11. Γιατί υπάρχει το κακό στον κόσμο;

Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο και τον άνθρωπο «καλά λίαν»(Γεν. 1, 31). Ωστόσο, παρατηρούμε από την καθημερινή μας ζωή ότι στον κόσμο υπάρχει το κακό. Από πού προέρχεται και τι συνέπειες έχει; Ποια η θέση του Θεού και ποια η ευθύνη του ανθρώπου; Αυτά τα ερωτήματα θα μας απασχολήσουν στο σημερινό μάθημα.

α) Τι είναι κακό;
Όσον αφορά στη φύση και την προέλευση του κακού πρέπει να διευκρινίσουμε ότι το κακό δεν υπάρχει ως δημιούργημα και ο Θεός δεν ευθύνεται γι' αυτό. Υπάρχει ως διακοπή της σχέσης του κτιστού κόσμου με το Θεό, σχέση που είναι απαραίτητη για να παραμείνει ο κόσμος ζωντανός, αφού από μόνος του δεν έχει ζωή. Η διακοπή της σχέσης προέρχεται από τον άνθρωπο που ως «αυτεξούσιος» θέλησε να γίνει θεός χωρίς το Θεό. Έτσι επέλεξε τη διακοπή της σχέσης του με το Θεό που τον ζωοποιούσε και επιστρέφει στο μηδέν συμπαρασύροντας και την υπόλοιπη κτίση, αφού είναι ο ηγέτης της. Ο Θεός δε δημιουργεί το κακό, αλλά δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα της επιλογής, αφού τον έχει δημιουργήσει με ελεύθερη βούληση (αυτεξούσιο) κι εκείνος επιλέγει να γίνει ίσος με το Θεό μέσω της ανυπακοής.

β) Προπατορικό αμάρτημα: αφετηρία του κακού
Σύμφωνα με τη διήγηση της Π. Διαθήκης (3ο κεφ. της Γενέσεως), ο Θεός είχε προειδοποιήσει τον άνθρωπο ότι, αν φάει από τον καρπό του δένδρου της γνώσης του καλού και του κακού, θα πεθάνει. Η εντολή αυτή είχε σκοπό να περιφρουρήσει και να ενισχύσει τη σχέση του ανθρώπου με το Θεό και όχι να του στερήσει τη γνώση. Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει το καλό από το κακό και του έδωσε

την ελευθερία επιλογής. Ο Θεός με την εντολή αυτή καλεί τον άνθρωπο να μην προχωρήσει σ' αυτήν τη γνώση, που θα ήταν γνώση του κακού, αλλά αντίθετα να προχωρήσει στη θέωση, να γίνει κατά χάριν θεός μέσα από τη σχέση του με το Θεό. Η ανυπακοή στην εντολή του Θεού ήταν η ουσία του κακού, ενώ η σχέση αγάπης μαζί Του θα ήταν ο μόνος τρόπος για να συνεχίσει να ζει σε κοινωνία με το Θεό.
Ωστόσο, στη σχέση του ανθρώπου με το Θεό παρεμβάλλεται μια άλλη πνευματική ύπαρξη, ένα κτίσμα, που εφευρίσκει το κακό, ο σατανάς, με τη μορφή φιδιού1 που διαβάλλει το Θεό, λέγοντας ότι η απαγόρευσή του απέβλεπε στο να μη διανοιχθούν οι οφθαλμοί τους και γίνουν οι άνθρωποι ως θεοί με τη γνώση του καλού και του κακού. Ο άνθρωπος επιλέγει τελικά να γίνει θεός με λάθος τρόπο, δηλαδή χωρίς τη μοναδική δυνατότητα που υπήρχε για τη θέωση: την ταπείνωση και την υπακοή στο Θεό και επομένως τη μετοχή στη χάρη του Θεού. Έτσι, όταν οι άνθρωποι πείθονται στα λόγια του πονηρού, γνωρίζουν πράγματι το κακό, αλλά την ίδια στιγμή συνειδητοποιούν ότι είναι γυμνοί, έχει εκλείψει η αθωότητα και ο ένας είναι εκτεθειμένος απέναντι στο βλέμμα του άλλου. Λίγο αργότερα κρύβονται και από το βλέμμα του Θεού που τους αναζητά. Οι άνθρωποι έγιναν «σαν θεοί», αλλά η «θεϊκότητά» τους είναι μια γυμνή «θεϊκότητα» που οδηγεί στο θάνατο και όχι στη θέωση, για την οποία είχαν δημιουργηθεί.

γ) Συνέπειες του κακού
Η διήγηση της Π. Διαθήκης δε σταματά εκεί. Ο Θεός αναγγέλλει τις συνέπειες που θα έχει η εμφάνιση του κακού. Η ζωή στο εξής θα είναι δύσκολη χωρίς τη σχέση αγάπης με το Θεό. Στη γυναίκα η μητρότητα θα συνδεθεί με τον πόνο και θα εμφανιστεί η κυριαρχία και η εξάρτηση

1. Εννοείται ότι πρόκειται για συμβολική διήγηση και δεν πρόκειται για κανονικό φίδι, αφού μιλάει ανθρώπινα και εμφανίζεται εξυπνότερο από τον άνθρωπο. Η Εκκλησία ερμηνεύει την παρουσία του φιδιού ως μεταμορφωμένη ένυλη παρουσία του διαβόλου, που αρχικά είχε δημιουργηθεί από το Θεό μαζί με άλλες όμοιες υπάρξεις, τους αγγέλους. Επέλεξε, όμως, τη διακοπή της σχέσης με το Θεό, εφευρίσκοντας έτσι το κακό, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε «Σατανά» (εβραϊκά= «αντίπαλος») ή «διάβολο» (ελληνικά «αυτός που συκοφαντεί»).

της από τον άντρα. Ο άντρας θα καταβάλλει μεγάλο σωματικό κόπο και με ιδρώτα θα λύνει τα βιοποριστικά του προβλήματα, ενώ και το περιβάλλον θα γίνει απειλητικό.
Τα παραπάνω είναι μικρό δείγμα των ευρύτερων συνεπειών του κακού, που δεν αφορά πλέον μόνο σε μια πτυχή της ζωής του ανθρώπου αλλά σε όλες και μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

1. διακοπή της σχέσης με το Θεό (πνευματικός θάνατος και σωματικός)
2. σύγκρουση του ανθρώπου με το συνάνθρωπο του (κοινωνικό κακό)
3. διαστροφή των σχέσεων με το φυσικό περιβάλλον, που γίνεται εχθρικό.

Οι αλήθειες του κειμένου αυτού είναι διαχρονικές, αφού μέσα από την κληρονομική μετάδοση των συνεπειών του κακού (προπατορικό αμάρτημα) αυτό είναι πλέον πανανθρώπινο φαινόμενο. Πράγματι το κακό διαπερνά όλες τις δομές και «μολύνει» την ανθρώπινη κοινωνία με γνωστά αποτελέσματα: ανθρώπινες συνειδήσεις διαφθείρονται από κακές κοινωνικές συνθήκες (εκμετάλλευση, πόλεμοι, ανομία, διάλυση των κοινωνικών θεσμών

ή άλλες φορές σωστές κοινωνικές δομές (οικογένεια, εκπαίδευση, νόμοι) αμαυρώνονται από διεφθαρμένα πρόσωπα.

δ) Ο Θεός και το κακό
Μέχρι εδώ έγινε σαφές ότι δεν είναι ο Θεός υπεύθυνος για το κακό. Γιατί όμως δεν το εμποδίζει; Η σχέση Θεού και κτίσης χαρακτηρίζεται από την ελευθερία, επειδή ο Θεός είναι ελεύθερος και σέβεται την ελευθερία των δημιουργημάτων του. Συνεπώς, αν ο Θεός εμπόδιζε τη δυνατότητα επιλογής των ελεύθερων κτισμάτων Του (ακόμη και το να επιλέξουν το κακό), θα ήταν σαν να αρνούνταν τον εαυτό Του. Ωστόσο, δεν αφήνει το δημιούργημά του αβοήθητο. Ο άνθρωπος ως «μολυσμένος» από το κακό αδυνατεί να θεραπευτεί με τις δικές του δυνάμεις, ενώ ταυτόχρονα ζητά βοήθεια από ψεύτικους θεούς που κατασκευάζει στη θέση του αληθινού. Έτσι ο Θεός επιλέγει να βοηθήσει τον κόσμο μέσω του Υιού Του. Με την ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού καταπολεμείται ο θάνατος, συντρίβεται το κακό και δημιουργείται ένας νέος «καινός» άνθρωπος, που δεν κυριαρχείται από το θάνατο,

δίνοντας στον άνθρωπο τη δυνατότητα να πολεμήσει εκείνος πλέον το κακό. Η Ανάσταση του Χριστού είναι το πρώτο γεγονός του ερχομού της Βασιλείας του Θεού. στην οποία το κακό και η βασική του συνέπεια, ο θάνατος, δε θα υπάρχουν πια.

ε) Η ευθύνη του ανθρώπου
Στη διήγηση για το προπατορικό αμάρτημα δίνονται ελάχιστες πληροφορίες για τον «εφευρέτη του κακού» διάβολο, που εισηγήθηκε στον άνθρωπο την παρακοή. Είναι φανερό ότι η έμφαση δίνεται στην ευθύνη και το ρόλο του ανθρώπου. Επίσης, το γεγονός ότι ο άνθρωπος αισθάνεται γυμνός, ενώ ο Θεός τον ρωτά «ποιος σου είπε ότι είσαι γυμνός;» (Γεν. 3, 11), δείχνει ότι ο άνθρωπος μόνος του κόβει τις γέφυρες επικοινωνίας, ενώ ο Θεός παραμένει πάντα με το ίδιο ενδιαφέρον για τον άνθρωπο. Είναι, λοιπόν, ιδιαίτερη η ευθύνη του ανθρώπου για την εμφάνιση του κακού. Την ίδια ευθύνη φέρει ο άνθρωπος και για την καταπολέμησή του.
Εφόσον με την ανάσταση του Χριστού «ο θάνατος δεν κυριεύει πια», είναι ευθύνη του ανθρώπου να συνδεθεί μ' Εκείνον, να φέρει τις συνέπειες της Ανάστασης σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητας και να νικήσει κι ο ίδιος μαζί με το Χριστό το κακό. Αυτό γίνεται όταν συμμετάσχει στο θάνατο και την ανάσταση του Χριστού στο Βάπτισμα και τη θεία Ευχαριστία και ταυτόχρονα:
• καταπολεμεί τα πάθη που τον υποδουλώνουν
• αλλάζει τις άδικες κοινωνικές δομές
• αγαπά και θυσιάζεται για τους συνανθρώπους του
• επανασυνδέεται σωστά με το φυσικό περιβάλλον.
Η αγωνιστική επιμονή στην καθημερινή ζωή για την επικράτηση της Βασιλείας του Θεού και την κατάργηση των συνεπειών της αμαρτίας, με τη συμμετοχή στη ζωή του σώματος του Χριστού, την Εκκλησία, είναι προσφορά στη ζωή ολόκληρου του κόσμου. Στην κατεύθυνση αυτή οι άγιοι της Εκκλησίας αποτελούν πολύτιμα παραδείγματα. Αν και ο αγώνας φαίνεται άνισος, ο Χριστός ενεργεί μέσα από τα πρόσωπα των Αγίων και όλης της Εκκλησίας σε κάθε εποχή, ώστε να καλύπτει τις προσωπικές αδυναμίες και ελλείψεις και με την αγωνιστική επιμονή όλων να προετοιμάζεται ένας καινούργιος κόσμος χωρίς το κακό.

(Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, 30 (44) μετάφρ. Ν. Ματσούκα, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 207).

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Συχνά μιλάμε για το «βασίλειο του κακού». Πόσο σωστή είναι αυτή η έκφραση;
2. Ο Χριστιανισμός μιλά για νίκη κατά του θανάτου. Εννοεί μόνο το σωματικό θάνατο; Τι θα συνέβαινε σε μια κοινωνία που θα ξεπερνιόταν μόνο ο σωματικός θάνατος;
3. Δώστε παραδείγματα φθοράς κοινωνικών θεσμών από το κακό.
4. Πώς μπορούμε να συμβάλλουμε στην προσπάθεια για την επικράτηση του καλού;