών αναγκών του πληθυσμού,
Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

Εικ.2.6α «Η ανέγερση του Ανακτόρου του Κορτές» του Ντ. Ριβιέρα. Τοιχογραφία στο πρώην ανάκτορο του Κορτές, σήμερα Μουσείο Quaunahuac. (Andrea Kettenmann, Ριβιέρα, Taschen/ Γνώση, 2005).
Εικ.2.6α «Η ανέγερση του Ανακτόρου του Κορτές» του Ντ. Ριβιέρα. Τοιχογραφία στο πρώην ανάκτορο του Κορτές, σήμερα Μουσείο Quaunahuac. (Andrea Kettenmann, Ριβιέρα, Taschen/ Γνώση, 2005).

«Πίνακας M. Geo, 1931, Μουσείο Αφρικανικών Τεχνών, Παρίσι (M. Casta & P. Guizard, Histoire Geographie Education Civique, 4e Editions Magnard, 2004).
Εικ.2.6β Πίνακας M. Geo, 1931, Μουσείο Αφρικανικών Τεχνών, Παρίσι (M. Casta & P. Guizard, Histoire Geographie Education Civique, 4e Editions Magnard, 2004).

Κοινωνιολογία

η διατροφή, η στέγαση, η ιατρική περίθαλψη, η μόρφωση και άλλοτε η ανάπτυξη περιλαμβάνει την παραχώρηση ανθρώπινων δικαιωμάτων, την πολιτική συμμετοχή, την προστασία του περιβάλλοντος (χωρίς όμως να διευκρινίζεται πώς μπορούν να επιτευχθούν οι στόχοι αυτοί). Οι θεωρίες αυτές, που ονομάζονται θεωρίες του εκσυγχρονισμού, αναφέρουν ότι η επίσημη εκπαίδευση έχει μια αιτιώδη σχέση με την οικονομική ανάπτυξη. Οι υποστηρικτές των θεωριών αυτών δηλαδή διατείνονται ότι η ποιότητα της εκπαίδευσης και των ανθρώπινων πόρων και ο προσανατολισμός σε δυτικές αξίες μπορούν να συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη.
'Αλλοτε πάλι η ανάπτυξη των κοινωνιών ταυτίζεται με την ενσωμάτωσή τους στη διεθνή αγορά και τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Οι θεμελιωτές της άποψης αυτής, που έγινε γνωστή ως θεωρία της εξάρτησης, υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη του καπιταλιστικού δυτικού κόσμου και η υπανάπ-
τυξη του Τρίτου Κόσμου πρέπει να εξετάζονται από κοινού. Με άλλα λόγια, οι χώρες του Τρίτου Κόσμου δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν αυτόνομα, επειδή προσδέθηκαν στο άρμα του καπιταλισμού με σχέση εξάρτησης. Έτσι, οι δυτικές χώρες εξελίχθηκαν σε καπιταλιστικές δυνάμεις όχι μόνο μέσα από την ιδιοποίηση της υπεραξίας των δικών τους εργατών, αλλά και μέσα από την ιδιοποίηση και εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών και των φθηνών εργατικών χεριών των χωρών του Τρίτου Κόσμου. Με αυτό τον τρόπο έχει δημιουργηθεί ένα σύστημα στο οποίο οι αναπτυγμένες χώρες (Η.ΠΑ, Ιαπωνία) λειτουργούν ως μια παγκόσμια καπιταλιστική τάξη (η οποία αναφέρεται ως «μητρόπολη», «κέντρο» ή «πυρήνας»), ενώ οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες (οι οποίες αναφέρονται ως «περιφέρεια») παίζουν το ρόλο της εργατικής τάξης που υφίσταται την εκμετάλλευση σε διεθνές επίπεδο1.
Ωστόσο, παρά την οικονομική αλληλεξάρτηση των χωρών, οι ανισότητες μεγεθύνονται και δεν υπάρχει ένδειξη προς το παρόν ότι θα πάψουν να υφίστανται τα αντικρουόμενα συμφέροντα των κρατών. Ο περιορισμός των ανισοτήτων ανάμεσα στις χώρες αποτελεί μια πρόκληση για την παγκόσμια κοινωνία.

 Αμπελώνας και οινοποιείο της εταιρείας Achaia Clauss περιοχής Πατρών (Φωτογραφικό Αρχείο Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών).
Εικ.2.7 Αμπελώνας και οινοποιείο της εταιρείας Achaia Clauss περιοχής Πατρών (Φωτογραφικό Αρχείο Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών).


Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

2.3. Βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας
Αγροτικός τομέας

Στη χώρα μας, μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της (1830) και έως το 1948, οπότε προσαρτήθηκαν και τα Δωδεκάνησα στον ελληνικό κορμό, συνυπήρχαν ποικίλα τοπικά αγροτικά συστήματα (π.χ. το τσελιγκάτο*, το τσιφλίκι*, η ζάντρουγκα*, το κεφαλοχώρι*, το χωρικό σύστημα*) τα οποία επιβράδυναν τη διαμόρφωση ενός ενιαίου και ομοιογενούς αγροτικού συνόλου. Αυτή η συνύπαρξη και η μακρόχρονη αλληλεξάρτηση γεωργικών και ημινομαδικών κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων ίσως εξηγούν το γιατί δεν τελεσφόρησαν στην Ελλάδα οι γεωργικές μεταρρυθμίσεις (π.χ. αναδασμός της γης), οι οποίες αντίθετα πραγματοποιήθηκαν το 18ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη.
Πρέπει ωστόσο να αναφέρουμε δύο ακόμη ελληνικά χαρακτηριστικά που επιτείνουν την ετερογένεια του αγροτικού τομέα στη χώρα μας. Το ένα έχει σχέση με τη διαμόρφωση του εδάφους, η οποία δεν επιτρέπει τη μεγάλη συγκέντρωση της γης στα χέρια λίγων, με εξαίρεση ίσως το θεσσαλικό κάμπο. Το δεύτερο σχετίζεται με την απόσταση που χωρίζει την εκμηχανισμένη, εντατική και εκσυγχρονισμένη γεωργία των μεγάλων πεδιάδων από τις μικρές καλλιέργειες, οι οποίες μέχρι τις μέρες μας έχουν περιορισμένη σύνδεση με τα εμπορικά κυκλώματα.
Ας σημειωθεί επίσης ότι υπάρχουν μεταξύ της Ελλάδος και της Δυτικής Ευρώπης σημαντικές αποκλίσεις ως προς τη μέση έκταση αγροτικής εκμετάλλευσης. Στην Ελλάδα η μέση έκταση καλλιέργειας έχει καθηλωθεί στα 4,4 εκτάρια, τα οποία τις περισσότερες φορές είναι κατατμημένα (στοιχείο που οδηγεί στη χαμηλή παραγωγικότητα), ενώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 15 αντιστοιχεί σε 17,6 εκτάρια (Eurostat 2002).
Στη Δυτική Ευρώπη, γενικά, εκτός από τη μεγαλύτερη έκταση της μέσης αγροτικής εκμετάλλευσης, η αγροτική παραγωγή χαρακτηρίζεται από την αντίθεση ανάμεσα στο λατιφούντιο (το μεγάλο αγρόκτημα) και τη μικρή οικογενειακή εκμετάλλευση. Οι μεγάλες αγροτικές αριστοκρατίες δεν μπόρεσαν να
καταργηθούν εντελώς με τις αγροτικές μεταρρυθμίσεις. Ωστόσο δεν αποτέλεσαν εμπόδιο στην αγροτική ανάπτυξη, καθώς η κρατική παρέμβαση σε όλες τις φάσεις της αγροτικής οικονομίας (εκπαίδευση και τεχνική υποστήριξη των αγροτών, επαγγελματικές οργανώσεις, ρύθμιση της αγοράς) κατέστησαν το δυτικοευρωπαϊκό αγροτικό τομέα ισότιμο με τους άλλους τομείς της οικονομίας (όπως το βιομηχανικό), γεγονός που σημαίνει προσαρμογή των αγροτικών παραγωγικών μονάδων στη μεγιστοποίηση του οικονομικού αποτελέσματος.
Από την περίοδο ένταξης της Ελλάδας στην Ε.Ε. η Κοινή Αγροτική Πολιτική οργανώνεται στο πλαίσιο των ευρύτερων αναγκών, παγκόσμιων ή ευρωπαϊκών. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική προσδιορίζει τις καλλιέργειες που είναι ανταγωνιστικές και εκείνες που πρέπει να περιοριστούν ή να αλλάξουν, ωστόσο ο προσδιορισμός αυτός γεννά πολλές φορές συγκρούσεις ανάμεσα στους αγρότες και τις κυβερνήσεις των κρατών μελών της Ε.Ε.

Αναβαθμίδες στη νησιωτική Ελλάδα (Φωτογραφικό Αρχείο του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού).
Εικ.2.8 Αναβαθμίδες στη νησιωτική Ελλάδα (Φωτογραφικό Αρχείο του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού).

Κοινωνιολογία

Άποψη μεσσηνιακού κάμπου(Φωτογραφικό αρχείου Ε. Κουμάνταρη)
Εικ.2.9 Άποψη μεσσηνιακού κάμπου (Φωτογραφικό αρχείου Ε. Κουμάνταρη).

Εγκαταστάσεις της εταιρίας Areva Hellas στο Κρυονέρι Αττικής (Φωτογραφικό Αρχείο Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών)
Εικ.2.10 Εγκαταστάσεις της εταιρίας Areva Hellas στο Κρυονέρι Αττικής (Φωτογραφικό Αρχείο Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών).

Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

Βιομηχανικός τομέας

Κατά τα πρώτα πενήντα χρόνια της ανεξάρτητης εθνικής ζωής (μέχρι και τις αρχές του 1900) η Ελλάδα ήταν βασικά μια αγροτική κοινωνία, με χαμηλή συσσώρευση κεφαλαίου και ανύπαρκτη βιομηχανία.
Μεταπολεμικά στην Ελλάδα ο σοβαρότερος επενδυτής ήταν το κράτος. Κατείχε, οργάνωνε και ασκούσε τον έλεγχο σε όλο τον τομέα της ενέργειας διαμέσου της Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού (η κατοχή, η οργάνωση και ο έλεγχος του κράτους ξεκινούσαν από τα ορυχεία του λιγνίτη και έφταναν μέχρι το δίκτυο διανομής ρεύματος στα νοικοκυριά). Κατείχε
τον τομέα των επικοινωνιών διαμέσου του Οργανισμού Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας, τις συγκοινωνίες, τις τράπεζες, τα ναυπηγεία, τα Ελληνικά Πετρέλαια, τον τουρισμό (ιαματικές πηγές, ξενοδοχεία και ακτές, Ε.Ο.Τ.).
Ο κοινωνιολόγος Ν. Μουζέλης γράφει ότι, παρ' όλες τις κυβερνητικές προσπάθειες, η Ελλάδα δεν ανέπτυξε μια βιομηχανία ανάλογη με αυτήν του δυτικού κόσμου, ενώ η σχετική εμπορευματοποίηση της ελληνικής γεωργίας δεν οδήγησε στην ανάδυση καπιταλιστικών επιχειρήσεων αντίστοιχου μεγέθους και δυναμικότητας με αυτές της Δυτικής Ευρώπης.
Η προσέγγιση της βιομηχανικής ανάπτυξης

Πίνακας 2.1. Οικονομικά ενεργός πληθυσμός κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας.
Κλάδος Απογραφή 1991 Απογραφή 2001

Μεταβολή

1.3 **%
 
Αριθμός*
(1)
%
(2)
Αριθμός*
(3)
%
(4)
 
Γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία
671 17,3
621 13,4
-7,5
Ορυχεία και λατομεία
16 0,04
12 0,03
-25,0
Μεταποίηση
535 13,8
532 11,5
-0,5
Ηλεκτρισμός, φωταέριο, νερό
34 0,09
30 0,08
+12,0
Κατασκευές
289 7,4
377 8,2
+30,0
Εμπόριο
508 13,1
644 13,9
+26,8
Ξενοδοχεία και εστιατόρια
155 4,0
274 5,9
+76,8
Μεταφορές, αποθηκεύσεις, επικοινωνίες
250 6,4
283 6,1
+13,2
Τράπεζες, ασφάλειες και διαχείριση ακίνητης περιουσίας
209 5,4
361 7,8
+72,7
Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση
296 7,6
330 7,1
+11,5
Εκπαίδευση
189 4,9
258 5,6
+36,5
Υγεία και κοινωνική μέριμνα
141 3,6
193 4,2
+36,9
Λοιπές υπηρεσίες
129 3,3
209 4,5
+62,0
Νέοι μη δυνάμενοι να ενταχθούν σε κλάδο
465 12,0
491 10,6
+5,6
Σύνολο
3.887 100,0
4.624 100,0
+19,0

Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε. 2001 (Επεξεργασία στοιχείων Ν. Πετρόπουλου).
*Σε χιλιάδες
**Διαφορά μεταξύ της τιμής της στήλης 1 και της τιμής της στήλης 3 δια της τιμής της στήλης 1.Αν η τιμή της στήλης 3 (απογραφή 2001), σε σχέση με αυτή της στήλης 1 (απογραφή 2001), είναι μεγαλύτερη το πρόσημο είναι θετικό (αύξηση) αν μικρότερη το πρόσημο είναι αρνητικό (μείωση). Με τον ίδιο τρόπο υπολογίζεται η μεταβολή στούς επιμέρους κλάδους και στο σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού.
Κοινωνιολογία

στη χώρα μας πρέπει να λαμβάνει υπόψη της την αστικοποίηση, το μέγεθος των βιομηχανικών μονάδων και τη θέση τους σε σχέση με τη δομή του εθνικού οδικού δικτύου, καθώς και άλλους παράγοντες. Για παράδειγμα, οι τρεις νομοί με τους υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης την περίοδο 1963-1984 είναι αυτοί της Θεσσαλονίκης, της Λάρισας και της Αχαΐας, που βρίσκονται κατά μήκος του οδικού άξονα Πάτρας-Θεσσαλονίκης-Καβάλας πάνω στον οποίο παρατηρήθηκε η μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού και βιομηχανίας στη μεταπολεμική Ελλάδα
Από τα στοιχεία του 2.1 πίνακα προκύπτει ότι ο τομέας που απασχολεί το υψηλότερο ποσοστό του οικονομικά ενεργού πληθυσμού είναι αυτός των υπηρεσιών, ενώ ο αγροτικός και ο


Πάπιγκο (Φωτογραφικό αρχείο ΕΟΤ).
Εικ.2.11α Πάπιγκο (Φωτογραφικό αρχείο ΕΟΤ).

Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου (Φωτογραφικό αρχείο ΕΟΤ).
Εικ.2.11β Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου (Φωτογραφικό αρχείο ΕΟΤ).

βιομηχανικός τομέας παρουσιάζουν ύφεση.
Η Ελλάδα κατά το 2004, στο πλαίσιο των 25 χωρών της διευρυμένης πια Ευρωπαϊκής Ένωσης, χαρακτηρίζεται από ατελή και ανολοκλήρωτη εκβιομηχάνιση. Επιπλέον αντιμετωπίζει, όπως πολλές αναπτυγμένες χώρες, το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης, αφού κάποιες από τις ελληνικές βιομηχανικές μονάδες επιλέγουν τη μετεγκατάστασή τους σε χώρες με φθηνότερα εργατικά χέρια, με ευνοϊκότερη φορολογία και με ελαστικότερη νομοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος. Το μεγαλύτερο πρόβλημα παρατηρείται στον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας και τις βιομηχανικές μονάδες που είναι κυρίως εγκαταστημένες στη Βόρεια Ελλάδα.


Τουριστικοί προορισμοί
παγκόσμιου ενδιαφέροντος




Χώρα Κυθήρων ( Εμ. Καλίγγερος, Ιστορικός και Τουριστικός Οδηγός Κυθήρων, εκδ. Κυθηραικά, 2000
Εικ.2.11γ Χώρα Κυθήρων ( Εμ. Καλίγγερος, Ιστορικός και Τουριστικός Οδηγός Κυθήρων, εκδ. Κυθηραικά, 2000.


_________________
2. Η διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση περιλαμβάνει τις εξής χώρες: Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελλάδα, Εσθονία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Κάτω Χώρες, Κύπρος, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ουγγαρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τσεχία, Φινλανδία.
Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

Τομέας υπηρεσιών

Στο παρελθόν και σε όλες σχεδόν τις θεωρητικές προσεγγίσεις είχε υποτιμηθεί συστηματικά η συμβολή των υπηρεσιών στην αναπτυξιακή διαδικασία. Στον τομέα των υπηρεσιών περιλαμβάνονται δραστηριότητες όπως το εμπόριο, ο τουρισμός, η ναυτιλία, οι μεταφορές, οι επικοινωνίες, οι τράπεζες, οι ασφαλίσεις και λοιπές υπηρεσίες (βλ. πίνακα 2.1). Ο τομέας των υπηρεσιών απασχολεί, σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001, το 55,1% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, έναντι του 48,3% το 1991.
Από τον τομέα των υπηρεσιών θα αναφερθούμε ειδικότερα στη ναυτιλία και τον τουρισμό, που είχαν (και έχουν) ευεργετικές συνέπειες για την ελληνική οικονομία. Όσον αφορά τη ναυτιλία, ο τομέας αυτός «δε συμβαδίζει κατ' ανάγκη με το γενικό επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας. Υπάρχουν αναπτυγμένες χώρες που δε διαθέτουν ανάλογη εμπορική ναυτιλία και από την άλλη, χώρες λιγότερο αναπτυγμένες, όπως η Ελλάδα, που ανταγωνίζονται διεθνώς τις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες» (Β. Νότης 1996:116).

Όσον αφορά τον τουρισμό, ο τομέας αυτός παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τη χώρα μας, αφού πολλές περιοχές της αναζωογονήθηκαν οικονομικά με την τουριστική ανάπτυξη. Πρόκειται για περιοχές που μέχρι και τη δεκαετία του '60 είχαν γνωρίσει μόνο το μεταναστευτικό συνάλλαγμα ως πηγή εισοδήματος, στη συνέχεια όμως αναπτύχθηκαν ως τουριστικοί προορισμοί παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Αυτή η εξέλιξη οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι στις περιοχές αυτές διατηρήθηκε η μικρή ιδιοκτησία της γης, παρά το ότι κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες οι αγρότες μετανάστευσαν μαζικά στις πόλεις και κυρίως στο εξωτερικό.
Έτσι, η διατήρηση της ιδιοκτησίας της γης από τους παραδοσιακούς καλλιεργητές της επέτρεψε όχι μόνο τη μετέπειτα τουριστική της εκμετάλλευση, αλλά και την ενίσχυση του οικογενειακού προϋπολογισμού με μικρό συμπληρωματικό εισόδημα από αγροτικές εργασίες. Αυτό διευκόλυνε τις επαγγελματικές επιλογές των νεότερων ιδίως μελών της οικογένειας, που μπόρεσαν να αναπτύξουν περισσότερες από μία οικονομικές δραστηριότητες (πολυσθένεια*). Ωστόσο η «εισβολή» των τουριστών σε πολλές τοπικές κοινωνίες (ηπειρωτικές ή νησιωτικές) έφερε μαζί με την ανάπτυξη και ποικίλους μετασχηματισμούς σε θέματα αξιών, νοοτροπιών, αντιλήψεων και συμπεριφορών. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα η τουριστική ανάπτυξη έχει οδηγήσει τη νεολαία των περιοχών αυτών σε πρόωρη εγκατάλειψη της εκπαίδευσης.
2.3.2 Δημογραφικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας
Ο πληθυσμός μιας χώρας και η σύνθεσή του (όπως π.χ. η κατανομή ανδρών/ γυναικών, νέων/ ηλικιωμένων κτλ.) επηρεάζουν την κοινωνική και την οικονομική οργάνωση της κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, το οικονομικό επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας, η ύπαρξη ή η ανυπαρξία κοινωνικής πολιτικής καθορίζουν με τη σειρά τους τη συχνότητα των γάμων, τον αριθμό των παιδιών ανά οικογένεια, την αναλογία νέωνηλικιωμένων, καθώς και αυτήν των εργαζομένωνσυνταξιούχων.
Ο πληθυσμός της Ελλάδας, σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001,

Στην Ελλάδα

• Η τουριστική δραστηριότητα απασχολεί, άμεσα και έμμεσα, περίπου 800.000 εργαζομένους, αριθμός που αντιπροσωπεύει πάνω από το 18% της συνολικής απασχόλησης. Κάθε θέση άμεσης απασχόλησης στον τουρισμό δημιουργεί επιπλέον 2,6 έως 3 θέσεις στην οικονομία.
• Η αύξηση της απασχόλησης στην τουριστική οικονομία την τελευταία 20ετία ήταν 87%, έναντι μόλις 9,2% της συνολικής απασχόλησης και έναντι 15% της μείωσης της απασχόλησης στη μεταποίηση.
• Μέχρι το 2010 θα έχουν δημιουργηθεί τουλάχιστον 150.000 νέες θέσεις εργασίας στον τουρισμό, τις οποίες θα καλύψει το 35% του σημερινού αριθμού ανέργων.
• Η συμβολή της τουριστικής οικονομίας στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας την 20ετία 1980-2000 ήταν 12 φορές μεγαλύτερη από την αντίστοιχη της βιομηχανίας.
• Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη. Σε όλες τις τουριστικές περιοχές όχι μόνο σταμάτησε η εσωτερική μετανάστευση στις μεγάλες πόλεις, αλλά μετακινήθηκαν προς αυτές τις περιοχές χιλιάδες επαγγελματίες και εργαζόμενοι (Στοιχεία από το Υπουργείο Τουρισμού, 2004).
Κοινωνιολογία

ανέρχεται σε 10.939.605 άτομα. Παρουσίασε δηλαδή μια αύξηση της τάξης του 6,7% στη διάρκεια της δεκαετίας 1991-2001. Η αύξηση αυτή όμως δεν είναι μια «φυσική αύξηση», αλλά οφείλεται στην εισροή των μεταναστών στη χώρα μας.
Η φυσική αύξηση του πληθυσμού στην Ελλάδα είναι αρνητική: 0,1 ανά 1.000 κατοίκους, ένα στοιχείο που προκύπτει από τους θανάτους (9,4) μείον τις γεννήσεις (9,3) ανά 1.000 κατοίκους (βλ. πίνακα 2.2). Ως προς το ποσοστό των γεννήσεων η Ελλάδα είναι προτελευταία στην Ευρώπη. Η μείωση αυτή των γεννήσεων οδηγεί στη μη αναπλήρωση των γενεών και δημιουργεί την ανάγκη για άμεση άσκηση πολιτικής στήριξης της οικογένειας.
Η ελληνική κοινωνία επομένως παρουσιάζει έντονα το φαινόμενο της γήρανσης, το οποίο προκύπτει από το χαμηλό ποσοστό των γεννήσεων σε συνδυασμό με τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων και
τη μείωση των θανάτων. Έτσι, το 1951 οι ηλικιωμένοι αποτελούσαν μόλις το 7% του συνολικού πληθυσμού, το 1961 το 8%, ενώ το 1971 η σχετική αναλογία ανέρχεται σε 11,1%. Η αυξητική τάση του ποσοστού των ηλικιωμένων διατηρήθηκε το 1980, καθώς αυτοί αποτελούσαν το 13,2% του συνολικού πληθυσμού, ενώ το 1990 προσέγγιζαν το 13,7%.
«Στο άλλο άκρο της πληθυσμιακής πυραμίδας, η αναλογία του παιδικού πληθυσμού ακολούθησε ακριβώς αντίθετη εξέλιξη. Και ενώ μέχρι το 1997 οι δυο αναλογίες (παιδιώνηλικιωμένων) ταυτίζονται, από το 1997 και ένθεν εμφανίζεται να υπερέχει η αναλογία των ηλικιωμένων έναντι του παιδικού πληθυσμού...» (Δ.Μπαλούρδος, 2002:32). Η αναστροφή αυτής της αναλογίας φαίνεται να έχει συντελεστεί νωρίτερα στην Ελλάδα σε σύγκριση με το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (βλ. πίνακα. 2.3).

Πίνακας 2.2. Εξέλιξη του πληθυσμού στην Ευρώπη το 2003
Χώρα Γεννήσεις* Θάνατοι* Φυσική αύξηση* Μετανάστες* Πληθυσμός**
Ευρώπη των 15 10,6 9,8 0,8 2,6 380,759
Αυστρία 9,5 9,6 0,0 3,1 8.092
Βέλγιο 10,7ενο 10,2 0,6 3,4 10.397
Γαλλία 12,7 9,2 3,5 1,0 59.896
Γερμανία 8,6 10,4 -1,8 1,9 82.545
Δανία 12 10,7 1,3 1,3 5.398
Ελλάδα 9,3 9,4 -0,1 2,7 11.047
Ην.Βασίλειο 11,6 10,2 1,4 1,7 59.518
Ισπανία 10,7 9 1,7 5,5 40.978
Ιρλανδία 15,5 7,3 8,3 7,0 4.025
Ιταλία 9,4 10,3 -0,8 3,6 57.482
Λουξεμβούργο 11,5 8,5 3,0 2,5 451
Ολλανδία 12,6 8,8 3,8 0,2 16.258
Πορτογαλία 10,8 9,9 0,9 6,1 10.480
Σουηδία 11,0 10,4 0,6 3,2 8.975
Φινλανδία 10,8 9,2 1,6 1,1 5.220
Κύπρος 11,1 7,8 3,3 14,1 728

Πηγή: Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία (Eurostat 2003)
* Ανά 1.000 κατοίκους
**Σε χιλιάδες
Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

Εικ.2.14 Γράφημα 2.1. Πυραμίδα πληθυσμού της Ελλάδας, 2001
Γράφημα 2.1. Πυραμίδα πληθυσμού της Ελλάδας, 2001

Συνεπώς η ενίσχυση της γεννητικότητας (βλ. γονιμότητα*) και η νομιμοποίηση αλλοδαπών εργαζομένων θεωρούνται απαραίτητα μέτρα κατά της γήρανσης του πληθυσμού και της ανατροπής της αναλογίας εργαζομένων συνταξιούχων υπέρ των εργαζομένων.


Πίνακας 2.3. Αναλογία πληθυσμού 014, 6579 και 80 ετών και άνω στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση (1960-1998)

ΕΛΛΑΔΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ
Έτος 65-79
ετών (%)
80 ετών
και άνω (%)
014
ετών (%)
65-79
ετών (%)
80 ετών
και άνω (%)
014
ετών (%)
1960 7,9 1,5 24,8 9,0 1,6 24,4
1965 6,4 1,2 26,7 9,4 1,7 24,6
1970 9,1 2,0 24,2 10,2 2,0 24,7
1975 10,0 2,1 24,0 10,9 2,1 23,9
1980 10,9 2,3 23,1 11,5 2,4 21,8
1985 10,7 2,7 21,1 10,7 2,9 19,7
1990 10,7 3,0 19,5 11,1 3,4 18,3
1995 11,9 3,4 17,1 11,5 3,9 17,6
1996 12,3 3,5 16,6 11,7 3,9 17,4
1997 12,7 3,5 16,1 11,9 3,8 17,3
1998 13,0 3,5 15,8 12,2 3,7 17,1
1999 14,4 3,9 16,2 13,6 3,6 16,3
Πηγή: Δ. Μπαλούρδος (2002:31).
Κοινωνιολογία

2.3.3 Κοινωνικές αξίες στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία
Οι κοινωνικές αξίες αποτελούν τις ιδέες και τις πεποιθήσεις της πλειονότητας των μελών μιας κοινωνίας για το επιθυμητό και το ανεπιθύμητο, το ωραίο και το άσχημο, το δίκαιο και το άδικο, το καλό και το κακό.
Μια πράξη ή μια συμπεριφορά μας δεν είναι από μόνη της σωστή ή λανθασμένη, καλή ή κακή. Για να την αξιολογήσουμε θα πρέπει να τη δούμε στο χρόνο και στο χώρο που επιτελείται ανάλογα με τα πολιτισμικά πρότυπα της συγκεκριμένης κοινωνίας.
Υπάρχουν δύο θεωρήσεις για τις αξίες. Οι λειτουργιστές υποστηρίζουν ότι υπάρχει σχετική σταθερότητα στις αξίες, ενώ οι θεωρητικοί της συμβολικής αλληλεπίδρασης και σύγκρουσης ισχυρίζονται ότι οι κοινωνικές αξίες είναι αποτέλεσμα της επιβολής των κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων. Οι αξίες πάντως καθορίζουν τις προτεραιότητες μιας κοινωνίας (μακροκοινωνιολογία), αλλά και τους κανόνες συμπεριφοράς σε ατομικό επίπεδο (μικροκοινωνιολογία).
Σε διαπροσωπικό επίπεδο οι αξίες συνιστούν
κριτήρια για την αξιολόγηση της δικής μας συμπεριφοράς και της συμπεριφοράς των άλλων. Έτσι ανταμείβουμε εκείνους των οποίων η συμπεριφορά εναρμονίζεται με τις κοινωνικές αξίες και επικρίνουμε όσους τις παραβιάζουν.
Πώς μπορούμε όμως να γνωρίζουμε τις αξίες μιας κοινωνίας, μιας κοινωνικής ομάδας ή ενός ατόμου; Η απάντηση είναι ότι θα μπορούσαμε να τις συμπεράνουμε έμμεσα:
• από τον τρόπο που τα άτομα κατανέμουν τον ελεύθερο χρόνο τους (π.χ. ταβέρνα ή θέατρο).
• από τον τρόπο που διαθέτουν τα χρήματά τους (π.χ. ρούχα ή βιβλία).
• από τις στερήσεις ή τις θυσίες που είναι διατεθειμένα τα άτομα να κάνουν (π.χ. περικοπή κάποιων δαπανών από την οικογένεια προκειμένου το παιδί της να σπουδάσει).
• από τα πολιτισμικά αγαθά που παράγονται στο πλαίσιο μιας κοινωνίας (λογοτεχνία, ποίηση, κινηματογράφος, αρχιτεκτονική κ.ά.).
Τέλος, οι κοινωνικές αξίες μπορούν να καταγραφούν άμεσα μέσα από το διάλογο, τις συνεντεύξεις και τις δημοσκοπήσεις (βλ. πίνακα 2.4).

Πίνακας 2.4. Ποσοστά νέων, 1529 ετών, που θεωρούν ως «πολύ σημαντικές» τις κοινωνικές αξίες (πανελλαδικό δείγμα 1.600 ατόμων)

Κοινωνικές αξίες 1997 1999 Μεταβολή Κοινωνικές αξίες 1997 1999 Μεταβολή
Οικογένεια 81,7 86,4 +4,7 Χρήματα 45,4 47,6 +2,2
Προσωπική ελευθερία 72,7 83,6 +10,9 Ελεύθερος χρόνος 44,7 47,5 +2,8
Αγάπη 77,5 81,8 +10,9 Γάμος 38,9 38,9 0,0
Φιλία 74,2 75,1 +0,9 Κοινωνική δράση 32,3 38,1 +5,8
Δουλειά 73,5 74,0 0,5 Διασκέδαση 39,1 35,6 -3,5
Πατρίδα 67,1 72,1 +0,5 Διακοπές 37,1 31,1 -5,8
Έρωτας 67,7 71,1 +3,3 Άνετο σπίτι 25,8 26,1 +0,3
Πίστη στο Θεό 54,7 69,8 +15,1 Αθλητισμός 24,9 25,6 +0,7
Μόρφωση 56,0 66,2 +9,3 Καλό αυτοκίνητο 14,3 14,0 -0,3
Πηγή: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Ινστιτούτο VPRC (2000:109111) (Διασκευή Ν. Πετρόπουλου).
Μορφές Κοινωνικής Οργάνωσης – Ελληνική Κοινωνία

Οι αξίες διαφοροποιούνται τόσο στο χώρο (π.χ. διαφορές μεταξύ κοινωνιών, αλλά και μεταξύ κοινωνικών ομάδων μέσα στην ίδια κοινωνία) όσο και στο χρόνο (διαφορές στην ίδια κοινωνία σε διαφορετικές περιόδους).
Σε ό,τι αφορά το χρόνο, κάθε κοινωνική μεταβολή διαφοροποιεί τις αξίες και τους κανόνες που ισχύουν σε μια συγκεκριμένη κοινωνία. Οι διαφορές αυτές οφείλονται σε ευρύτερους κοινωνικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς, καθώς και στις επιδράσεις τους στο κοινωνικό επίπεδο. Άλλες ήταν οι αξίες στο πλαίσιο των αγροτικών κοινωνιών (π.χ. έμφαση στο γάμο και την οικογένεια) και άλλες στο πλαίσιο της βιομηχανικής κοινωνίας (π.χ. έμφαση στην επαγγελματική καταξίωση). Ο ατομισμός γενικά εκτοπίζει τη συλλογικότητα, καθώς οι κοινωνίες εξελίσσονται από αγροτικές σε μεταβιομηχανικές και αστικές κοινωνίες.
Μεταβολές στις κοινωνικές αξίες μπορεί να επέλθουν και μετά από επαναστάσεις είτε αυτές είναι ειρηνικές (π.χ. κινήματα για τα δικαιώματα των μειονοτήτων και των γυναικών) είτε βίαιες (π.χ. Οκτωβριανή Επανάσταση).
Σε ό,τι αφορά τη διαφοροποίηση των αξιών στο χώρο, επισημαίνουμε ότι διαφορετικές αξίες ενστερνίζονται άτομα ή ομάδες που ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνίες (ανάλογα με την ιστορία τους και το στάδιο οικονομικής και βιομηχανικής ανάπτυξης στο οποίο βρίσκονται). Αυτό συμβαίνει γιατί σε κάθε κοινωνία υπάρχουν αξίες που εκφράζουν διαφορετικές κοινωνικές ανάγκες, ιδεολογίες και φιλοσοφικές θεωρήσεις.
Αλλά και μέσα στην ίδια κοινωνία η διαφοροποίηση προσδιορίζεται από τις τάξεις, τις πολιτισμικές ομάδες κτλ. που τη συνθέτουν. Για παράδειγμα, η διαχείριση του ελεύθερου χρόνου αλλάζει ανάλογα με την κοινωνική θέση* του ατόμου. Ένας ευκατάστατος μπορεί να παίζει γκολφ στον ελεύθερο χρόνο του, ενώ ένας βιοπαλαιστής θα προτιμήσει να πάει στο καφενείο με τους φίλους του.
Στο ίδιο κοινωνικό πλαίσιο υπάρχουν κοινωνικές κατηγορίες, όπως για παράδειγμα οι νέοι, που εκφράζουν το δικό τους αξιακό σύστημα μέσα από το ντύσιμο, τη συμπεριφορά ή το γλωσσικό κώδικα. Ωστόσο, η έρευνα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς (1999) έδειξε ότι υπάρχουν διαφοροποιήσεις στους νέους, σε ό,τι αφορά την ιεράρχηση των αξιών, ανάλογα με την αστικότητα, τη γεωγραφική περιοχή και το φύλο. Για παράδειγμα, το 35% των νέων στις αστικές, το 44% στις ημιαστικές και το 45% στις αγροτικές περιοχές θεωρούν το γάμο ως «πολύ σημαντικό». Επίσης, το 61,9% των νέων στις αστικές περιοχές, το 78,7% στις ημιαστικές και το 82,4% στις αγροτικές περιοχές θεωρούν «πολύ σημαντική» την πίστη στο Θεό.
Οι διαφορές στις αντιλήψεις σχετικά με την οικογένεια, το γάμο, τη θρησκεία, την επαγγελματική σταδιοδρομία κτλ. μπορεί να επηρεάσουν και τις επιλογές των νέων ως προς το μέγεθος της οικογένειας.
Λέμε «να επηρεάσουν» και όχι «να καθορίσουν», διότι η αναπαραγωγική συμπεριφορά συναρτάται και με πολλούς άλλους παράγοντες, όπως είναι η κοινωνική πολιτική (π.χ. υποδομές φύλαξης παιδιών), τα οικονομικά κίνητρα κ.ά.
Στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία παρατηρείται συχνά η συνύπαρξη αντιφατικών μεταξύ τους αξιών. Η αξιοκρατία (π.χ. στις προσλήψεις στο δημόσιο τομέα) υποστηρίζεται από όλους, αλλά δεν είναι λίγοι εκείνοι που αξιοποιούν τις προσωπικές τους διασυνδέσεις με άτομα που διαθέτουν εξουσία, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα ατομικά τους συμφέροντα (πελατειακές σχέσεις πολίτηεξουσίας). Οι άνθρωποι δε γεννιούνται με τις κοινωνικές αξίες.
Τις αποκτούν μέσα από τις διαδικασίες και τους μηχανισμούς της κοινωνικοποίησης και της κοινωνικής μάθησης, όπως θα διαπιστώσουμε στο επόμενο κεφάλαιο.
Κοινωνιολογία

Ερωτήσεις
  1. Ποιο είναι το βασικό ταξινομικό σχήμα των αγροτικών κοινωνιών;
  2. Υπήρχαν ποτέ αυτάρκεις κοινωνίες; Ποια σημασία δίνουμε στην έννοια της αυτάρκειας;
  3. Τι σημαίνει βιομηχανική επανάσταση; Πότε και πού πραγματοποιήθηκε;
  4. Σε τι αναφέρεται το παράθεμα του Ε. Ζολά από το έργο του Η ταβέρνα; Γνωρίζετε άλλους συγγραφείς (από την ελληνική ή την ξένη λογοτεχνία) που περιγράφουν στο έργο τους την καθημερινότητα των ανθρώπων μιας εποχής;
  5. Ποια στοιχεία προσδιορίζουν τη "μεταβιομηχανική κοινωνία";
  6. Ποια υπήρξε η αφορμή της διάκρισης του κόσμου σε Πρώτο, Δεύτερο και Τρίτο Κόσμο;
  7. Τι σημαίνει ανάπτυξη;
  8. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αγροτικού τομέα της ελληνικής κοινωνίας;
  9. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του βιομηχανικού τομέα της ελληνικής κοινωνίας;
  10. Από τον πίνακα 2.1 ("Οικονομικά ενεργός πληθυσμός κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας") να κατα γράψετε ποιοι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας παρουσιάζουν αύξηση και ποιοι μείωση κατά τη διάρκεια των τελευταίων 10 χρόνων. Τι παρατηρείτε;
  11. Ποιες είναι οι κύριες δραστηριότητες που χαρακτηρίζουν τον τομέα υπηρεσιών στην ελληνική κοινωνία;
  12. Ποια είναι τα σημαντικότερα δημογραφικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας;
  13. Να αναφέρετε τι θεωρείτε σημαντικότερο στη ζωή σας. Θα το χαρακτηρίζατε αξία;
  14. Τι σημαίνει μεταβολή των αξιών στο χρόνο και στο χώρο; Να δώσετε παραδείγματα.
  15. Οι αξίες διαφοροποιούνται ακόμη και μέσα στην ίδια κοινωνία. Να εξηγήσετε για ποιους λόγους συμβαίνει αυτό.