Ο Δημοσθένης ανήκει στις μορφές εκείνες της αρχαιότητας για τις οποίες έχουμε αρκετά εξακριβωμένες πληροφορίες για τη ζωή τους, κυρίως για τη νεότητα τους.

Γεννήθηκε το 384 π.Χ. στο δήμο Παιανίας της Αττικής. Ο πατέρας του, που ονομαζόταν κι αυτός Δημοσθένης, ήταν πλούσιος Αθηναίος, ιδιοκτήτης δύο εργοστασίων μαχαιροποιίας και κλινοποιίας. Η μητέρα του Κλεοβούλη ήταν ελληνοσκύθισσα, κόρη του Αθηναίου Γύλωνα, πάππου του Δημοσθένη, ο οποίος εξόριστος στον Εύξεινο Πόντο (Ταυρική Χερσόνησος), είχε παντρευτεί γυναίκα σκυθικής καταγωγής, μητέρα της Κλεοβούλης.

Σε ηλικία επτά ετών ο Δημοσθένης έχασε τον πατέρα του, ο οποίος με διαθήκη όριζε κηδεμόνες του ανήλικου γιου του και της πενταετούς κόρης του και διαχειριστές της περιουσίας του δύο ανεψιούς του, τον Άφοβο και τον Δημοφώντα κι έναν παλιό του φίλο, τον Θηριππίδη.

Μετά την ενηλικίωσή του ο Δημοσθένης αποδύθηκε σε πολυετείς δικαστικούς αγώνες κατά των κηδεμόνων του («ἐπίτροποι») για κακοδιαχείριση της περιουσίας που τους εμπιστεύτηκε ο πατέρας του. Για ν' ανταποκριθεί σ' αυτές τις δραστηριότητες αλλά και για ν' αποκτήσει ρητορική μόρφωση, αυτονόητη για τους νέους της εποχής του με πολιτικές φιλοδοξίες, μελέτησε από νέος τη ρητορική τέχνη, κλεισμένος κυριολεκτικά μέσα στο σπίτι του, μακριά από την ξεγνοιασιά και τις συνηθισμένες δραστηριότητες των συνομηλίκων του, που χαίρονταν τη νιότη τους.

Φαίνεται ότι και η λαμπρή απολογία του πολιτικού και δεινού ρήτορα Καλλίστρατου, ο οποίος ασκούσε τότε την εξουσία στην Αθήνα, κατά τη λεγόμενη δίκη του Ωρωπού (366 π.Χ.)¹, θα άσκησε επάνω στον 17χρονο ήδη Δημοσθένη ισχυρή επίδραση και θα τον έστρεψε προς τη ρητορική τέχνη. Παράλληλα θα του ενίσχυσε την επιθυμία και το ενδιαφέρον για την ενασχόληση με τα κοινά, από αγάπη για την πατρίδα.

Εκτός από τις προσωπικές του μελέτες και παράλληλα μ' αυτές έγινε μαθητής του Ισαίου (Αθηναίου πολίτη γεννημένου στη Χαλκίδα), έμπειρου και ειδικού στις κληρονομικές υποθέσεις λογογράφου και σπουδαίου ρητοροδιδάσκαλου της εποχής μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο².

Καρπός της προηγούμενης προετοιμασίας του είναι οι πέντε δικανικοί λόγοι του³εναντίον των κηδεμόνων του (ή προσώπων που εμπλέκονται ποικιλοτρόπως στις κληρονομικές του υποθέσεις). Παρά τη νεότητά του διακρίνει κανείς σ' αυτούς «νεανική κοσμιότητα» αλλά και «μια εκπληκτική σιγουριά» κι ένα «πάθος ώριμο και κυριαρχημένο», ασυνήθιστο για την εποχή του (W. Jaeger).

Η επιτυχία σ' αυτές τις δίκες τον εμψύχωσε ώστε να συνεχίσει τη σπουδή της ρητορικής τέχνης και τη γενικότερη πνευματική του μόρφωση και καλλιέργεια. Παράλληλα με τη φροντίδα αυτή αγωνίζεται να διορθώσει ατέλειες και αδυναμίες σωματικές, τις οποίες η φύση του είχε κληροδοτήσει. Η ίδια όμως η φύση τον είχε προικίσει με αδάμαστη θέληση, χάρη στην οποία, με υπομονή και πείσμα, «άσκησε την ορθοφωνία του (βάζοντας χαλίκια μέσα στο στόμα του), τη φωνή του (με το να ρητορεύει τρέχοντας) και την ηθοποιία του (μιλώντας μπροστά στον καθρέφτη)» (Jacq. de Romilly).

Για πολλά χρόνια ύστερα ο Δημοσθένης άσκησε το επάγγελμα του λογογράφου, χωρίς να έχει ουσιαστική οικονομική ανάγκη γι' αυτό, αλλά ωθούμενος κυρίως από ένα εσωτερικό πάθος. Για τον ίδιο λόγο δίδασκε ιδιωτικά σε νέους την τέχνη του λόγου, ώστε να είναι ικανοί να υπερασπίζονται οι ίδιοι τα συμφέ­ροντα τους στα δικαστήρια.

Από τα πρώτα αυτά χρόνια της ζωής του ως λογογράφου σώζονται λίγοι δικανικοί λόγοι. Ίσως η φήμη του ακόμη δεν ήταν πολύ μεγάλη και αυτοί οι λόγοι του είχαν βίο εφήμερο. Αντίθετα, πολύ περισσότεροι δικανικοί του λόγοι μας σώζονται από τα μεταγενέστερα χρόνια, όταν ο Δημοσθένης, φτασμένος πια πολιτικός ρήτορας, προσφέρει τις υπηρεσίες του σε δημόσιες και ιδιωτικές δίκες συγγράφοντας λόγους για άλλους.⁴

Οι λόγοι του σε δημόσιες πολιτικές δίκες (σε δίκες με πολιτικό περιεχόμενο) είναι αυτοί που σηματοδοτούν τη στροφή του Δημοσθένη προς την πολιτική. Η κρίσιμη χρονιά είναι το 355 π.Χ. που γράφτηκε ο λόγος Κατ' Ἀνδροτίωνος και ακολουθούν οι λόγοι Πρὸς Λεπτίνην (354) και Κατὰ Τιμοκράτους (353). Στους λόγους αυτούς επιτίθεται κυρίως κατά της οικονομικής πολιτικής των κυβερνώντων (επικεφαλής τους είναι ο ηλικιωμένος Αριστοφώντας), που είχαν οδηγήσει το κράτος σε οικονομική εξαθλίωση και τη δημόσια διοίκηση σε διάλυση. Ο Δημοσθένης βρίσκεται στο πλευρό της αντιπολίτευσης (υπό τον διαπρεπή οικονομολόγο Εύβουλο) και ο πρώτος καθαρά πολιτικός λόγος, που εκφωνείται από τον ρήτορα στην Εκκλησία του Δήμου, ήταν ο Περὶ τῶν Συμμοριῶν (354). Θεματολογικά κινείται στο ίδιο κλίμα με τους προηγούμενους λόγους και εξετάζει σημαντικά οικονομικά μέτρα του κράτους. Προτείνει, συγκεκριμένα, τη μεταρρύθμιση του τρόπου οργάνωσης των τριηραρχιών, της δαπάνης δηλ. για τον εξοπλισμό των πλοίων, υποχρέωση που είχαν οι εύποροι πολίτες, ενόψει του φημολογούμενου περσικού κινδύνου.

Ο τομέας όμως στον οποίον διακρίθηκε ιδιαίτερα ο Δημοσθένης ήταν ο πολιτικός στίβος και οι δημηγορίες του ενώπιον του αθηναϊκού λαού τού άφησαν δόξα αιώνια και τον τίτλο του μεγαλύτερου ρήτορα της αρχαιότητας. Είναι προπάντων εκείνες που αφορούν την εξωτερική πολιτική της Αθήνας, η οποία διέρχεται μεγάλη κρίση από τον Συμμαχικό πόλεμο (357-355 π.Χ.) και την αυτονόμηση των πόλεων που αποστάτησαν από τη συμμαχία της (Ρόδος, Χίος, Κως, Βυζάντιο). Παράλληλα υφίσταται βέβαια και η περσική απειλή που ποτέ δεν είχε εκλείψει τελείως. Εδώ ανήκουν οι δημηγορίες Περὶ τῶν Συμμοριῶν (που αναφέραμε), Ὑπὲρ Μεγαλοπολιτῶν (353/52), Ὑπὲρ τῆς Ῥοδίων Ἐλευθερίας (352/51), Κατ' Ἀρίστοκράτους (352). Ο τελευταίος αναφέρεται στις σχέσεις της Αθήνας με τον Κερσοβλέπτη, βασιλιά της Θρακικής Χερσονήσου.

Οι λόγοι αυτοί προετοιμάζουν το έδαφος για τη μεγάλη και ανυποχώρητη αντίσταση που αρχίζει ο Δημοσθένης κατά του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου με τον λόγο του Κατὰ Φιλίππου Α' που εκφωνείται το 351 π.Χ. Είναι η αρχή ενός δραματικού, σκληρού και ισόβιου αγώνα του Δημοσθένη εναντίον των Μακεδόνων και του Φιλίππου, τον οποίο θεωρεί τώρα τον πιο επικίνδυνο εχθρό της Αθήνας. Αυτός είναι ο λόγος που έρχεται ο ρήτορας σε πλήρη αντίθεση με τους οπαδούς του φιλομακεδονικού κόμματος, τις ιδέες του οποίου εκφράζουν ο Αισχίνης, ο στρατηγός και πολιτικός Φωκίων και ο Ισοκράτης, ο κατεξοχήν κήρυκας και εισηγητής της Πανελλήνιας Ιδέας, της ένωσης δηλ. όλων των Ελλήνων υπό την ηγεσία του Φιλίππου για τον πόλεμο εναντίον των Περσών. Στα πλαίσια αυτής της αδυσώπητης διαμάχης του με τον Φίλιππο ανήκουν οι άλλοι τρεις λόγοι του Κατὰ Φιλίππου (ο Β' το 344, οι Γ' και Δ' το 341), οι τρεις Ὀλυνθιακοί (349), ο Περὶ τῆς Εἰρήνης (346), ο Περὶ τῆς Παραπρεσβείας (343) και ο Περὶ τῶν ἐν Χερρονήσῳ (341).

Ακολουθούν δύο λόγοι του, ο Περὶ τοῦ Στεφάνου (330) και ο Κατ' Ἀρίστογείτονος (327), και οι δύο δικανικοί λόγοι, που κλείνουν το συγγραφικό του έργο. Ο πρώτος είναι «ο διασημότερος και προσωπικότερος λόγος του Δημοσθένη» και αποτελεί αναδρομή στο παρελθόν το δικό του και της πόλης του ⁵.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του είναι δραματικά και τραγικά. Εμπλέκεται το όνομά του σε μια κατάχρηση μέρους των χρημάτων που είχε αρπάξει ο ταμίας του Μ. Αλεξάνδρου Άρπαλος και είχε καταφύγει στην Αθήνα. Παρότι δεν αποδείχτηκε η ενοχή του, καταδικάστηκε σε πρόστιμο πενήντα ταλάντων, το οποίο αδυνατούσε να καταβάλει και γι' αυτό δραπέτευσε από τη φυλακή στην Αίγινα-Τροιζήνα. Μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) οι συμπατριώτες του τον ανακάλεσαν από την Αίγινα, από την οποία επανήλθε θριαμβευτικά και πρωτοστάτησε στην εξέγερση των άλλων Ελλήνων κατά των Μακεδόνων. Όταν όμως οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι τους νικήθηκαν στην Κραννώνα της Θεσσαλίας (322 π.Χ.), κατ' απαίτηση των νικητών Μακεδόνων εισάγονται σε δίκη οι πρωτεργάτες αυτής της εξέγερσης. Ο Δημοσθένης για ν' αποφύγει τη βέβαιη καταδίκη καταφεύγει στο μικρό νησί Καλαύρ(ε)ια (τον σημερινό Πόρο) και ζητά άσυλο στο βωμό του ναού του Ποσειδώνα. Περικυκλωμένος από ανθρώπους του εχθρού αναγκάζεται να αυτοκτονήσει πίνοντας το δηλητήριο που είχε πάντα μαζί του κρυμμένο στον κονδυλοφόρο του. Αυτό το τέλος είχε ο διασημότερος ρήτορας της αρχαιότητας που πρόβαλε σθεναρή «πνευματική αντίσταση κατά των δυνάμεων της εποχής του» και θεωρήθηκε «ο άτυχος τελευταίος πρόμαχος της Ελληνικής ελευθερίας» (W. Jaeger). Ο Πλούταρχος (Δημοσθένης, κεφ. 30) αναφέρει ότι ύστερα από 42 χρόνια ο δήμος των Αθηναίων τιμώντας τον Δημοσθένη όπως του άξιζε τού έστησε στην αγορά χάλκινο ανδριάντα και ψήφισε να τρέφεται στο Πρυτανείο ο κάθε φορά μεγαλύτερος απόγονός του. Στη βάση του ανδριάντα επέγραψαν το πολυθρύλητο επίγραμμα:
εἴπερ ἴσην ῥώμην γνώμῃ, Δημόσθενες εἶχες,
οὔποτ' ἂν Ἑλλήνων ἦρξεν Ἄρης Μακεδών.
(= Αν είχες, Δημοσθένη, δύναμη τόση, όσο και νου δεν θα κυριαρχούσε ποτέ στην Ελλάδα ο Μακεδονικός Άρης, δηλ. οι Μακεδόνες).

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι τον 4ον αι. π.Χ. τον βλέπουμε με τα μάτια του Δημοσθένη. Πράγματι το έργο του έχει μεγάλη ιστορική αξία. Ο ίδιος είναι ενεργός πολιτικός, συμμετέχει στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του, τα επηρεάζει, τα διαμορφώνει. Αρχικά συμπλέει με τους φιλειρηνιστές. Όταν διαπιστώνει όμως πως αυτό το «πνεύμα» οδηγεί στον ατομικισμό, στην ευμάρεια και στην αποφυγή της στράτευσης, δηλ. ζημιώνει την πατρίδα του, αντιδρά, εξεγείρεται και επιτιμά τους συμπολίτες του. Γίνεται ο αγωνιστής-ηγέτης της εθνικής ενότητας των Ελλήνων, εναντίον του Φιλίππου όμως και των διαδόχων του, κι όχι εναντίον των Περσών, που ήθελε ο Ισοκράτης.

Έτσι παρελαύνει μέσα από τους λόγους του η κοινωνική ζωή, η εσωτερική και η εξωτερική πολιτική της Αθήνας του 4ου αι. π.Χ.

Στους δικανικούς λόγους του έχουμε ανάγλυφη την εικόνα της αθηναϊκής κοινωνίας με τις ποικίλες οικονομικές, κοινωνικές και αστικές δραστηριότητές της (φορολογικό σύστημα, τραπεζικές εργασίες, κληρονομικές υποθέσεις, διαζύγια κ.λπ.). Είναι μια κοινωνία της επιείκειας, χωρίς σχολαστικότητες, με επιφανειακή αξιοπρέπεια και αστική ηθική.

Στους πολιτικούς του λόγους (και σε δικανικούς για πολιτικά θέματα) έχουμε πληροφορίες για ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Παρακολουθούμε τις προσπάθειες για οικονομική, διοικητική και ηθική ανόρθωση του αθηναϊκού κράτους από μια ομάδα εκλεκτών Αθηναίων, οικονομολόγων, επιχειρηματιών, διπλωματών και πολιτικών. Είναι όλοι τους εραστές του πνεύματος της παλαιάς, ισχυρής και ένδοξης Αθήνας, που είχε κύρος, γόητρο και επιβολή στον ελληνικό χώρο. Αυτό το πνεύμα θέλουν να αναβιώσουν, τούτο αποτελεί και όνειρο ζωής για τον Δημοσθένη.

Εξάλλου, σχετικά με τον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, παρουσιάζονται στους λόγους του Δημοσθένη πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσεις, συγκρούσεις, διπλωματικές αποστολές και διαπραγματεύσεις για ειρήνη ή συμμαχία.

Στα πλαίσια της δικής του πολιτικής, με βάση την αρχή «της ισορροπίας των δυνάμεων», βλέπουμε στους λόγους του μια Αθήνα που ενεργεί χωρίς ενδοιασμούς και ηθικές αναστολές, αλλά με κύριο γνώμονα το συμφέρον της. Έτσι συντάσσεται και συμμαχεί άλλοτε με τους Θηβαίους και άλλοτε με τους Σπαρτιάτες. Αντιστρατεύεται στην προσπάθεια καθεμιάς από τις δύο αυτές αντίπαλες πόλεις ν' αποκτήσει υπεροχή, προβάδισμα στρατιωτικό, εδαφικές επεκτάσεις ή συμμαχικούς δεσμούς που ανατρέπουν τις εκάστοτε ισορροπίες στον ελληνικό χώρο.

Επίσης, οι σχέσεις της Αθήνας με τους συμμάχους της της Δεύτερης Αθηναϊκής συμμαχίας (378/77 π.Χ.), οι κίνδυνοι για την πόλη από τα Μικρασιατικά παράλια (Ευρωπασιατικό πρόβλημα, Μαύσωλος, σατράπης της Καρίας) από το Πελοποννησιακό πρόβλημα (Σπάρτη-Αρκάδες, Μεσσήνη), ή από τον Φίλιππο και τον Αλέξανδρο της Μακεδονίας (Βορειοελλαδικό πρόβλημα), προκύπτουν ανάγλυφα μέσα από τους πολιτικούς του λόγους.

Μεγάλη είναι και η αισθητική αξία των λόγων του, η οποία αναγνωρίζεται από τους μελετητές του έργου του. Κατέχει ο ρήτορας την τέχνη της ηθοποιίας. Έχει δηλ. την ικανότητα να σκιαγραφεί με τον λόγο του (ως λογογράφος) τον εσωτερικό κόσμο και τον χαρακτήρα των πελατών του. Κάθε φορά ο λογογράφος μεταμορφώνεται σε πρόσωπο ξεχωριστό της υψηλής κοινωνίας, σε «καλόκαρδο επαρχιώτη», σε «κλαψιάρη τραυματία πολέμου», σε «κατεργάρη» ή σε «φιλήσυχο μικροαστό».

Εξάλλου, ο λόγος του γενικά, ορμητικός, τολμηρός, ζωηρός, λαμπρός, οδηγεί με αργό ρυθμό στην κλιμάκωση των νοημάτων για να καταλήξει, ίσως απροσδόκητα, σ' ένα σύντομο αλλά σαφές και αποστομωτικό για τον αντίπαλο συμπέρασμα. Με την καλοδουλεμένη και φροντισμένη μορφή τους οι λόγοι του Δημοσθένη χαρίζουν μεγάλη φήμη στον δημιουργό τους και παράλληλα αποτελούν ένα απολαυστικό ανάγνωσμα. Είναι ένα σπουδαίο μέσον πνευματικής ψυχαγωγίας για τον αναγνώστη.