12. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ορθοδοξίας

Όπως είναι γνωστό από προηγούμενες τάξεις η Εκκλησία του Χριστού διασπάστηκε με το Σχίσμα το 1054 στα δύο, στην Ορθόδοξη Εκκλησία και στη Ρωμαιοκαθολική, από την οποία κατά τη Μεταρρύθμιση αποσχίσθηκαν οι Προτεστάντες ή Διαμαρτυρόμενοι (16ος αι.). Τι σημαίνει όμως Ορθοδοξία και σε τι διαφέρει, εκτός από τις δογματικές διαφορές, από την υπόλοιπη χριστιανοσύνη; Τι σημασία έχει η διαφορά αυτή για την καθημερινή μας ζωή; Αυτά είναι ερωτήματα που θα εξετάσουμε σήμερα.

«) Η έννοια της Ορθοδοξίας
Όταν αναφερόμαστε στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η λέξη ορθοδοξία σημαίνει την ορθή δόξα, την ορθή πίστη στο Θεό. Η ορθή όμως αυτή πίστη δεν είναι τυφλή προσκόλληση σε κάποιο ιδεολόγημα. Είναι η βιωμένη πίστη του συνόλου της Εκκλησίας από την εποχή των Αποστόλων στην Αποκάλυψη του Θεού μέσω του Ιησού Χριστού. Αυτήν την πίστη τη ζει κανείς σε κάθε τοπική σύναξη όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία όπως αυτή ξεκίνησε από την πρώτη Εκκλησία και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Στην ευχαριστιακή αυτή κοινότητα μετέχει ο κλήρος και ο λαός. Αυτό που έζησαν και ζουν εκεί το διατύπωσαν και το διατυπώνουν προφορικά και γραπτά και το παραδίδουν από γενιά σε γενιά.

β) Χαρακτηριστικά της Ορθοδοξίας
1. Σύσταση και διοίκηση της Εκκλησίας. Κατά την ορθόδοξη διδασκαλία εφόσον η φανέρωση της Εκκλησίας γίνεται στα πλαίσια της τοπικής ευχαριστιακής σύναξης πρωταρχικό ρόλο για τη σύσταση της Εκκλησίας παίζει η αδιάκοπη συνέχεια και σωστή λειτουργία αυτής της σύναξης. Αυτά τα διασφαλίζει ο θεσμός του επισκόπου όταν αδιάσπαστα

συνεχίζεται από την εποχή των αποστόλων, όταν βρίσκεται σε κοινότητα πίστεως με τους υπόλοιπους επισκόπους και όταν περιβάλλεται από τον πιστό λαό. Το σύνολο των επισκόπων ενός τόπου ή όλης της Εκκλησίας λαμβάνει αποφάσεις και διοικεί μέσα από το θεσμό της Συνόδου και ειδικά της Οικουμενικής που φωτίζεται από το Άγιο Πνεύμα.
Από τους Ρωμαιοκαθολικούς ο Επίσκοπος (Πάπας) Ρώμης θεωρείται διάδοχος του Πέτρου που κατά την άποψή τους ήταν επικεφαλής των αποστόλων και αρχηγός της Εκκλησίας. Έτσι προέκυψε μια Εκκλησία με ισχυρή διοίκηση, αλλά με κληρικοκρατικά και συγκεντρωτικά χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό του διοικητικού συγκεντρωτισμού και της απόλυτης εξουσίας του πάπα είναι η αντίληψη για το αλάθητο του, και ο απόλυτος ρόλος του στη λήψη αποφάσεων σε κάθε Σύνοδο Επισκόπων. Ωστόσο, μετά τη Β' Σύνοδο του Βατικανού (1962- 1965) αναβαθμίστηκε η θέση των υπόλοιπων Επισκόπων στη διοίκηση της Εκκλησίας. Αναγνωρίστηκε επίσης ο ιδιαίτερος ρόλος των λαϊκών στο σώμα της Εκκλησίας και προωθήθηκε η ενεργότερη συμμετοχή τους στη λατρεία.
Οι Προτεστάντες, που είναι όλες εκείνες οι χριστιανικές Ομολογίες

που προέκυψαν μετά τη Μεταρρύθμιση, όπως Λουθηρανοί*, Καλβινιστές*, Βαπτιστές* κτλ., αντέδρασαν στο συγκεντρωτισμό της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Επίσης κατάργησαν ουσιαστικά τις εκκλησιαστικές δομές, μερικές από τις οποίες παρέμειναν μόνο για πρακτικούς λόγους. Η λεγόμενη σύνοδος ή Συνέδριο των Προτεσταντών είναι κάτι αντίστοιχο με τα Κοινοβούλια των κρατών και υπακούει στην αρχή της αντιπροσωπευτικότητας. Η αρχή αυτή έχει θετικά στοιχεία αφού ο χριστιανός δε ζει υπό πνευματική καταπίεση. Όμως, δε διασφαλίζει την υπόσταση της Εκκλησίας: κάθε προτεσταντική κοινότητα διαμορφώνει ουσιαστικά τη δική της διδασκαλία, ξεχωριστά από τις άλλες και από την ιστορική συνέχιση της πρώτης Εκκλησίας. Η πολυδιάσπαση των Προτεσταντών που προήλθε έτσι επιχειρείται να ξεπεραστεί στις μέρες μας με τον Οικουμενικό διάλογο.

2. Εκκλησία και Παράδοση. Η Ορθόδοξη Εκκλησία κατανοεί τον εαυτό της ως την ιστορική συνέχεια της αρχαίας Εκκλησίας, των Αποστόλων, των αγίων, των Πατέρων της Εκκλησίας. Σέβεται την παράδοση, την παραδομένη διδασκαλία και λατρεία, όπως αυτή βιώθηκε στην ιστορική της πορεία, την οποία επιβεβαιώνει και αναπτύσσει (βλ. επόμενο μάθημα). Αξιοποιεί και εξηγεί τον πλούτο που της παραδόθηκε ανάλογα με τις ανάγκες και τα ερωτήματα κάθε εποχής.
Οι Ρωμαιοκαθολικοί, αναπτύσσοντας ως άξονα της Εκκλησίας τον παπικό θεσμό, υπέταξαν την Παράδοση στην ολοκληρωτική δομή του θεσμού αυτού, ο οποίος μπορεί να διακηρύξει και νέα δόγματα, όπως συνέβη στο παρελθόν (παράδειγμα η άσπιλη* σύλληψη της Θεοτόκου ή το Καθαρτήριο πυρ).
Μετά τη Β' Βατικανή σύνοδο όμως ορίστηκε ότι η Εκκλησία συνολικά αντλεί τη βεβαιότητα της αλήθειας της πίστης όχι μόνο από την Αγία Γραφή αλλά από την ολότητα της Παράδοσης.
Οι Προτεστάντες αρνούμενοι τις αυθαιρεσίες του πάπα αρνήθηκαν μαζί και το Ρωμαιοκαθολισμό, και το νήμα που τους ένωνε με τη συνέχεια της Εκκλησίας. Βάσισαν την πίστη τους μόνο στην Αγία Γραφή και αρνήθηκαν οποιαδήποτε έννοια Παράδοσης. Έτσι όμως έχασαν τη δυνατότητα να αντιμετωπίζουν όποια προβλήματα παρουσιάζονταν στην εποχή τους και για να ξεπεράσουν αυτήν τη δυσκολία δημιούργησαν ένα ιδεολογικό σύστημα αρχών

που διαμόρφωνε κάθε ομάδα όπως ήθελε, με βάση κείμενα διακήρυξης κοινά αποδεκτών αρχών (τις Ομολογίες*), χωρίς καμία εγγύηση ότι αυτός ο Χριστιανισμός είχε εφαρμοστεί μέσα στην ιστορία. Μετά τη δεκαετία του 60 όμως και υπό την επίδραση του διαλόγου με τους Ορθόδοξους υπήρξε θετικότερη ανταπόκρισή τους σε βασικά στοιχεία της Παράδοσης της Ορθόδοξης Εκκλησίας και του λειτουργικού της πλούτου.

3. Η ασκητικότητα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία χαρακτηρίζεται από ασκητικότητα που τη βλέπει κανείς όχι μόνο στη μοναστική ζωή αλλά και στη ζωή κάθε χριστιανού. Καθώς ο Χριστός με τη ζωή και το έργο Του εγκαινιάζει τη Βασιλεία του Θεού, ο χριστιανός ασκεί τον εαυτό του για να δεχθεί το Χριστό και μαζί Του να επανανοηματοδοτήσει τον κόσμο και να τον προετοιμάσει για τον ερχομό της Βασιλείας. Η προετοιμασία αυτή και η διαμόρφωση του εαυτού μας γίνεται και με τη συμμετοχή του σώματος (νηστεία, αγρυπνίες κτλ.) γεγονός που εξηγεί γιατί η ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή εμπεριέχει εκτός από την πνευματική και τη σωματική άσκηση που αναμειγνύεται με τη χαρά της ανάστασης.

Στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία η άσκηση συνδέθηκε πολύ νωρίς, και παρά τους αξιόλογους ασκητές που ανέδειξε, με την προσπάθεια του ανθρώπου να ταυτιστεί κυρίως με τη Σταύρωση του Χριστού, να μιμηθεί Εκείνον και θυσιαζόμενος να προσφέρει αγάπη. Ο άνθρωπος, για να δικαιωθεί, πρέπει να θυσιάζεται και να παράγει έργα πίστεως που η Εκκλησία ως οργανισμός τα διαχειρίζεται και τα κατευθύνει. Έτσι οι περισσότεροι ασκητές οργανώθηκαν σε πολλά μοναχικά «τάγματα» που στράφηκαν σε κοινωνικό, μορφωτικό ή ιεραποστολικό έργο. Ωστόσο, ο Ρωμαιοκαθολικισμός εμφάνισε και ένα μεγάλο ρεύμα ασκητών που επιδίωξαν τη μυστική ταύτιση με το Χριστό πέρα από το σκοπό παραγωγής έργων (π.χ. ο Ιωάννης του Σταυρού).
Αντίθετα, οι Προτεστάντες αρνούνται τη ρωμαιοκαθολική άσκηση επειδή βλέπουν σ' αυτή νομικισμό*. Έτσι προσαρμόζουν τη ζωή τους σύμφωνα με τις απαιτήσεις κάθε ατόμου. Μερικές όμως προτεσταντικές ομάδες (όπως ο Καλβινισμός*) αντικατέστησαν την άσκηση με τον ηθικισμό και ένα μόνιμο αίσθημα ενοχής που νιώθει ο πιστός, αφού ο Θεός σώζει ούτως ή άλλως όποιον θέλει και ο άνθρωπος απλά υπακούει.

Ανάμεσα, πάντως, σε πολλούς Προτεστάντες η αναζήτηση μιας σωστότερης σχέσης ανθρώπου-κόσμου οδήγησε σε θετικότερη στάση απέναντι στην άσκηση και ίδρυση έως και Ευαγγελικών μοναστικών αδελφοτήτων, που όμως διαφέρουν από τον κλασικό μοναχισμό.

4. Τιμή των αγίων. Η τιμή των αγίων στην Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί συνέχεια της τιμής προς τους πρώτους μάρτυρες του Χριστιανισμού. Κάθε πιστός στο βαθμό που μετέχει στον κυρίως Άγιο Ιησού Χριστό μπορεί να γίνει κατά χάριν άγιος. Τα συγκεκριμένα πρόσωπα όμως τιμώνται και εορτάζονται από την Εκκλησία και προσκυνούνται τα άγια λείψανα ώστε κάθε χριστιανός να παραδειγματίζεται, να τους μιμείται και να οδηγείται μέσω αυτών στο Χριστό. Στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία η τιμή των αγίων υπάρχει αλλά διαφέρουν τα κριτήρια και η διαδικασία αναγνώρισης ενός αγίου. Στους Ρωμαιοκαθολικούς κρίνεται η προσωπικότητα του αγίου και η ανακήρυξή του γίνεται με μια γραφειοκρατική διαδικασία, που είναι ένα είδος δικαστηρίου, ενώ στους ορθόδοξους η αναγνώριση ξεκινά αυθόρμητα από το λαό που δίνει έμφαση στα σημεία με τα οποία ο Θεός αναδεικνύει τον άγιο, (θαύματα κτλ.). Οι Προτεστάντες αρνούνται κάθε τιμή στους αγίους.

5. Ορθόδοξη πνευματικότητα. Η ορθόδοξη παράδοση χαρακτηρίζεται από την πνευματικότητα. Αυτό σημαίνει ότι η παρουσία του Αγίου Πνεύματος διαπερνά όλους τους τομείς της ζωής, για να τους ανακαινίσει και να φέρει παντού τα χαρακτηριστικά του καινούργιου κόσμου του Θεού που εγκαινιάστηκε με την Ανάσταση του Χριστού. Η ευσέβεια, η λατρεία, οι σχέσεις των πιστών μεταξύ τους αλλά και η αντιμετώπιση του υλικού κόσμου στην Ορθοδοξία χαρακτηρίζεται από την έντονη πρόγευση και αναμονή των εσχάτων. Έτσι, η Ορθόδοξη Εκκλησία εμφανίζεται κι εδώ ν' αποτελεί συνέχεια της αρχαίας Εκκλησίας και της Εκκλησίας των μεγάλων Πατέρων και ασκητών. Πράγματι, σε κάθε μορφή εκκλησιαστικής κοινότητας, ενορία πόλης ή χωριού, μεγάλα κοινόβια μοναστήρια ή ασκητήρια σύγχρονων ασκητικών προσωπικοτήτων η αυθόρμητη εκκλησιαστική ευσέβεια και η εγκάρδια αδελφοσύνη δείχνουν ότι η ορθόδοξη ζωή είναι μια διαρκής οικοδόμηση του καινούργιου κόσμου. Οι σχέσεις των ανθρώπων φωτίζονται

από την παρουσία του Αγίου Πνεύματος και το φως της αναστάσιμης χαράς, που κατευθύνει τη ζωή προς τη Βασιλεία του Θεού.
Στη Δύση παρά τα αξιόλογα δείγματα θρησκευτικότητας, η ζωή της Εκκλησίας εμφανίζεται είτε ως διαχείριση κοινωνικού έργου είτε ως ψυχοθεραπευτική βοήθεια, που παρέχεται από τις μικρές ενθουσιαστικές* ομάδες σε μεμονωμένους ανθρώπους1. Μολονότι κι αυτά δεν είναι αμελητέα

1. Είναι, πάντως, αξιοσημείωτη η στροφή πολλών Προτεσταντών στο λειτουργικό πλούτο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που έγινε στην Ευρώπη γνωστός κυρίως μέσω της Ρωσικής Εκκλησίας, μέσα στον 20ό αιώνα. Χρέος κάθε Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι να εξηγήσει και το θεολογικό βάθος αυτού του πλούτου, ώστε να μη θεωρηθεί από τους Δυτικούς ως απλός «εξωτικός μυστικισμός».

έργα, εγκλωβίζονται ωστόσο στο μεγαλύτερο μέρος τους στο παρόν κι έτσι λείπει η προοπτική της Βασιλείας του Θεού ως στόχος, που φωτίζεται από το φως της Ανάστασης.

ΚΕΙΜΕΝΑ

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ορθοδοξίας, είναι ο λατρευτικός της πλούτος που συνδέεται και με την πνευματικότητα και με τη διδασκαλία της και με την ταυτότητά της. Στο παρακάτω κείμενο επισημαίνεται πώς αυτός ο πλούτος βοηθά και τις μη Ορθόδοξες Εκκλησίες στη δική τους αυτοσυνειδησία.
Σε κάθε λατρευτική και λειτουργική σύναξη βιώνεται και επαναλαμβάνεται η εμπειρία ενός καινούργιου κόσμου μιας αλλαγής και μεταμόρφωσης ή τελείωσης.

Επομένως στη λειτουργική διάσταση εκφράζεται και πιστοποιείται η ενότητα της διδαχής, της αγάπης και της ευταξίας. Έτσι η Ορθόδοξη Εκκλησία, που διατηρεί αυτήν την παράδοση ολοκληρωμένη και ζωντανή ήταν πάντοτε πόλος έλξης των ετεροδόξων... Στην προκειμένη περίπτωση η Ορθοδοξία έχει περίοπτη θέση, μια και όχι μόνο ο Προτεσταντισμός, αλλά και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία προσπαθεί να πάρει στοιχεία από το λατρευτικό πλούτο της Ανατολής, και επομένως και από τη δογματική διδασκαλία. Πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχαν συνασπιστεί ομάδες μέσα στο Ρωμαιοκαθολικισμό, οι οποίες προωθούσαν, όσο ήταν μπορετό, μια γνωριμία με τη θεολογία και τη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αργότερα και η Β ' Σύνοδος του Βατικανού έστρεψε την προσοχή της και πάλι προς την Ανατολή για τον εμπλουτισμό και την ανανέωση της λατρείας της... Οι προτεσταντικές εκκλησίες, χρόνο με το χρόνο έφτασαν σε μια απελπιστική απογύμνωση των συνάξεών τους από λατρευτικά στοιχεία. Η κατάσταση αυτή έδειχνε μια φανερή ανεπάρκεια κάθε φορά που γινόταν σύγκριση με τη λατρευτική ζωή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Έτσι η ανάγκη του Προτεσταντισμού να γνωρίσει την Ορθοδοξία και να καρπωθεί το λειτουργικό της θησαυρό έγινε περισσότερο έντονη. Το ενδιαφέρον μάλιστα τον προτεσταντικού κόσμου στράφηκε και προς την οργάνωση της Εκκλησίας, στον επισκοπικό βαθμό και στο Εκκλησιαστικό Δίκαιο.

(Ν. Ματσούκα, Οικουμενική Κίνηση, ιστορία - θεολογία, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 287-289).

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
1. Γνωρίζετε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο πιστός λαός ακύρωσε με τη στάση του αποφάσεις Συνόδων;
2. Πιστεύεις ότι οι διαφορές μεταξύ της Ορθοδοξίας και της υπόλοιπης Χριστιανοσύνης έχουν πρακτική σημασία στη σύγχρονη ζωή ή όχι και γιατί;
3. Ποιες οι διαφορές μεταξύ Ορθοδόξων και Δυτικών χριστιανών στο θέμα της ασκητικότητας;
4. Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ορθοδοξίας;