Πίνδαρος

Ο κορυφαίος χορικός ποιητής

Γεννήθηκε το 522 ή το 518 στον οικισμό Κυνός Κεφαλές, που ανήκε στην πόλη της Θήβας, και πέθανε το έτος 438. Αν και τίποτα δεν είναι γνωστό για τον πατέρα του (τον Δαΐφαντο;), υποθέτουμε ότι πρέπει να ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια, αφού ο ίδιος ο Πίνδαρος στο έργο του καυχιέται ότι ήταν μέλος της μεγάλης οικογένειας των Αιγεϊδών (αν είναι αυτοβιογραφικό το χωρίο στον Πυθιόνικο 5,76). Πρώτος του δάσκαλος στάθηκε ο θείος του Σκοπελίνος, ενώ αργότερα, όταν η οικογένειά του τον έστειλε στην Αθήνα, για να αποκτήσει την απαραίτητη μουσική μόρφωση, είχε την τύχη να διδαχθεί από τον Αγαθοκλή, μαθητή του μεγάλου θεωρητικού της μουσικής Δάμωνα, και, εμμέσως ίσως, από τον Λ ά σ ο από την Ερμιόνη. Στην Αθήνα κέρδισε διθυραμβική νίκη στα 497/6. Για τα φιλαθηναϊκά του αισθήματα (συνέθεσε διθύραμβο για την Αθήνα τον καιρό των Περσικών πολέμων) τού επέβαλαν οι συμπολίτες πρόστιμο 1.000 δραχμών, που το πλήρωσαν, όμως, λένε, οι Αθηναίοι, τιμώντας τον επιπλέον με τον τίτλο του προξένου.

Λογοτεχνική ή τεχνητή γλώσσα, όπου επικρατεί ο δωρικός χρωματισμός, με λίγους αιολισμούς και σπάνια τοπικά βοιωτικά στοιχεία.

Σύμφωνα με την κατάταξη των Αλεξανδρινών φιλολόγων, ο Πίνδαρος συνέθεσε παιάνες, ύμνους, εγκώμια, θρήνους (από ένα βιβλίο για κάθε είδος)· διθύραμβους, προσόδια, παρθένια, υπορχήματα (από δύο βιβλία για κάθε είδος)· έγινε όμως διάσημος με το λυρικό είδος της επινίκιας ωδής, μέσω της οποίας ύμνησε, όσο κανένας άλλος, τα μέλη της ανώτερης αριστοκρατικής τάξης, που διέπρεψαν στον αθλητισμό. Διασώθηκαν ακέραιοι μόνον οι επίνικοι, ως τα ευκολότερα από τα ποιήματά του, χάρη σε μια ανθολόγηση που έγινε για σχολικούς λόγους μάλλον την εποχή των Αντωνίνων (2ος μ.Χ. αιώνας).

Περίτεχνες και μεγαλοπρεπείς συνθέσεις με σπάνια επίθετα, τολμηρές μεταφορές και συμπλοκές λέξεων, ποικίλα τεχνάσματα και σχήματα λόγου, αξιοποίηση της προγενέστερης λογοτεχνικής παράδοσης, καθώς και μια ειλικρινής και έντονη θρησκευτικότητα ανήκουν στα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησής του.

Λεξιλόγιο

1. Καφισίων (δωρικός τύπος) = Κηφισίων
Εννοείται η λίμνη Κωπαΐς (ή Κηφισιάς) ή ο ποταμός Κηφισ(σ)ός.

2. λαχοῖσαι (αιολικός τύπος) = λαχοῦσαι
λαγχάνω (+ γενική) = αποκτώ με κλήρο, παίρνω, κατέχω κάτι ως μερίδιο

2. καλλίπωλον
καλλίπωλος, -ον = με όμορφα άλογα

2. ἔδραν = η θέση, (εδώ) η χώρα

3. λιπαρᾶς (δωρικός τύπος) = λιπαρῆς
Εννοείται ἡ Ὀρχομενός.
λιπαρός, -ά, -όν = λιπαρός, αυτός που λάμπει από λάδι, εδώ αστραφτερός, λαμπερός, πλούσιος, καρπερός

3. ἀοίδιμοι
ἀοίδιμος, -ον = διάσημος, γνωστός στο τραγούδι

3. βασίλειαι
βασίλεια, ἡ, = θηλ. του ουσ. βασιλεύς, ὁ

4. Χάριτες
Μικρότερες θεές, θυγατέρες του Δία, τρεις στον αριθμό: η Ευφροσύνη, η Αγλαΐα και η Θάλεια. Οι Χάριτες είναι η προσωποποίηση της χάρης και της ομορφιάς και συχνά συνοδεύουν τις Μούσες, τον Έρωτα ή την Αφροδίτη. Τα ωραιότερα έργα τέχνης είναι δημιουργήματά τους.

4. Ἐρχομενοῦ (δωρικός τύπος) = Ὀρχομενοῦ
Ὀρχομενός, -οῦ, ὁ / ἡ

4. παλαιγόνων
παλαίγονος, -ον = παλαιγενής, -ές = ο γεννημένος πολλά χρόνια πριν, ο γηραιός, ο παλιός

4. Μινυᾶν (δωρικός τύπος) = Μινυῶν
Ο Μινύας ήταν ο γιος του Ποσειδώνα και της Καλλιρρόης. Με την αναφορά στους αρχαίους κατοίκους του Ορχομενού, ο Πίνδαρος θέλει να τονίσει την αρχαιότητα της λατρείας καθώς και τη δύναμη των Χαρίτων.

4.  ἐπίσκοποι
ἐπίσκοπος, -όπου, ὁ = κάποιος που παρατηρεί, που επισκοπεί τα πάντα, ο φρουρός, (εδώ) ο επιστάτης
Οι Χάριτες απολάμβαναν τιμές σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ιδιαίτερα όμως στον Ορχομενό της Βοιωτίας.

5. κλῦτ’
κλύω = ακούστε την προσευχή μου

5. ἐπεὶ (αιτιολογικός σύνδεσμος) = γιατί τώρα σε σας απευθύνω την προσευχή μου

5. σὺν ... ὑμῖν = με τη βοήθειά σας

6. ἄνεται
ἄνομαι (<ἄνω = ἀνύω) = ολοκληρώνομαι, τελειώνω
αττική σύνταξη· υποκείμενο του ρήματος είναι τά τερπνά και τα γλυκέ(α).

7. εἰ σοφός ... ἀνήρ
ελλειπτικές υποθετικές προτάσεις (εννοείται ἐστί)

7. ἀγλαὸς = λαμπερός, φωτεινός, εκτυφλωτικός, υπέροχος, ευγενής, αριστοκρατικός, εδώ νικητής, νικηφόρος (σε αγώνες)

8. ἄτερ = χωρίς
πρόθεση + γεν. (εννοείται σεμνᾶν Χαρίτων)

8. σεμνᾶν (δωρικός τύπος) = σεμνῶν

9. κοιρανέοντι = κοιρανέουσι
κοιρανέω = είμαι αρχηγός στρατιωτικού τάγματος, κράτους, εδώ καθοδηγώ, οδηγώ
Οι Χάριτες πρωτοστατούν στους χορούς και στα συμπόσια των θεών.

9. δαῖτας
δαίς, δαιτός, ἡ = το γεύμα, το τραπέζι, το συμπόσιο, το γλέντι

9. ταμίαι
ταμία, ἡ = η οικονόμος

10. θέμεναι
Μετοχή αορίστου β' του ρ. τίθεμαι

12. αἰέναον· εννοείται τιμάν
επιρρηματική χρήση του επιθέτου αἰέναος, -ον = ἀέναος, -ον (<νάω = κυλώ) = παντοτινός (εννοείται τιμάν)

12. σέβοντι = σέβουσι
σέβω (εννοείται τιμάν) = τιμώ, προσφέρω τιμή, λατρεύω

13. πότνι’
πότνια, ἡ = δέσποινα (τιμητικός τίτλος για θεές και θνητές γυναίκες)

13. Ἀγλαΐα
Είναι η νεότερη από τις Χάριτες, σύζυγος του Ήφαιστου και συμβολίζει την εορταστική λάμψη, την αίγλη, αλλά και την λαμπρότητα.

14. φιλησίμολπε
φιλησίμολπος, -ον = φιλόμολπος, -ον = αυτός που αγαπά το χορό και το τραγούδι

14. Εὐφροσύνα
Είναι η δεύτερη από τις Χάριτες και το όνομα της παραπέμπει στην ευθυμία, στο κέφι, στη χαρωπή διάθεση.

15. ἐπακοοῖτε
ἐπακούω = ακούω προσεκτικά

15. Θαλία
Κατά τον Ησίοδο ήταν μια από τις Μούσες, για τον Πίνδαρο μια από τις Χάριτες, κόρη του Δία και της Ευρυνόμης. Είναι η Μούσα της ανάλαφρης, απλής ποίησης.

16. ἐρασίμολπε
ἐρασίμολπος, -ον = αυτός που ευφραίνεται με το τραγούδι

16. κῶμον
κῶμος, ὁ = η θορυβώδης συντροφιά

16. ἐπ’ εὐμενεῖ τύχᾳ = για καλή, ευνοική τύχη
Το επίθετο εὐμενής, -ές (= φιλικός, ευνοϊκός) χρησιμοποιείται συνήθως για τη θεϊκή εύνοια· εδώ, η νίκη του Ασώπιχου είναι αποτέλεσμα της θεϊκής βοήθειας.

16. τύχᾳ (δωρικός τύπος) = τύχῃ
Εδώ η τύχη είναι κατά το ήμισυ προσωποποιημένη, καθώς από μόνη της είναι η εκπρόσωπος της θεϊκής εύνοιας.

17. κοῦφα βιβῶντα = να προχωρά με ανάλαφρα βήματα

17. Λυδῷ ... τρόπῳ
H έκφραση λυδικός τρόπος αναφέρεται σε συγκεκριμένο είδος μελωδίας.

17. Ἀσώπιχον
O Ασώπιχος προς τιμή του οποίου γράφτηκε αυτή η ωδή νίκησε το 488 στην Ολυμπία στο αγώνισμα του σταδίου. Το στάδιον ήταν είδος αγώνα δρόμου, συγκεκριμένα η μονή διαδρομή όπου οι αθλητές έτρεχαν κατά μήκος του στίβου. Το γήπεδο ήταν ορθογώνιο (μήκους 200μ. και 40μ. πλάτους)· υπήρχε μια γραμμή αφετηρίας, και ένα όριο περιστροφής (για την διπλή διαδρομή, το λεγόμενο δίαυλο) στο μέσο καθεμιάς από τις γραμμές του γηπέδου.

17. ἐν μελέταις
μελέτη, ἡ = φροντίδα, προσοχή, μελέτη, άσκηση, εξάσκηση, συνήθεια, θέμα συζήτησης, (εδώ) αναφέρεται στην άσκηση της χορωδίας από τον ίδιο τον ποιητή.

17. ἔμολον
Χρησιμοποιείται ως αόριστος β' του βλώσκω = πηγαίνω, έρχομαι

19. ἁ (δωρικός τύπος) = ἡ

19. Μινύεια
Εννοείται πόλις.

20. σεῦ ἕκατι = χάρη σε σένα
H Θάλεια (βλ. πιο πάνω), από τις τρεις Χάριτες, συνδέεται πιο συχνά με τον κῶμο.

20. μελαντειχέα δόμον
μελαντειχής, -ές = με μαύρους τοίχους, δηλ. το σκοτεινό σπίτι

21. Φερσεφόνας (ποιητικός τύπος) = Περσεφόνης

21. Ἀχοῖ = Ἠχοῖ
H Ηχώ ήταν: (α) νύμφη την οποία ο Πάνας κυνήγησε ανεπιτυχώς. Για εκδίκηση ο θεός τρέλανε τους βοσκούς οι οποίοι την ξέσκισαν, ενώ η φωνή της ήταν το μόνο που διασώθηκε από αυτήν, (β) νύμφη, την οποία εκδικήθηκε η Ήρα στερώντας της τη φωνή, όταν αυτή της μίλησε ενώ η θεά κατασκόπευε τον Δία. Έτσι η Ηχώ στερήθηκε την ομιλία, και το μόνο που κατάφερνε ήταν να επαναλαμβάνει τις τελευταίες λέξεις του συνομιλητή της. Κατ’ άλλους ο ανολοκλήρωτος έρωτάς της για τον Νάρκισσο την κατάντησε μια φωνή.

21. κλυτὰν
κλυτός, -ή, -όν = ξακουστός, διάσημος, έξοχος, υπέροχος, λαμπρός

22. ὄφρ’ ἰδοῖσ’ = όταν δεις (εννοείται τον Κλεόδαμο)

22/24. νέαν ... χαίταν = τη νεαρή του κόμη
Από τη φράση φαίνεται ότι ο Ασώπιχος ήταν αρκετά νέος για να πάρει μέρος σε αθλητικό αγώνα. Είναι, βέβαια, αρκετά πιθανό να πρόκειται για έναν νεανικό αγώνα και όχι για το κανονικό στάδιο.

23. κόλποις παρ’ εὐδόξοις = στους ένδοξους χώρους της Πίσας

24. ἐστεφάνωσε κυδίμων ἀέθλων πτεροῖσι
στεφάνωσε (τη νεαρή του κόμη, και, συνεκδοχικά, το κεφάλι του) με τα φτερά ευγενικών (τιμημένων) αγωνισμάτων.
H κυματιστή άκρη του στεφανιού που περιβάλλει το κεφάλι του Ασώπιχου θυμίζει τα φτερά της νίκης.

Λεξιλόγιο

τεθρίππῳ
τέθριππον (ἅρμα) = άρμα με τέσσερα άλογα

2 - 3. Ἀλκμανιδᾶν ... γενεᾷ· η οικογένεια των Αλκμαιωνιδών ήταν μία από τις πιο σημαντικές της αρχαίας Αθήνας. Ο Μεγακλής, η νίκη του οποίου εξυμνείται εδώ, ήταν πιθανώς γιος του μεταρρυθμιστή Κλεισθένη και παππούς του Αλκιβιάδη. Ο Περικλής καταγόταν από την ίδια γενιά.

2. προοίμιον = άνοιγμα, εισαγωγή

2. εὐρυσθενεῖ
εὐρυσθενής, -ές = με μεγάλη δύναμη, παντοδύναμος (στον Όμηρο πάντα για τον Ποσειδώνα)

3. κρηπῖδ’
κρηπίς, -ῖδος, ἡ = θεμέλιο, βάση (κτιρίου). Ο Πίνδαρος χρησιμοποιεί συχνά αρχιτεκτονικές μεταφορές για να αναφερθεί στη διαχρονική αξία της ποίησής του. Επιπλέον εδώ γίνεται ένας παραλληλισμός του ύμνου με τον ναό του Απόλλωνα που επισκεύασαν οι Αλκμαιωνίδες.

4. ὀνυμάξεαι (αιολικός και δωρικός τύπος) = ὀνομάσειας

7. ὁμιλεῖ
ὁμιλέω = (για κοινωνική επαφή) γνωρίζομαι με κάποιον, σχετίζομαι, συναναστρέφομαι

8. Ἐρεχθέος = Ο Ερεχθέας ήταν μυθικός βασιλιάς της Αθήνας. Οι Αθηναίοι του αφιέρωσαν ναό στην Ακρόπολη (Ερέχθειο).

8 - 9. τεὸν δόμον Πυθῶνι = Ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς (Πυθῶνι), που είχε καταστραφεί από πυρκαγιά, ανοικοδομήθηκε από τους Αλκμαιωνίδες ενώ ήταν εξόριστοι από την Αθήνα. Η κατασκευή ήταν πολυτελής - η πρόσοψη του ναού φτιάχτηκε από παριανό μάρμαρο.

9. θαητὸν (δωρικός τύπος) = θεατόν
θεατός, -ή, -όν = θαυμαστός, αξιοθαύμαστος

10. Ἰσθμοῖ = (τοπική πτώση) στα Ίσθμια, στους αγώνες των Ισθμίων

12. ἀπὸ Κίρρας = δηλαδή Δελφικές νίκες (η Κίρρα ήταν πόλη γειτονική στους Δελφούς)

14. ὑμαί (δωρικός και επικός τύπος) = ὑμέτεραι
ὑμός, -ά και -ή, -όν = ὑμέτερος, -α, -ον (-η στην ιωνική)

15. χαίρω τι
τις, τι· το ουδέτερο γένος χρησιμοποιείται με ρήματα με την έννοια του κάπως, σε κάποιο βαθμό

15. ἄχνυμαι = θρηνώ

16. ἀμειβόμενον
ἀμείβομαι = ανταλλάσσω, αποδίδω, ξεπληρώνω.
Ο Μεγακλής πρέπει να εξοστρακίστηκε λίγους μήνες πριν τη δελφική του νίκη.

17. παρμονίμαν (θηλυκό, ποιητικός τύπος)
παραμόνιμος, -ον = σταθερός, μόνιμος

18. θάλλοισαν
θάλλω = ανθίζω, ευημερώ

18. τὰ καὶ τὰ = κι έτσι κι αλλιώς, και καλά και κακά

18. φέρεσθαι
φέρομαι = (εδώ) κερδίζω, επιβραβεύομαι

Ο ύμνος χρονολογείται στα 486 και είναι ένας από τους συντομότερους Πυθιόνικους, χωρίς μυθολογικές παρεκβάσεις. Αποτελεί έναν ύμνο για την Αθήνα και για την ένδοξη οικογένεια των Αλκμαιωνιδών, γόνοι της οποίας ήταν ο Περικλής και ο Αλκιβιάδης. Ο Μεγακλής, του οποίου η νίκη μνημονεύεται, είχε εξοριστεί από την Αθήνα με τη μέθοδο του οστρακισμού λίγους μήνες πριν τη δελφική του νίκη. Ο ύμνος της Αθήνας δεν περιλαμβάνει καμία μυθολογική αναφορά, ούτε γίνεται λόγος για τη μάχη του Μαραθώνα. Ένας λόγος μπορεί να είναι ότι η πατρίδα του ποιητή, η Θήβα, είχε μηδίσει.

H ανίχνευση της δομής του επινίκου (βλ. Lesky, 295-96)
—Στόχος του επινίκου είναι ο έπαινος του νικητή στους αθλητικούς αγώνες· τα προς τούτο χρησιμοποιούμενα μέσα είναι στοιχεία του παρελθόντος, του παρόντος και κάποιες διαχρονικής ισχύος αλήθειες: ο μύθος, τα της νίκης και του νικητή, και οι γνώμες (βλ. σχόλιο στο αλκμανικό απόσπασμα υπ’ αρ. 19 του Ανθολογίου). Οι ποσοτικές αναλογίες μεταξύ των τριών συστατικών διαφέρουν από ποίημα σε ποίημα.
Στο βάθος του μύθου (του οποίου ο αφηγηματικός πυρήνας συνίσταται από μιαν επιλογή λεπτομερειών, που μπορεί σε πρώτη ματιά να μοιάζει και αυθαίρετη) λανθάνει ένα π α ρ ά δ ε ι γ μ α για τους θνητούς. Αυτή είναι η βασική λειτουργία του μύθου: να ανυψώσει τη νίκη του άξιου και ευλογημένου από τους θεούς θνητού ως τη σφαίρα των θεών και των ημιθέων. Φανερός δεν είναι πάντα ούτε ο δεσμός μεταξύ γνωμών και αφήγησης της νίκης.
—Γενικά, έχει καθιερωθεί ως σύμβαση του χορικού άσματος η π α ρ α τ α κ τ ι κ ό τ η τ α των συστατικών στοιχείων, καθώς και η απότομη μ ε τ ά β α σ η του αφηγητή από σημείο σε σημείο — συνδυασμός χαρακτηριστικών ο οποίος κρατά υπό την επιφάνεια τους λογικούς συνδέσμους μεταξύ των μερών και την εξωτερική ιεράρχησή τους (αντίθετα με ό,τι επικράτησε αργότερα, στην ποίηση της κλασικής εποχής). Ότι όμως ούτε η παρατακτικότητα προδίδει έλλειψη λογικής συνοχής, ούτε η ιδιότυπη αρχαϊκή "αλματώδης" ανάπτυξη του νοήματος ισούται με αναρχία χρειάστηκαν πολλές φιλολογικές προσπάθειες για να γίνει κατανοητό στη σύγχρονη εποχή. Το δόγμα της αρχαϊκής τέχνης και ποίησης είναι ότι η αφανής αρμονία είναι ανώτερη της φανερής και τούτο δεν καθιστά την πρόσληψη της πινδαρικής ούτε τόσο εύκολη, ούτε τόσο αναμφισβήτητη πάντα.
H "φιλολογική ανάγνωση" του κειμένου
—Σύμφωνα με τα προηγούμενα, η "φιλολογική" ανάγνωση μιας πινδαρικής ωδής αποτελεί όχι μόνον το πρώτο στάδιο προ της ερμηνείας, αλλά και εκείνο το βήμα που δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να παραλειφθεί. Υποχρεούμαστε, λοιπόν, να παρακολουθούμε το νόημα, χωρίς ακόμη αναφορά σε οποιαδήποτε εξωκειμενικά στοιχεία, προχωρώντας ρήμα ρήμα (ενν. τα ρήματα των κυρίων προτάσεων μόνον), για να απαρτίσουμε τον άξονα της δράσης (δηλ. τον κύριο αφηγηματικό ιστό του ποιήματος)· μετά, συνυπολογίζουμε τα ονοματικά και τα "επιθετικά" συμπληρώματα του συνολικού ρηματικού συντακτικού ιστού (δηλαδή το σύνολο των "περιγραφικών" στοιχείων). Τέλος εκτιμούμε τις ρητά από τον ποιητή δηλωμένες σχέσεις μεταξύ των επιμέρους δομικών στοιχείων του λόγου όπως αυτές είναι κρυσταλλωμένες στις - ποτέ τυχαίες - συντακτικές δομές του ποιητικού κειμένου. Παράγωγα της πρωτοβάθμιας αυτής ανάγνωσης είναι η εξαγωγή μιας όντως αξιόπιστης περίληψης περιεχομένων και η τιτλοφόρηση του κομματιού.
H κατανόηση του ποιήματος (ως κειμένου και δομής μαζί)
—Ότι μόνον με την αναγνωστική αυτή στρατηγική ανοίγει ο δρόμος για την εκτίμηση της πινδαρικής ωδής ως δομής και κειμένου, όπως τα αναλύσαμε ανωτέρω, είναι επίσης σαφές. Επειδή η πινδαρική ποίηση συχνά ανακοινώνει με ιδιαίτερη περηφάνεια ότι φιλοδόξησε να βρει ποιητικούς δρόμους απάτητους, έχει μεγάλη σημασία η ακριβής εκτίμηση της στρατηγικής του Θηβαίου ποιητή —τόσο στην αφήγηση του μύθου, όσο και στην αφήγηση ή περιγραφή του τμήματος που σχετίζεται με τη νίκη και με τον νικητή. Το ζήτημα δεν είναι μόνον φιλολογικό, αλλά ζήτημα νοήματος, δεδομένου ότι στα έργα της τέχνης και της ποίησης, μορφή (ή κατασκευή) και περιεχόμενο (ή "ιδεολογία") είναι ένα και το αυτό.

Απόσπ. 27

1. Ποια είναι τα κύρια ρήματα του ποιήματος;

2. Χωρίστε τον ύμνο σε μέρη και εντοπίστε τα θέματα γύρω από τα οποία περιστρέφεται η περιγραφή.

3. Εντοπίστε τα υπερβατά σχήματα και σχολιάστε τη χρήση τους από τον ποιητή. Ποια η σημασία ειδικά του τελευταίου υπερβατού;

4. Με ποιους τρόπους προβάλλει ο ποιητής τη σημασία της νίκης στους Ολυμπιακούς αγώνες;

5. Ποιο έπαθλο πήρε ο Ασώπιχος και ποιο το βαθύτερο νόημα της Ολυμπιακής νίκης;

Απόσπ. 28

6. Τι σημασία έχει η μνημόνευση των νικών των προγόνων του Μεγακλή;

7. Τι μπορεί να σημαίνει η παράλειψη του ποιητή να αναφερθεί σε γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας της Αθήνας;

8. Ποιος είναι ο στόχος ενός επινίκου και με ποια μέσα επιτυγχάνεται;

9. Πώς παρουσιάζεται το "ποιητικό υποκείμενο" στον Πίνδαρο; Χρησιμοποιήστε στοιχεία και από τους δυο επινίκους.