Στησίχορος

Έτσι ονομάστηκε ο χορικός ποιητής Τεισίας επειδή, τάχα, «πρώτος έστησε χορό».

H αρχαία βιογραφική παράδοση τον συνδέει με τη Μεγάλη Ελλάδα (Νότια Ιταλία - Σικελία) και τον τοποθετεί χρονικά στο τελευταίο τέταρτο του έβδομου αιώνα και το πρώτο μισό του έκτου.

Σε γλώσσα δωρική εμπλουτισμένη με άφθονα δάνεια από το επικό υλικό, έγραψε: α) τον Κέρβερο, τον Κύκνο, τη Γηρυονηίδα και τη Σκύλλα, έργα γύρω από τον μύθο του Ηρακλή, β) τους Νόστους, την Άλωση της Τροίας και την Ελένη, εμπνευσμένα από τον Τρωϊκό κύκλο, γ) την Εριφύλη και ένα άλλο ποίημα για τη Θήβα, που αντιπροσωπεύουν τον Θηβαϊκό κύκλο, δ) την Ορέστεια, το κυνήγι του Καλυδώνιου Κάπρου και τα Άθλα επί Πελία.

O Στησίχορος οφείλει τη φήμη του στη μεταποίηση επικών θεμάτων σε μέτρα λυρικά. Με λατινική ευστοχία ο Κοϊντιλιανός παρουσιάζει τον «Στησίχορο...να υποβαστάζει με τη λύρα του όλο το βάρος του επικού άσματος». Η αποσπασματική γνώση της ποίησής του αρκεί για να διαπιστωθεί η θεματική συγγένειά της με την εικαστική τέχνη της εποχής του.

Λεξιλόγιο

1. ἔτυμος
ἔτυμος, -ον (ομηρικό επίθετο) = αληθινός, γνήσιος

2. εὐσέλμοις
εὔσελμος, -ον (σέλμα) = με καλό κατάστρωμα, καλοφτιαγμένο, στερεό

2. νηυσίν (ιωνικό) = ναυσίν
ἡ ναῦς , τῆς νεώς (νηός), τῇ νηί, τὴν ναῦν , ὦ ναῦ
αἱ νῆες , τῶν νεῶν , ταῖς ναυσί, τὰς ναῦς , ὦ νῆες

2. ἔβας (δωρικό) = ἔβης

3. ἵκεο = ἵκου (ασυναίρετος αόριστος β' του ἱκνέομαι)

3. πέργαμα Τροίας
H ακρόπολη της Τροίας και, συνεκδοχικά, η Τροία.

Λεξιλόγιο

Το απόσπασμα αναφέρεται στην παθητική ιστορία του άτυχου έρωτα της Ραδίνης και του Λεόντιχου, ξαδέρφου της, που ως μέλη αποστολής από τη Σάμο έφθασαν στην Κόρινθο και θανατώθηκαν από τον τύραννό της. Το εναρκτήριο δίστιχο είναι δομημένο γύρω από τον άξονα της επαναφοράς ἐρατῶν - ἐρατᾷ. H αρχαιότητα γνώριζε πολύ καλύτερα από εμάς τον ερωτικό Στησίχορο.

1. ἄγε
προστακτική του ρήματος ἄγω, χρησιμοποιούμενη ως επίρρημα = εμπρός, έλα

1. λίγει’
To επίθετο λίγειος, -α, -ον είναι μεταγενέστερος τύπος του λιγύς, -εῖα, ύ = με καθαρή, διαπεραστική, γλυκιά φωνή

1. ἄρξον
ἄρχω = αρχίζω, ξεκινώ (+ γενική)

1. ἀοιδᾶς (δωρικός τύπος) = ἀοιδῆς
ἀοιδή, ἡ = το τραγούδι (<ἀείδω)· αντικείμενο του ρήματος ἄρξον

1. ἐρατῶν· προσδιορίζει τη λέξη παίδων
ἐρατός, -ή, -όν = αγαπημένος, αγαπητός [<ἔραμαι]

2. παίδων
ὁ/ἡ παῖς, παιδός

2. φθεγγομένα
φθέγγομαι = ψάλλω, μιλώ δυνατά και καθαρά

2. λύραι
δοτική του οργάνου

25. Έχει σωστά επισημανθεί ότι η περίπτωση της διαβόητης Ελένης — της ωραιότατης κόρης του Δία, η οποία απάτησε τον βασιλικό σύζυγό της για χάρη του ωραίου βασιλόπουλου από την εξωτική Ανατολή και με τη διαγωγή της προκάλεσε τον μεγαλύτερο πόλεμο στην προϊστορική μνήμη των αρχαίων— συνιστούσε ένα σκάνδαλο πρώτου μεγέθους για τους παλαιούς ποιητές και συγγραφείς, και συχνά απασχόλησε τη λογοτεχνία. Εξού και η ύπαρξη τόσο διαφορετικών παραλλαγών του βασικού μύθου, και τόσο διαφορετικών ερμηνειών του κατά καιρούς.

Το τρίστιχο προέρχεται από την Παλινωδία, στην οποία ο ποιητής, κατά την παράδοση, ανέκρουε πρύμνα για όσα εις βάρος της Ελένης ισχυρίστηκε στο προηγούμενο ποίημά του, εξαιτίας του οποίου υπέστη προσωρινή τύφλωση· έτσι ανέβλεψε. H υπαναχώρηση, με εκμετάλλευση του ρητορικού τεχνάσματος της τριπλής άρνησης, διατυπώνεται με τον πιο κατηγορηματικό και απερίφραστο τρόπο. Τον τριπλό παραλληλισμό των συντακτικών μελών χρησιμοποιεί και ένα άλλο απόσπασμα, από τα κυριολεκτικώς ψίχουλα του Στησιχόρου που διέσωσε η παράδοση. (Στον στ. 1: ο "λόγος" αναφέρεται στην προηγούμενη, προσβλητική, εκδοχή του μύθου.)
—Λένε ότι, αν υπάρχει κάποια αλήθεια στην παράδοση (και δεν πρόκειται εξολοκλήρου για λογοτεχνικό ανέκδοτο, από αυτά που πολύ συνηθίζονταν στην αρχαία μεταριστοτελική κριτική), τότε η προσωρινή τύφλωση πρέπει μάλλον να αναφερόταν σε πνευματική τύφλωση. Όσο γιατί αποφάσισε να συνθέσει την Παλινωδία, υποτέθηκε κάτι τόσο δραστικό όσο λ.χ. μια επίσκεψη του ποιητή στη Σπάρτη, περιβάλλον όπου (μόνον εκεί, από όλη την Ελλάδα) η Ελένη απήλαυε τιμών τοπικής θεότητας, πόσο μάλλον αν επρόκειτο για έργο που παραγγέλθηκε και/ή εκτελέστηκε στην έδρα μιας από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του μητροπολιτικού ελληνισμού, για την αποκατάσταση της χαμένης μυθολογικής τιμής της Σπάρτης. Είναι άλλωστε γνωστό ότι οι ελληνικές υπερδυνάμεις αυτή την εποχή ζωηρότατα ενδιαφέρονταν για την προβολή τίτλων μυθικής ευγένειας, στο πλαίσιο της αναπτυσσόμενης πολιτικής τους προπαγάνδας. Το απόσπασμα κατά τούτο είναι διδακτικό, διότι καθίσταται σαφές πόσο συχνά κινούμαστε στο ομιχλώδες τοπίο μεταξύ αρχαίας λογοτεχνικής ανεκδοτολογίας και νεότερων υποθέσεων, με βάση τη λογική πιθανότητα και τα εκτελεστικά συμφραζόμενα της αρχαϊκής ποίησης.

—Στις λεπτομέρειες: είναι φανερό από τους στ. 2-3 ότι στην πρώτη εκδοχή ο Στησίχορος έβαζε την Ελένη να ταξιδεύει στην Τροία, σύμφωνα και με την επικρατέστερη παράδοση· στην Παλινωδία όμως είτε την άφηνε να παραμένει στη Σπάρτη είτε την ταξίδευε με κάποιον τρόπο στην Αίγυπτο, όπου την εξασφάλισε ο Πρωτέας, στέλνοντας αντ’ αυτής με τον Πάρη στην Τροία ένα είδωλό της. Από τη σύγκριση των αρχαίων πηγών (του Πλάτωνα, Πολιτεία 9.586c, και του Δίωνα του Χρυσοστόμου, 11.40) προκύπτει ότι το είδωλο αποτελούσε εύρημα του Στησίχορου, το οποίο υιοθέτησε και ο Ευριπίδης στη δική του τραγωδία· βλ. Ελένη, 44 εξξ., όπου η ίδια η ηρωίδα λέγει

και 58-59: ἐς Ἴλιον / οὐκ ἦλθον.

Η παραλλαγή περί ειδώλου και στην "Ελένη", (Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ') του Γιώργου Σεφέρη. Οι στ. 29-31 της "Ελένης" παραφράζουν ελεύθερα Στησίχορο. Περίφημος ο καταληκτικός σεφερικός στίχος 68: — "για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη".

26. Την αρχή της Ραδίνης τη διέσωσε ο Στράβων, Γεωγρ. 8.3.20:

Το δίστιχο είναι αξιοπρόσεχτο: αποτελεί μιαν τυπική για το έπος αποστροφή προς τη Μούσα να αναλάβει "προσωπικά" το τραγούδι πάνω στο δοσμένο θέμα.

Από τις κρίσεις αρχαίων για τον Στησίχορο:

- Ερμογένης, Περί ιδεών 2.4: καὶ ὁ Στησίχορος σφόδρα ἡδὺς εἶναι δοκεῖ διὰ τὸ πολλοῖς χρῆσθαι τοῖς ἐπιθέτοις.

- Λογγίνος, Περί ύψους 13.3 μόνος Ἡρόδοτος ὁμηρικώτατος ἐγένετο; Στησίχορος ἔτι πρότερον . . .

- Διον. Αλικ., Περί Μιμήσ. 2.421 ...ὅρα δὲ καὶ Στησίχορον ... κατορθοῦντα... τῆς μεγαλοπρεπείας τῶν κατὰ τὰς ὑποθέσεις πραγμάτων, ἐν οἷς τὰ ἤθη καὶ τὰ ἀξιώματα τῶν προσώπων τετήρηκεν [κοίταξε και τον Στησίχορο πώς επιτυγχάνει εκεί όπου και ο Σιμωνίδης και ο Πίνδαρος δείχνουν την τεχνική τους ανωτερότητα, και επιπλέον πώς επιβάλλεται εκεί όπου εκείνοι υπολείπονται, ήτοι στη μεγαλοπρέπεια του χειρισμού των υποθέσεών του, γιατί σ’ αυτές έχει κρατήσει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες των χαρακτήρων του.]

Απόσπ. 25

1. Ποιον εκφραστικό τρόπο χρησιμοποιεί ο Στησίχορος στην Παλινωδία του;

2. Ποιαν απήχηση είχε η εκδοχή του Στησίχορου για τον μύθο της Ελένης στον Ευριπίδη; Πώς την αξιοποιεί ο Σεφέρης στη δική του «Ελένη»;

Απόσπ. 26

3. Συγκρίνετε το προοίμιο της Ραδίνης με αυτά των Ομηρικών επών. Ποια κοινά σημεία παρουσιάζουν και ποια διαφορά σε σχέση με τα συμφραζόμενά τους;