Aλκμάν

Χορικός Ποιητής

Έζησε και έδρασε το δεύτερο μισό του 7ου αι. στη Σπάρτη. Σύμφωνα με κάποιους ήταν Λάκωνας από το χωριό Μεσσόα· κατ’ άλλους καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας, άποψη η οποία ενισχύεται από την αυτοβιογραφική ερμηνεία κάποιου αποσπάσματός του.

Τοπική λακωνική διάλεκτος, εμπλουτισμένη με αιολικά στοιχεία και ομηρικά δάνεια· προτίμηση στις σπάνιες λέξεις, κάποιες πιθανώς λυδικής προέλευσης.

Έξι βιβλία με λυρικά ποιήματα. H ποίησή του ήταν κατεξοχήν χορική· η εκτέλεση των ποιημάτων του ανετίθετο σε χορούς, οι οποίοι (στα παρθένεια) αποτελούνταν από νέες κοπέλες. O Αλκμάνας έγινε διάσημος για τα ερωτικά του ποιήματα: το λεξικό της Σούδας, με μια υπερβολή, τον αναφέρει ως ευρετή του ερωτικού τραγουδιού. Έγραψε επίσης ύμνους για λατρευτικές εκδηλώσεις προς τιμή των θεών, καθώς και εξάμετρα "προοίμια" για τις δημόσιες εκτελέσεις των ομηρικών επών.

Επένδυση στη χάρη και στην ανεπιτήδευτη γοητεία του θέματος, που συχνά αναφέρεται στις δροσερές νέες του χορού. Ποικιλία στον τόνο και τη διάθεση, στο θέμα και στις λεπτομέρειες. Οξύτατη παρατηρητικότητα και εμμονή σε λεπτομέρειες του φυσικού και του ψυχικού κόσμου, που ποτέ δεν είναι τυχαίες, αλλά αντίθετα τόσο εύστοχες που μοιάζει να ανακλούν πραγματικές αφορμές. Ο ποιητής είναι άριστα εξοικειωμένος με τον επικό τρόπο και υιοθετεί κάποια από τα στερεότυπα σχήματά του, για τους δικούς του σκοπούς.

Λεξιλόγιο

36. σιῶν (δωρικός τύπος) = θεῶν

36. τίσις
τίσις, -εως, ἡ = η εκδίκηση (των θεών)

37. ὄλβιος, -ία, -ον = ευτυχισμένος

37. εὔφρων, -ον = χαρούμενος, εύθυμος, ευφρόσυνος· εὖ + φρήν (= η καρδιά, το μυαλό, ο νους)

38. ἁμέραν (δωρικός τύπος) = ἡμέραν

38. διαπλέκει
διαπλέκω = πλέκω, υφαίνω
ἁμέραν διαπλέκει = πλέκει, υφαίνει μέχρι τέλους την ημέρα

39. ἄκλαυτος (ή ἄκλαυστος ), - ον = χωρίς να κλάψει (<κλαίω)

40. ἐγὼν (επικός τύπος) = ἐγώ
ἐγὼν δ’: ο προσθετικός σύνδεσμος (δέ) σηματοδοτεί τη μετάβαση σ’ άλλο θέμα (δηλ. τον χορό). O (δεκαμελής) χορός αναφέρεται στον εαυτό του πότε στον ενικό και πότε στον πληθυντικό.

40. ἀείδω = υμνώ, τραγουδώ, ψάλλω

40. Ἀγιδῶς τὸ φῶς
τη λάμψη, την ακτινοβολία, δηλ. την ομορφιά της Αγιδώς
H λέξη φῶς χρησιμοποιείται γενικά για τη λάμψη του προσώπου.

H κοπέλα, που ανήκε προφανώς σε αριστοκρατική οικογένεια της σπαρτιατικής κοινωνίας, ολοκλήρωσε την εκπαίδευσή της και τώρα μπορεί να παντρευτεί.

41. ὥτ’ = ὥτ(ε) = ὥστε = σαν, όπως

41. ἄλιον (δωρικός τύπος) = ἥλιον

41. ὅνπερ
Εννοείται τον ἥλιον.

41. ἇμιν (δωρικός τύπος) = ἡμῖν

42. μαρτύρεται
μαρτύρομαι (+ αιτιατική του προσώπου) = επικαλούμαι, καλώ κάποιον ως μάρτυρα

43. φαίνην (δωρικός τύπος) = φαίνειν

43. ἐπαινῆν (δωρικός τύπος) = ἐπαινεῖν

44. μωμήσθαι (δωρικός τύπος) = μωμεῖσθαι
μωμάομαι = μωμέομαι, -οῦμαι (ιωνικός τύπος) = μέμφομαι, κατηγορώ, αποδίδω ευθύνη

43/44. οὔτ’ ἐπαινῆν ... οὔτε μωμῆσθαι
Το σχήμα λιτότητας δηλώνει έπαινο.

44. νιν
Εννοείται η Αγιδώ.

44. ἁ (δωρικός τύπος) = ἡ

44 κλεννὰ (αιολικός τύπος) = κλεινή
κλεινός, -ή, -όν = διάσημος, γνωστός (<κλέος)

O τύπος κλεννός προέχεται από τον παλαιό τύπο *κλεσεσνός<, κλεσεννός < κλεενός < κλεννός και χρησιμοποιείται αντί του δωρικού κληννός, που θα περίμενε κανείς.

44. χοραγὸς (δωρικός τύπος) = χορηγός (<χορόν ἄγω)
χορηγός, ἡ = η κορυφαία του χορού, αυτή που ηγείται του χορού.
Πρόκειται για την Αγησιχόρα, που το όνομα της (<χορὸν ἄγω) και μόνο δηλώνει το καθήκον της σ’ αυτή την περίσταση: να διευθύνει (ή να επιβλέπει) τη μουσική και το χορό (χορὸν ἱστάναι), όσο διαρκούσαν, χωρίς να συμμετέχει η ίδια.

45. οὐδ’ ἁμῶς = οὐδαμῶς = καθόλου, με κανέναν τρόπο

45. ἐῇ (δωρικός τύπος) = ἐᾷ
ἐάω,-ῶ = αφήνω, επιτρέπω

45. δοκεῖ γὰρ ἤμεν αὔτα = γιατί φαίνεται να διαπρέπει από μόνη της (εννοείται η Αγησιχόρα)

45. ἤμεν = εἶναι

45. αὔτα (δωρικός τύπος) = αὐτή = από μόνη της

46. ἐκπρεπὴς
ἐκπρεπής, -ές = έξοχος, υπέροχος

46. τὼς ὥπερ αἴτις = έτσι όπως αν κανείς
τώς (δεικτικό επίρρημα) = οὕτως = έτσι
ὥπερ = ὥσπερ = όπως, σαν

46. αἴτις (δωρικός τύπος) = εἴτις = αν κανείς, αν κάποιος

47. ἐν βοτοῖς = ανάμεσα σε βοσκήματα, σε κοπάδια
βοτόν, τό = το ζώο βοσκής (<βόσκω)

47. στάσειεν = στήσειεν (ή στήσαι)
γ' ενικό ευκτικής αορίστου α' (ἔστησα) του ρήματος ἵστημι

47. ἵππον
Το άλογο ήταν για τους Έλληνες σύμβολο της αγέρωχης ομορφιάς. Οι λυρικοί ποιητές συχνά αποκαλούν τις νέες κοπέλες πώλους.
H Αγησιχόρα παρομοιάζεται με ένα αγέρωχο αγωνιστικό άλογο ανάμεσα σε κοπάδια· η Αγιδώ είναι η ομορφότερη από τις δυο, αφού η λάμψη της ξεπερνά ακόμα κι αυτή του ήλιου.

48. παγὸν(δωρικός τύπος) = πηγόν
πηγός, η, -όν = δυνατός, εδώ γρήγορος, αγωνιστικός (<πήγνυμι = μπήγω, κολλώ, σφίγγω)

48. ἀεθλοφόρον (επικός-λυρικός τύπος) = ἀθλοφόρον (<ἄεθλον / ἆθλον + φέρω)
ἀεθλοφόρος, -ον = αυτός που κερδίζει το βραβείο

48. καναχάποδα (δωρικός τύπος) = καναχήποδα
ὁ/ἡ καναχήπους, -ποδος (καναχή [= ήχος, θόρυβος] + πούς) = με ηχηρά πόδια, ποδόκροτος
Το επίθετο μιμείται τον ήχο του αλόγου που καλπάζει.

49. ὑποπετριδίων ονείρων
Πρόκειται για τα όνειρα που βλέπουν αυτοί που κοιμούνται το μεσημέρι κάτω από σκιερούς βράχους. Αυτός ο χαρακτηρισμός των ονείρων δεν έχει τελικά και πολύ μεγάλη σημασία, καθώς το νόημα του κειμένου δεν αλλάζει: ένα τέτοιο άλογο μπορεί να το δει κανείς μόνο στο όνειρο του, πράγμα που σημαίνει ότι η Αγησιχόρα αποτελεί θέαμα εξαιρετικής ομορφιάς.

Λεξιλόγιο

1. εὕδουσι
εὕδω = κοιμούμαι

1. ὀρέων = ὀρῶν
ὄρος, -εος, τό = το βουνό

1. φάραγγες
φάραγξ -γγος, ἡ = το φαράγγι

2. πρώονες
πρών, πρῶνος (ή πρωνός), ὁ · πληθυντικός: πρώνες (ή πρώονες), οἱ = τα βράχια, τα υψώματα

2. χαράδραι = οι κοίτες των χειμάρρων

3. ἑρπέτ(α)
H λέξη ἑρπετά σημαίνει γενικά ό,τι ζώο σαλεύει (<ἕρπω = σέρνομαι).

3. ὅσα
Από το σημείο αυτό ξεκινά η κατανομή του ζωικού βασιλείου σε γη, θάλασσα και αέρα.

3. μέλαινα γαῖα = η μαύρη γη

4. θῆρές τ’ όρεσκώιοι
ὀρεσκῷος, -ον = το άγριο θηρίο, το ζώο που ζει στα όρη

4. μελισσᾶν (δωρικός τύπος) = μελισσῶν

5. κνώδαλ(α)

H λέξη κνώδαλον, τό σημαίνει γενικά τα άγρια θηρία ολόκληρου του ζωϊκού βασιλείου, εδώ όμως τα θαλάσσια κήτη.

5. ἐν βένθεσσι = στα βάθη
βένθος, τό = βάθος, τό
H κατάληξη -εσσι είναι επική.

5. πορφυρέας ἁλός = της ποικιλόχρωμης θάλασσας
Μια ταραγμένη θάλασσα παρουσιάζει πολλές αποχρώσεις.

6. εὕδουσι
σύνταξη κατά το νοούμενο (constructio ad sensum): ρήμα σε πληθυντικό (εὕδουσι) + υποκείμενο πληθυντικού ουδετέρου γένους (φῦλα)

6. οἰωνῶν φῦλα = τα πουλιά, τα είδη των πουλιών

6. τανυπτερύγων = με μακριές φτερούγες
Το επίθετο τανυπτέρυξ, -υγος μπορεί να δηλώνει και την γρήγορη κίνηση των φτερών.

21. Στο Ανθολόγιο αυτό δίνεται μία μόνον ολοκληρωμένη δεκατετράστιχη στροφή επί συνόλου οκτώ (ή δέκα;). Οι τρεις πρώτες ιστορούν τον μύθο * των Ιπποκοωντιδών· οι επόμενες έχουν να κάνουν με τη γιορταστική περίσταση, μια τελετή, η οποία στον στ. 81 ονομάζεται θωστήρια, άγνωστου χαρακτήρα για άγνωστη σ’ εμάς θεότητα.

—Διακρίνουμε ως βασικά συστατικά του χορικού άσματος, από τον Αλκμάνα ως τον Πίνδαρο: (α) τον μ ύ θ ο , που εξιστορείται, όχι αυτόνομα και αυτοτελώς, αλλά ως εφαλτήριο για ένα δίδαγμα ηθικής συμπεριφοράς· (β) τα γ ν ω μ ι κ ά , και (γ) ένα σ ε ν ά ρ ι ο καμωμένο με στοιχεία του παρόντος (περιέχει ακόμη και βιωματικές καταστάσεις σύγχρονων προσώπων, ενώ δεν αποκλείει αναφορές και σε πρόσωπα του χορού).

Αποκατάσταση και συμπλήρωση των κενών του συγκεκριμένου μύθου: Αν στη σκηνοθεσία του παρθενείου αυτού υπόκειται λατρευτική τελετουργία, το ερώτημα σε ποια θεότητα αυτή αναφερόταν δεν είναι σχολαστικό, αλλά ουσιαστικό. —Οι φιλολογικές απαντήσεις διχάζονται: σύμφωνα με μία, υπονοείται η λατρεία της Άρτεμης, η οποία στη Σπάρτη λατρευόταν ως Ορθ(ρ)ία· σύμφωνα με μια δεύτερη, επρόκειτο για τη Φοίβη, κόρη του Λεύκιππου, με τα επιχειρήματα: (α) το όνομά της αναφέρεται σε ένα απόσπασμα άλλου παπύρου, όπου περιέχεται ένα αρχαίο υπόμνημα στον Αλκμάνα· (β) η Φοίβη και η αδελφή της Ιλάειρα απήχθησαν από τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη, οι οποίοι κατά τη μυθολογία τελικά και τις παντρεύονται· (γ) σύμφωνα με τον ελληνιστικό ποιητή Ευφορίωνα, οι βίαιοι γιοι του Ιπποκόωντα, υπήρξαν ερωτικοί ανταγωνιστές των διδύμων αυτών αδελφών. Ο συνδυασμός των δεδομένων οδηγεί στην υπόθεση ότι θέμα του αλκμανικού μύθου ήταν ακριβώς αυτή η ερωτική αντιζηλία και τα επακόλουθά της. Μια τέτοια υπόθεση ενισχύεται και από το γνωμικό του στίχου 16, όπου οι θνητοί προειδοποιούνται να μη φιλοδοξούν να παντρευτούν θεές.

Όσον αφορά στις γνώμες: Τα γνωμικά δεν είναι μόνον ένα βασικό κλειδί, για να διαβαστεί ο μύθος· λόγω της γενικότερης κοινωνικής τους αποδοχής, αποτελούν και ένα μηχανισμό για να κερδίσει ευρύτερο κύρος και αξιοπιστία η προσωπική ποιητική φωνή. Και τούτο, γιατί η χορική ποίηση δεν διαθέτει τον μηχανισμό αυθεντικοποίησης του επικού ποιήματος: εκεί η προσφυγή του επικού ποιητή στις Μούσες (που ως κόρες της Μνημοσύνης, λειτουργούσαν ως θεματοφύλακες της συλλογικής μνήμης) εξασφάλιζε το κύρος της αφήγησης, και προφύλασσε την αφήγηση από το να εκληφθεί ως ένα τυχαίο και αυθαίρετο πλάσμα της ποιητικής φαντασίας. Εδώ ο χορικός λυρισμός προστατεύεται από αυτό το ενδεχόμενο με το να καταφεύγει σε ό,τι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η "φωνή του λαού".

Οι προσωπικές αναφορές: Και σ’ αυτήν και στις επόμενες στροφές (που δεν τις παραθέτουμε) άμεσες και ονομαστικές είναι οι αναφορές που γίνονται στην πρωταγωνίστρια και στη δευτεραγωνίστρια του νεανικού χορού. Με τον τρόπο αυτόν, παρατήρησαν οι φιλόλογοι, ο τόνος του ποιήματος εμπλουτίζεται με αποχρώσεις "επαίνου, πειράγματος και ειρωνικής αυτοϋποτίμησης", που σχηματίζουν, πλάι στον μυθολογικό, έναν δεύτερο (μάλλον χαλαρό) θεματικό ιστό για το ποίημα, γραμμένο σε άλλο κλειδί.

H συνήχηση του μυθολογικού παρελθόντος και του ανθρώπινου παρόντος, με σημείο τομής κάποιες γνωμικές ρήσεις, δεν μπορεί να είναι τυχαία τεχνική. Αντίθετα, η σύνθεση των τριών ανωτέρω συστατικών συμβάλλει στην εκτελεστική π ο λ υ φ ω ν ί α του χορικού άσματος. H πολυφωνική αρμονία προκύπτει όχι μόνο από τη μετρική (και τη μουσική) πολυπλοκότητα του χορικού άσματος, και τη χορευτική του εκτέλεση, αλλά και από στοιχεία καθαρά ποιητικά, όπως είναι: η τεχνική δομή του ποιήματος ("αφηγηματική" στον παρελθοντικό μύθο, και "λυρικότερη" στο παροντικό σκηνικό, με τον τρόπο που ορίζονται οι έννοιες αυτές στην Εισαγωγή), και η σύσταση και συμπεριφορά του "λυρικού" επιθέτου, και των ομόρροπων προς αυτό συντακτικών σχηματισμών (επιθετικών μετοχών, καθαρώς αναφορικών προτάσεων, και παραθέσεων).

—Λίγες παρατηρήσεις στους στίχους που παρατίθενται εδώ: (α) η διπλή γνώμη υπομνηματίζει τους προηγούμενους στίχους· (β) στον στ. 39 απότομη είναι η μετάβαση από το μυθικό στο παροντικό τμήμα (οι απότομες μεταβάσεις είναι πάγιο χαρακτηριστικό του αρχαϊκού χορικού λυρισμού)· (γ) ό,τι έπεται του διστίχου 39-40 αναπτύσσει το περιεχόμενο εκείνου· (δ) οι παρομοιώσεις του Αλκμάνα θυμίζουν τις επικές: εκπροσωπείται τόσο το βραχύ είδος τους (του τύπου: ὄρουσεν λέων ὤς· εδώ: ὥτ’ ἅλιον 41) όσο και το τυπικότερα επικό (δηλαδή "αφηγηματικό" στη σύστασή του)· εδώ: 46-49. Πρβλ για τον δεύτερο αυτόν τύπο Ιλ. Ξ 414 εξξ.

Πώς ξεπατώνει δρυ απ’ τις ρίζες του τού Δία τ’ αστροπελέκι,
και μυρωδιά από θειάφι γύρα του βαριά πολύ αναδίνει,
και δίπλα εκεί κανείς αν βρέθηκε, παράλυσε θωρώντας,
τ’ είναι άγριο πράμα τ’ αστροπέλεκο του τρανού Δία που πέφτει.

22. Το θέμα είναι ο ύπνος της φύσης (όχι εντελώς απαραλλήλιστο στην αρχαία —όχι την αρχαϊκή— γραμματεία: Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι 9 εξξ., Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά 3.744 εξξ., 4.1058 εξξ., Βιργιλίου Αινειάδα 4. 522 εξξ.), η ατμόσφαιρα όμως και η σκηνοθεσία είναι εντελώς σπάνια· πιο συγκεκριμένα, όζουν ενός πρόδρομου "ρομαντισμού", ο οποίος δεν επρόκειτο να φανεί στην ευρωπαϊκή ποίηση παρά μόνο στα νεότερα χρόνια! (Πβ. τον απόλυτο βαθμό της αντίθεσης· την άμετρη υπερβολή ανάμεσα στα πιο τερατικά και στο πιο ήμερο πλάσμα της φύσης —και, πάνω απ’ όλα, τον υπαινιγμό για την, αντιστικτική προς τη φύση, "θύελλα" στην ψυχή και το τελικό της γαλήνεμα, που προσθέτουν στη συνταγή οι νεότεροι—. Γι’ αυτό αμφισβητήθηκε από αρκετούς η γνησιότητα του κειμένου.
—Κι όμως, καθεαυτό το απόσπασμα αποτελεί μια "λυρική μονάδα" με εσωτερική πληρότητα και διπολικού τύπου ενότητα, όπως φαίνεται από την "κυκλική σύνθεση" (ring composition: ε ὕ δ ο υ σ ι /ε ὕ δ ο υ σ ι ) που δένει τα στοιχεία του εσωτερικού "καταλόγου" με γνήσια αρχαϊκό τρόπο· αξιοθαύμαστη και η περιγραφική ποιότητα και η οπτική παραστατικότητα, που προσδίδει στο άθροισμα των στοιχείων τον χαρακτήρα του όλου και του ακέραιου. Στην υποβλητικότητα προσθέτουν και οι εκφραστικοί απόηχοι από τη "σεμνή" ομηρική ποίηση: ὑψηλῶν ὀρέων κορυφὰς καὶ πρώονας ἄκρους (Ιλιάδα Μ 282)· η χρήση του ἑρπετά όχι όπως στα νεοελληνικά για τα έρποντα μόνον ζώα, αλλά γενικά για τα ζώα (Οδύσσεια, δ 417 εξ.)· ἔθνεα μελισσάων (Ιλ. B 87)· ἐν βένθεσσιν ἁλός (Ιλ. Α 358)· Π 391 ἅλα πορφυρέην· σημείωσε ακόμη την εν είδει κατακλείδας χρήση του επιθέτου τανυπτερύγων (Ιλ. Μ 237 οἰωνοῖσιν τανυπτερύγεσσι και αλλού). Μια μουσική καντέντσα που υπογραμμίζει, με την προέλευση, το συλλαβικό μέγεθος και τη θέση της, το επιβλητικό κλείσιμο.

H συσσώρευση των στοιχείων αυτών παρατηρήθηκε από τους φιλολόγους, διότι δεν επανέρχεται στα υπόλοιπα (σωζόμενα) αποσπάσματα του ποιητή αυτού.

—Δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι το μικρό αυτό κομμάτι, όπως μάς έχει διασωθεί, είναι ημιτελές (οσοδήποτε πιθανό κι αν είναι το ενδεχόμενο, λόγω της αποσπασματικής παράδοσης της λυρικής ποίησης), και ότι για να συμπληρωθεί τάχα θα χρειαζόταν οπωσδήποτε την αντίθεση ανάμεσα στης φύσης τον γαλήνιο ύπνο και στην ταραχή μιας ψυχής (του ποιητή ή κάποιου άλλου), ή, επιπλέον, την υπόδειξη ότι τελικά κι αυτή η ταραχή θα γαληνέψει (ίσως μάλιστα με τον θάνατο). —Στην υπόθεση της ημιτελούς σύνθεσης ίσως παρασύρει τους νεότερους φιλολόγους η πασίγνωστη συμβολική μίμηση του ποιήματος από τον Γκαίτε, το οποίο μετά την περιγραφή της φύσης καταλήγει: "Περίμενε μόνο —σύντομα θα βρεις κι εσύ τη γαλήνη").

Απόσπ. 21

1. Ποιες είναι οι θεματικές ενότητες του αποσπάσματος και πώς συνδέονται μεταξύ τους; Σχολιάστε την τεχνική των μεταβάσεων.

2. Εντοπίστε τις προσωπικές αναφορές του αποσπάσματος. Με ποια μέλη του νεανικού χορού συνδέονται; Ποια αίσθηση δημιουργεί η εναλλαγή των προσώπων; Πώς εκφράζεται το ποιητικό υποκείμενο, άμεσα ή μέσω του χορού;

3. Ποια είναι τα "λυρικά" στοιχεία της ενότητας σύμφωνα με τον τρόπο που ορίζονται οι έννοιες αυτές στην Εισαγωγή;

4. Ποια είναι τα βασικά συστατικά του χορικού άσματος από τον Αλκμάνα έως τον Πίνδαρο;

5. Ποιος ο ρόλος των γνωμών και των προσωπικών αναφορών στο πλαίσιο της χορικής ποίησης;

Απόσπ.22

6. Ποια είναι η δομή του αποσπάσματος; Πώς εξασφαλίζεται η ενότητά του; Σημειώστε τα ρήματα και σχολιάστε τη θέση τους.

7. Ποια στοιχεία συμβάλλουν στην υποβλητική διάθεση του κειμένου;

8. Με ποιον τρόπο η περιγραφή αγκαλιάζει ολόκληρο τον φυσικό κόσμο;

* Στη χορική λυρική ποίηση η ιστόρηση του μύθου, λόγω της υποτεταγμένης φύσης του συστατικού αυτού στη συνολική δομή, δεν είναι ούτε πλήρης, ούτε συμπαγής, ούτε ομαλή στις μεταβάσεις της από σημείο σε σημείο. Αντιθέτως, το έπος επιχειρούσε να αφηγηθεί μια μυθική υπόθεση α υ τ ο τ ε λ ώ ς και μ’ αυτό συμβάδιζε η επιδίωξή του να δίνει τουλάχιστον την αίσθηση της κειμενικής πληρότητας, της συνοχής και συνέχειας· γι’ αυτό προτιμούσε ο επικός ποιητής να μεταβαίνει από σημείο σε σημείο ομαλά.