Θέογνης

Ελεγειακός ποιητής

Κατάγεται από τα Μέγαρα, και η ακμή του τοποθετείται στην περίοδο 552-541. Αν υποθέσουμε ότι ο Θέογνης ήταν πολίτης των Μεγάρων της ηπειρωτικής Ελλάδας, πιθανώς οι κοινωνικοπολιτικές αναταραχές, για τις οποίες γίνεται εκτενής αναφορά στο έργο του, είναι αυτές που ακολούθησαν την ανατροπή του τυραννικού καθεστώτος του Θεαγένη στην πόλη αυτή. Μια τέτοια θεωρία θα τοποθετούσε το έργο του στο πρώτο μισό του 6ου αι., κάτι το οποίο όμως είναι λιγότερο πιθανό. O Πλάτωνας στους Νόμους (630) υποστηρίζει ότι ο Θέογνης ήταν πολίτης των σικελικών Μεγάρων, κάτι που δεν αποδέχεται η πλειονότητα των σύγχρονων ερευνητών.

Ιωνική διάλεκτος με αρκετά εμφανείς επικές επιδράσεις

Με το όνομά του σώζεται μια "συλλογή" από 1.400 στίχους σε ελεγειακό μέτρο. Πρόκειται για σύντομα συμποσιακά ποιήματα (δίστιχα ή μικρές ελεγείες), που σπάνια ξεπερνούν τους δώδεκα στίχους. Είναι πιθανό ότι το αρχικό, αυθεντικό κείμενο του Θέογνη εμπλουτίστηκε σταδιακά με αποσπάσματα άλλων ποιητών, όπως του Μίμνερμου, του Τυρταίου ή του Σόλωνα και κατέληξε, στη μορφή που το έχουμε μπροστά μας, ένα χρήσιμο βοήθημα για συμποσιαστές που δεν είχαν δική τους έμπνευση. Ωστόσο, αν και τα επιμέρους θέματα κάποτε αντιθέτονται ή και συγκρούονται το ένα με το άλλο στη λογική και τον τόνο τους, αδιαμφισβήτητη είναι η τελική ενότητα της συλλογής, στο επίπεδο όμως της αριστοκρατικής αντίληψης για τη ζωή.

Έντονος ο γνωμολογικός και ο πολιτικός τόνος της συλλογής. Δεν λείπουν όμως και θέματα που αναφέρονται στις απλές συμποσιακές χαρές, στον έρωτα και στο κρασί.

Λεξιλόγιο

39. κύει
κύω = κυοφορώ

39. τέκηι
υποτακτική αορίστου β' (ἔτεκον) του ρήματος τίκτω

40. εὐθυντῆρα
εὐθυντήρ, -ῆρος, ὁ = ο διορθωτής, ο τιμωρός

40. ὕβριος
ὕβρις, -εος, ἡ = η βία, η θρασύτητα που προκύπτει από την αλαζονεία της δύναμης ή από το πάθος που διακατέχει κάποιον, εδώ η αδικία, η κακή συμπεριφορά των πολιτών

40. ἡμετέρης
Δεν πρόκειται μόνο για την ύβρη της ολιγαρχικής τάξης, αλλά και όλων των πολιτών (συμπεριλαμβανομένου και του ποιητή), για την οποία θα τιμωρηθεί όλη η πόλη.

41. ἀστοί ... οἵδε
οι πολίτες αυτής της πόλης
βλ. την αντίθεση ἀστοί-ἡγεμόνες

41. ἡγεμόνες = οι κυβερνώντες

41. σαόφρονες (επικός-ποιητικός τύπος) = σώφρονες
σαόφρων, -ονος = σώφρων, -ον, ὁ = ο συνετός, ο διακριτικός, ο μετρημένος, εδώ αυτός που δεν είναι ένοχος ύβρεως

42. τετράφαται = τετραμμένοι εἰσί (γ' πληθυντικό παρακειμένου του ρήματος τρέπομαι) = έχουν παρεκτραπεί, ώστε να περιπέσουν (πεσεῖν) στην κακοδαιμονία (δυστυχία)

42. κακότητα
κακότης,-ητος, ἡ = η ασχήμια, η χυδαιότητα, η προστυχιά, η δειλία, η αδυναμία, η αθλιότητα, η ταλαιπωρία, εδώ η κακοδαιμονία, η δυστυχία
Πβ. την έντονη αντίθεση ανάμεσα στις λέξεις σαόφρονες-κακότητα.

43.  ἀγαθοὶ...ἄνδρες
ἀγαθός, -ή, -όν = α) ο ικανός, ο άξιος, ο γενναίος· β) αριστοκρατικός, αυτός που έχει ευγενική καταγωγή (ως πολιτικός όρος)· γ) ο καλός, ο δίκαιος (με ηθική σημασία εδώ)
Πβ. την αντίθεση με το τοῖσι κακοῖσιν.

45. φθείρωσι
Το ρήμα φθείρω (= καταστρέφω, μολύνω, διαφθείρω, παρασύρω, αποπλανώ) παραπέμπει εδώ στην πολιτική διαφθορά μέσω ψευδών υποσχέσεων.

45. δίκας...διδῶσιν
δίκην δίδωμι = τιμωρούμαι, πληρώνω για κάτι, εδώ = απονέμω το δίκαιο
δίκας τ’ ἀδίκοισι = (όταν) απονέμουν (αποδίδουν) δίκαιο σε άδικους ανθρώπους

46. κράτεος = κράτους
κράτος, τό = η δύναμη, η ισχύς

47. δηρὸν (επίρρημα) = για πολύ χρόνο

47. ἀτρεμίεσθαι
Οι περισσότεροι σχολιαστές υιοθετούν την γραφή ἀτρεμέ’ ἦσθαι (= να παραμένει ήρεμη, να μην κλυδωνίζεται)· υποκείμενο του απαρεμφάτου ενν. πόλιν.

49. ταῦτα
Πβ. όσα λέει ο ποιητής στους στ. 44-46 και την παράθεση κέρδεα (στ. 50).

50. κέρδεα
αναφέρεται στο ταῦτα

50. δημοσίωι σὺν κακῶι
με ζημιά των κοινών (δημόσιων) υποθέσεων

51. ἐκ τῶν
ως συνέπεια αυτών

51. στάσιες
στάσις, ἡ = η εσωτερική ταραχή (σε αντίθεση προς τον πόλεμο)

51. ἔμφυλοι φόνοι
οι φόνοι που προέρχονται από εμφύλιους πολέμους

52. μούναρχοι (ιωνικός τύπος) = μόναρχοι
μόναρχος, ὁ = ο τύραννος

52. ἅδοι
γ' ενικό ευκτικής αορίστου του ρήματος ἁνδάνω (= ευχαριστιέμαι, επιθυμώ κάτι)

Λεξιλόγιο

1135. Ἐλπίς
Σαφής υπαινιγμός στον μύθο της Πανδώρας· όταν η Πανδώρα άνοιξε το περίφημο κουτί της, και έβγαλε όλων των ειδών τα κακά, τις συμφορές και τις αρρώστιες, από τις οποίες είχε μέχρι τότε απαλλαχθεί το γένος των θνητών, η Ελπίδα ήταν η μόνη που έμεινε μέσα στο κουτί, προς μεγάλη ανακούφιση των ανθρώπων.

1135. θεός, ὁ & ἡ

1135. ἐσθλὴ
ἐσθλός, -ή, -όν = αγαθός, καλός

1135. ἔνεστιν
Το ρήμα δηλώνει ότι η Ελπίδα υπάρχει μέσα στον άνθρωπο.

1136. ἄλλοι δ’
Εννοούνται οι υπόλοιποι θεοί, οι οποίοι εγκατέλειψαν τους ανθρώπους.

1136. Οὔλυμπόνδ’ (ιωνικός τύπος) = Ὀλυμπόνδ(ε)

1136. ἐκπρολιπόντες
Αντικείμενο της μετοχής εννοείται τους ἀνθρώπους.

1136. ἔβαν = ἔβησαν

1137. ὤιχετο
οἴχομαι = φεύγω, αναχωρώ, πηγαίνω κάπου

1137. Πίστις
η προσωποποίηση της πίστης

1137. ἀνδρῶν = ἀνθρώπων
γενική αφαιρετική στο ρήμα ὤιχετο

1138. Σωφροσύνη
η προσωποποίηση της σωφροσύνης

1139. ὅρκοι ... δίκαιοι
οι όρκοι δεν τηρούνται πια, καταπατούνται
ελλειπτική πρόταση (εννοείται εἰσίν)
πιστοὶ & δίκαιοι: κατηγορούμενα στο εἰσίν

1140. ἅζεται
ἅζομαι (ομηρικό ρήμα) = σέβομαι, τιμώ τους θεούς

1141. εὐσεβέων = εὐσεβῶν
εὐσεβέω-ῶ = σέβομαι, ζω ή ενεργώ με σεβασμό, ευλαβικά

1141. ἔφθιτο
φθίομαι = φθίνομαι = καταστρέφομαι, χάνομαι, φτάνω στο τέλος μου

1141. θέμιστας
θέμις, θέμιστος, ἡ (ομηρικό) = οι νόμοι, οι κανόνες ηθικής και δικαίου

1142. οὐκέτι = πια

1142. γινώσκουσ’ = γιγνώσκουσι

1142. εὐσεβίας
ο πληθυντικός αναλογικά με το θεμίστας

1143. ὄφρα (εδώ χρονικός σύνδεσμος) = όσο, κατά τη διάρκεια

1143. ζώει
ζώω = ζῶ

1143. φάος, φάεος, τό (αιολικός τύπος) = φῶς

1144. προσμενέτω
προσμένω (+ αιτιατική) = περιμένω, αναμένω

1145. εὐχέσθω
εὔχομαι = προσεύχομαι, εύχομαι, επιθυμώ κάτι, υπόσχομαι, ορκίζομαι, ισχυρίζομαι, καυχώμαι, υπερηφανεύομαι

1145. θεοῖσι
δοτική προσωπική στο ρήμα εὐχέσθω

1145. ἀγλαὰ μηρία καίων = προσφέροντας θυσίες

1146. πυμάτηι
πύματος, -η, -ον (επικό επίθετο) = ἔσχατος = έσχατος, απώτατος

1146. θυέτω
θύω = προσφέρω θυσίες

1147. φραζέσθω
φράζομαι = υποδεικνύω, κάνω κάποιον να σκεφτεί, εξετάζω, σκέφτομαι, συλλογίζομαι

1147. σκολιὸν
σκολιός, -ά, -όν = καμπύλος, όχι ίσιος, (μεταφορικά) ανέντιμος, άδικος

1148. ὀπιζόμενοι
ὀπίζομαι (ομηρικό) = ενδιαφέρομαι, λαμβάνω υπόψη μου, αντιμετωπίζω με σεβασμό / ευλάβεια / δέος

1149. αἰὲν = ἀεί

1149. ἐπ’ ἀλλοτρίοις κτεάνοις = στην ξένη περιουσία
ἀλλότριος, -α, -ον = ξένος, αλλοεθνής, διαφορετικός, αφύσικος

1149. ἐπέχουσι νόημα
ἐπέχω νόημα = αποβλέπω, στρέφω τη σκέψη μου

1150. κακοῖς ἔργοις = με τρόπους αισχρούς
δοτική του μέσου ή οργάνου

1150. αἰσχρὰ ... σύμβολα θηκάμενοι
υποκείμενο της μετοχής είναι το οἵ (στ. 1148)

23. Η περίφημη εικόνα της εγκυμονούσας πόλης και η γέννηση του τυράννου. Ανιχνεύουμε το θέμα αφενός με τη βοήθεια της κυκλικής σύνθεσης: στ. 2 εὐθυντῆρα, στ. 52 μούναρχοι, και, αφετέρου, χάρη στο πρώτο, και άρα προγραμματικό, ρήμα της ελεγείας: κύει.

—Τα πρόσωπα του δράματος είναι οι α σ τ ο ί (η παλιά τάξη των ευγενών), οι α ρ χ η γ ο ί των αστών (προφανώς οι φιλόδοξοι νέοι άνδρες από τους κόλπους της άρχουσας ολιγαρχίας —που, εφόσον δεν φέρονται ως ευγενείς, μπορούν να χαρακτηριστούν "κακοί", στ. 44, 49), και ο δ ή μ ο ς (οἱ πολλοί).
—Η διαδικασία από την κύηση ως την τερατογέννηση· ο ποιητής εκφράζει τον φόβο του ότι μπορεί να προκύψει ένας τύραννος, ως "ευθυντήρας της κακής ύβρεως" των πολλών (οι τύραννοι ονομάζονταν και "προστάτες του δήμου"). Περιγράφεται από την αρχή η εκφυλιστική τροχιά, στην οποία έχει ήδη μπει η πόλη: επίκεντρο της η ὕβρις (το ακόρεστο), η οποία οδηγεί σε δίκες άδικες, με κίνητρο το άνομο κέρδος· έτσι προκύπτουν βίαιες στάσεις· από αυτές επωφελούνται οι τύραννοι.
—Καταληκτικά εκφράζεται η ευχή να μην παρασυρθεί σ’ αυτόν το δρόμο ο δήμος από την απληστία του.
—Ο μόνος τύραννος που γνώρισαν τα Μέγαρα ήταν ο Θεαγένης, που η αρχή του έληξε στα 600 περίπου π.Χ.· εδώ ο Θέογνης ίσως φοβάται την ανάδειξη κάποιου άλλου τυράννου.

24. Πλήρης ελεγεία, που απαρτίζεται από 8 ελεγειακά δίστιχα. Το θέμα της, η Ελπίδα που επιλέγει να παραμείνει στη γη, αγγέλλεται με την πρώτη λέξη του πρώτου δίστιχου και συμπληρώνεται, στο ίδιο δίστιχο, από το αντίρροπο θέμα της φυγής άλλων θεών από τη γη.

H Ελπίδα, προσωποποίηση της αφηρημένης έννοιας, αναβιβάζεται στο βάθρο θεότητας, ακριβώς διότι οι καιροί παρακμής και "φθοράς όπου ζούμε" είναι ηθικά υποβαθμισμένοι. Άλλες θεότητες (δεν λέει: όλες), η Πίστη, η Σωφροσύνη και οι Χάριτες, έχουν εγκαταλείψει τη γη για τον Όλυμπο.

Αναγνωρίζουμε εδώ προσωποποιημένες όχι ακριβώς τις κατοπινές κεφαλαιώδεις αρετές του Πλάτωνα (ανδρεία, σωφροσύνη, σοφία και δικαιοσύνη), αλλά σε μια παραλλαγή τους το σύνολο των αρετών του "επιεικούς ανδρός", του ευγενούς. H ομοιότητα μεταξύ των δύο καταλόγων αρετών πάει αρκετά μακρύτερα από όσο φαίνεται αρχικά: λόγος πολύς γίνεται στην ελεγεία αυτή για το δίκαιο και το άδικο. Έτσι το θέμα της ελεγείας μετατοπίζεται από την Ελπίδα προς τις άλλες θεότητες και από τη δική τους στάση προς τις συνθήκες της ζωής που ο ποιητής τις διεκτραγωδεί ως φθορά μιας προγενέστερης καλύτερης (υπονοείται) κατάστασης. Αναγνωρίζεται εδώ το βασικό για την ποίηση του Ησιόδου μοτίβο του εκφυλισμού των γενών. Αυτή η απαισιόδοξη στάση, που αναπτύσσεται στα τρία επόμενα δίστιχα σε διαρκή αντιπαραβολή προς την απουσία ευσέβειας (πρόσεξε τη διπολική ανάπτυξη του θέματος), είναι τυπικό συστατικό της κοσμοαντίληψης του Θέογνη.

Προπάντων εξαίρεται η ευσέβεια προς τους θεούς και η πίστη προς τους εταίρους (όχι τυχαία τα πολιτικά κόμματα της αρχαιότητας καλούνταν εταιρείες, ενώσεις εταίρων). Ότι τα δύο αυτά συνδέονται στενά μεταξύ τους φαίνεται από το ότι ο όρκος που έδενε τα μέλη μιας εταιρείας μεταξύ τους ορίζεται εδώ ως όρκος προς τους θεούς (όρκος θρησκευτικός).

Στα επόμενα δύο δίστιχα, το μοτίβο της ευσέβειας συνδέεται με εκείνο της Ελπίδας, και ακούγεται η προτροπή προς τον ευσεβή άνθρωπο να θυσιάζει εφεξής, αρχή και τέλος, προς τη θεά αυτή. Το ποίημα, ενώ έμοιαζε να έχει κλείσει, ξαναπιάνει τον σκολιό λόγο των αδίκων ανθρώπων, για να διατυπώσει την προειδοποίηση ότι πρέπει να έχουμε τον νου μας να τον αποφεύγουμε. —Πρόκειται για τυπικό δείγμα της αρχαϊκής ποίησης: αγαπά τις προσωποποιήσεις (βλέπε Σόλωνα), προτιμά τη διπολική θεματική ανάπτυξη και την κατά δόσεις (και όχι διαμιάς και μια και καλή) ανάπτυξη των μοτίβων.

Απόσπ. 23

1. Ποια πολιτική κατάσταση περιγράφει η ελεγεία και από ποια πολιτική σκοπιά;

2. Ποια η διαδικασία «γέννησης» του τυράννου;

Απόσπ. 24

3. Ποιες αρετές παρουσιάζονται προσωποποιημένες, και πού αποδίδει ο ποιητής την αναχώρησή τους από τη γη;

4. Ποιες αρετές εξαίρονται περισσότερο;

5. Ποιο είναι το βασικό συστατικό της κοσμοαντίληψης του Θέογνη και πώς δηλώνεται στο απόσπασμα;

6. Βασισμένοι μόνο στα αποσπάσματα του βιβλίου συγκρίνετε: α) τις θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις του Θέογνη με αυτές του Σόλωνα· β) την τεχνική σύνθεσης των ελεγειών τους.