2. Το ζήτημα για το Θεό

Το πρώτο και μεγαλύτερο από τα μεγάλα ζητήματα, με τα οποία ασχοληθήκαμε στο προηγούμενο μάθημα, είναι το ζήτημα για το Θεό. Είναι γενικά αποδεκτό ότι δεν υπάρχει άνθρωπος μέχρι σήμερα που να μην έχει θέσει στον εαυτό του το ερώτημα αυτό. Είναι φανερό ότι βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τα άλλα δύο βασικά ερωτήματα που σχετίζονται με τον κόσμο και τον άνθρωπο. Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, σήμερα να αιτιολογήσουμε την ενασχόλησή μας με αυτό το ερώτημα, να επισημάνουμε τις σπουδαιότερες αντιλήψεις για το Θεό και να συζητήσουμε για τις λεγόμενες ενδείξεις για την ύπαρξη του.

α) Η αναζήτηση του Θεού

Η διαπίστωση του Αριστοτέλη
(Όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν να γνωρίζουν). (Μετά τα φυσικά Α' 980α) έχει επικυρωθεί από την πανανθρώπινη πείρα. Στα πλαίσια αυτής της έμφυτης επιθυμίας να γνωρίσουμε την αλήθεια εντάσσεται και η τάση για αναζήτηση του Θεού. Από τη φύση του ο άνθρωπος έχει αυτήν τη θεμελιώδη ροπή και αυτήν την επιθυμία περιγράφει ο ιερός Αυγουστίνος , όταν γράφει: «ανήσυχη, ω Θεέ, είναι η ψυχή μου μέχρι να αναπαυθεί σε Σένα, που με έπλασες» (Εξομολογήσεις). Εξάλλου, κατά μία ψυχολογική ερμηνεία, η ύπαρξη έμφυτων τάσεων, ορμών και αναγκών στον άνθρωπο δικαιολογείται μόνο εφόσον υπάρχουν οι αντίστοιχες πραγματικότητες που τις ικανοποιούν. Έτσι και η έμφυτη ορμή προς αναζήτηση του Θεού, που εκδηλώνεται ως θρησκευτικότητα, σημαίνει ότι υπάρχει η αντίστοιχη πραγματικότητα που ικανοποιεί αυτήν την έμφυτη τάση. Ο Απ. Παύλος αναφερόμενος σ' αυτήν την αναζήτηση, όταν απευθυνόταν προς τους Αθηναίους, πρόβαλε τη σχετική γνώμη των αρχαίων Ελλήνων ποιητών λέγοντας:

β) Οι αντιλήψεις για το Θεό
Η Θρησκειολογία έχει καταλήξει στην άποψη ότι όλοι σχεδόν οι άνθρωποι πίστευαν και πιστεύουν σε κάποιο Θεό. Υπάρχουν όμως και άλλοι που δεν πιστεύουν ή αδιαφορούν και άλλοι που αμφισβητούν την ύπαρξη του Θεού. Επίσης, υπάρχουν και μερικοί που αμφιβάλλουν ή αμφιταλαντεύονται σε θέματα πίστης. Στη διαδρομή της ανθρώπινης ιστορίας συναντάμε όλους αυτούς τους τύπους ανθρώπων. Ο καθένας δίνει τη δική του απάντηση στο ερώτημα για το Θεό. Αν θέλαμε να αναφέρουμε τις πιο γνωστές αντιλήψεις για το Θεό, θα τονίζαμε από την αρχή ότι πολλές από αυτές είναι απαράδεκτες, ελλιπείς και ανεπαρκείς.

Ρωμαϊκός βωμός, αφιερωμένος στον «άγνωστο θεό».

Πηγές τους είναι η άγνοια, ο φόβος, η ιδεολογική προκατάληψη, ο εγωισμός και η σκοπιμότητα. Σημειώνουμε τις πιο γνωστές αντιλήψεις:
1. Ο Θεός είναι μια ανώτερη δύναμη, το ύψιστο ον. Είναι μια απρόσωπη θεϊκή υπόσταση χωρίς καμιά σχέση με τον κόσμο και τον άνθρωπο.
2. Ο δυνατός και φοβερός Θεός. Απέναντι στην παντοδύναμη εξουσία του οι άνθρωποι νιώθουν εντελώς αδύναμοι, γι' αυτό τον φοβούνται και για να τον εξευμενίσουν, τον προσκυνούν.
3. Ο τιμωρός Θεός, ο οποίος απαιτεί την τήρηση του θελήματος του, διαφορετικά εκδηλώνει τη δικαιοσύνη του με κάποια σκληρότητα, η οποία φτάνει μέχρι την παραδειγματική τιμωρία των ενόχων και στην εκδίκηση για τους παραβάτες των νόμων του.
4. Ο σύμμαχος και συμπαραστάτης των ανθρώπων. Τον επικαλούνται οι άνθρωποι αποκλειστικά και μόνο όταν κινδυνεύουν ή έχουν ανάγκη τη συμπαράστασή του.
5. Ο Θεός της εξουσίας και της τάξης. Τον χρησιμοποιούν κυρίως τα απολυταρχικά και δικτατορικά καθεστώτα, γιατί θεωρούν ότι έχει «συνεργάτες» του μόνο τους ισχυρούς εξουσιαστές των συνανθρώπων τους.
6. Ο Θεός που αμείβει και ανταποδίδει με την προστασία του εκείνους που τον επικαλούνται με διάφορες λατρευτικές εκδηλώσεις και τάματα.

9. Ο Θεός των αγνωστικιστών ,

γ) Η ύπαρξη του θεού και οι σχετικές ενδείξεις1
Το ερώτημα για το Θεό επιμερίζεται στα υποερωτήματα της ύπαρξης, της ουσίας και της παρουσίας του στον κόσμο και στην ιστορία.

_______________

1. Οι ενδείξεις που χρησιμοποιήθηκαν για την ύπαρξη του Θεού σε διάφορες εποχές στο χώρο της απολογητικής, κατ' επίδραση της Δυτικής Θεολογίας, είναι οι εξής:

1. Κοσμολογική. Σύμφωνα με το νόμο της αιτιότητας κάθε αποτέλεσμα προϋποθέτει την αιτία του. Είναι λογική και φυσική αρχή: καθετί που γίνεται και κινείται, γίνεται και κινείται από κάποιο άλλο. Και ο κόσμος δεν έγινε μόνος του ή τυχαία• προϋποθέτει το δημιουργό του, δηλαδή το Θεό, που αποκαλύπτεται στον άνθρωπο μέσα από τη δημιουργία (φυσική αποκάλυψη του Θεού). Κατά τον Πλάτωνα είναι το «Όντως Ον» η πρώτη αιτία του παντός, ενώ κατά τον Αριστοτέλη είναι το

2. Τελολογική (από τη λέξη τέλος = σκοπός). Η τάξη, η αρμονία και η σκοπιμότητα που παρατηρούνται στο σύμπαν, προϋποθέτουν την ύπαρξη της σοφίας του δημιουργού Θεού, ο οποίος τα (Ψαλμ. 103,24). οποίος τα

3. Ηθική. Εισηγητής της είναι ο γερμανός φιλόσοφος Εμμ. Καντ (1724-1804), ο οποίος θεωρεί ότι ο Θεός είναι πηγή και αιτία της ηθικής τάξης και του ηθικού νόμου, που είναι έμφυτος σε κάθε άνθρωπο. Στη ζωή αυτή παρατηρείται αναντιστοιχία αρετής και ευδαιμονίας με συνέπεια τη διασάλευση της ηθικής τάξης. Η συνείδηση του ανθρώπου όμως απαιτεί την αποκατάσταση του δικαίου σε μια άλλη ζωή. Επομένως, υπάρχει Θεός ως νομοθέτης και φρουρός της ηθικής αυτής τάξης.
4. Ιστορική - θρησκειολογική. Η καθολικότητα του θρησκευτικού φαινομένου, το οποίο επικυρώνεται από την παγκόσμια ιστορία των θρησκειών και του πολιτισμού, η έμφυτη ορμή του ανθρώπου προς το Θεό μαρτυρεί την ύπαρξη του Θεού, που εμφύτεψε στην ψυχή του ανθρώπου την τάση αυτή.
5. Ψυχολογική. Η ροπή της ανθρώπινης ύπαρξης προς το απόλυτο προϋποθέτει την ύπαρξη μιας απόλυτης αρχής, δηλαδή το Θεό. Το ανικανοποίητο της ανθρώπινης ψυχής και η καθολικότητα του θρησκευτικού βιώματος συνηγορούν υπέρ αυτής.
6. Φιλοσοφική - αξιολογική. Οι ιδρυτές των μεγάλων φιλοσοφικών συστημάτων δέχονται την ύπαρξη μιας ύψιστης και αυτοαίτιας πνευματικής αρχής, θεωρώντας το Θεό ως την υπέρτατη αξία και πηγή όλων των αξιών.

Είναι δεδομένο ότι η επιστήμη δεν έχει τη δυνατότητα να αποδείξει την ύπαρξη ή την ανυπαρξία του Θεού αφού δεν έχει τέτοιους στόχους. Το ζήτημα για το Θεό εντάσσεται κυρίως στο χώρο της προσωπικής βιωματικής εμπειρίας. Εξάλλου η ανυπαρξία αποδείξεων για την ύπαρξη και τον ορισμό του Θεού δεν αποτελεί απόδειξη της ανυπαρξίας του. Στα πλαίσια των παραπάνω σκέψεων εντάσσονται και οι λεγόμενες ενδείξεις για την ύπαρξη του Θεού (βλ. υποσημείωση). Αυτές βέβαια δεν έχουν το κύρος των αποδείξεων των φυσικών επιστημών, αλλά είναι φιλοσοφικά επιχειρήματα και λογικές ενδείξεις. Αν και ο πιστός, που έχει την προσωπική βιωματική εμπειρία της θείας παρουσίας, δεν τις έχει ανάγκη, οι ενδείξεις αυτές στηρίζουν τους αμφιταλαντευόμενους και τους δύσπιστους.
Η αναζήτηση, λοιπόν, του Θεού ως υπαρξιακή ανάγκη του ανθρώπου, βρίσκεται σε άμεση αντιστοιχία προς την ύπαρξή του, για την οποία ο πιστός χριστιανός έχει απόλυτη βεβαιότητα. Αυτή η βεβαιότητα ονομάζεται πίστη, από την οποία αντλεί δύναμη και αισιοδοξία για τον αγώνα της ζωής.

ΚΕΙΜΕΝΑ
1.

(Εβρ. 3, 4).

2.

(Γρηγόριος Νύσσης, 6ος λόγος εις τους Μακαρισμούς, Ε.Π. 44,1268).

Μπορούμε δηλαδή να δούμε, ύστερα από βαθιά σκέψη, αυτόν που με σοφία έχει δημιουργήσει τα πάντα μέσα από τη σοφία που είναι ολοφάνερη στο σύμπαν. Όπως ακριβώς και στα ανθρώπινα δημιουργήματα είναι ορατός κατά κάποιο τρόπο με τη διάνοια ο δημιουργός του προκείμενου κατασκευάσματος, ο οποίος έβαλε την τέχνη μέσα στο έργο του. Φαίνεται δε όχι η φύση του κατασκευαστή (καλλιτέχνη), αλλά μόνο η γνώση της τεχνικής την οποία ο τεχνίτης έβαλε μέσα στο κατασκεύασμά του, δηλαδή στο έργο του. Έτσι, λοιπόν, βλέποντας την ωραιότητα της δημιουργίας, σχηματίζουμε την ιδέα όχι της ουσίας αλλά της σοφίας εκείνου που με την πανσοφία του δημιούργησε τα πάντα.

Άγιος Αυγουστίνος, Εξομολογήσεις, Χ, 6· μτφρ. Γ. Τσανανά)

4. ΠΡΟΣΩΠΟ ΜΕ ΠΡΟΣΩΠΟ

Βλεπόμαστε πρόσωπο με πρόσωπο,
Κύριε- τόσο είσαι κοντά μου.
Όταν ανοίγω το παράθυρο όποια
ώρα κι αν είναι, βλεπόμαστε.
Έχω τα μάτια μου κι έχεις κι εσύ
όλου του γύρω μας κόσμου
τα μάτια. Τα λουλούδια με βλέπουν.
Κάθε που αγκαλιάζω έναν
άνθρωπο, Κύριε, θαρρώ
πως κρεμιέμαι από το λαιμό σου.

(Νικηφόρος Βρεττάκος, Ηλιακός λύχνος, 1984)

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Ποια η σχέση του τίτλου του μαθήματος με τον τίτλο του βιβλίου;
2. Πώς κρίνετε την αναζήτηση του Θεού από τον άνθρωπο;
3. Να δικαιολογήσετε την απόρριψη των διάφορων αντιλήψεων για το Θεό.
4. Ποια είναι η βαθύτερη σημασία του υπ' αριθμ. 4 κειμένου;