Aλκαίος

Λυρικός ποιητής μονωδιών

Σύγχρονος της Σαπφώς, γεννήθηκε στη Μυτιλήνη της Λέσβου γύρω στα 630. Ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια, που μετά την ανατροπή των Πενθελιδών αγωνίστηκε χωρίς επιτυχία για την εξουσία. Γύρω στα 612, τα αδέρφια του σε συνεργασία με τον Πιττακό ανέτρεψαν τον τύραννο Μέλαγχρο. Αργότερα, ο ίδιος ο Αλκαίος πολέμησε στο πλευρό του Πιττακού εναντίον των Αθηναίων στο Σίγειο και συμμάχησε μαζί του κατά του Μυρσίλου. Ωστόσο, άσκησε σφοδρή κριτική στον Πιττακό, όταν εκείνος έγινε τύραννος στα 590-580. Εξορίστηκε από τη Λέσβο περισσότερες από μία φορές, και είναι γνωστό πως πήγε στην Αίγυπτο. Άγνωστη είναι η χρονιά του θανάτου του.

O Αλκαίος συνέθεσε στην αιολική διάλεκτο.

Τα ποιήματά του, κυρίως στασιωτικά, συμποτικά, ερωτικά, ύμνοι, έχουν καταταχθεί από τους Αλεξανδρινούς σύμφωνα με το θεματικό τους περιεχόμενο σε δέκα τουλάχιστον βιβλία.

Τα έργα του Αλκαίου χαρακτηρίζονται για τη λιτότητα της έκφρασης, τις εντυπωσιακές αλληγορίες, και το σφοδρό πάθος. Για την ηρωική ποιότητα της ποίησής του έγραφε ο Οράτιος: «κι εσύ, Αλκαίε, χτυπώντας ρωμαλέα το χρυσό σου πλήκτρο, ψάλλεις τη σκληρή ζωή του πλοίου, της εξορίας και του πολέμου».

Λεξιλόγιο

1. ἀσυννέτημμι (αιολικός τύπος) = ἀσυνετέω
δεν καταλαβαίνω, δυσκολεύομαι να καταλάβω

1. τὼν = τῶν

1. στάσιν
στάσις, -εως, ἡ = η έρις, η φιλονικία (<ἵστημι)
Εδώ εννοείται η πολιτική διχόνοια.

2/3. τὸ μὲν γὰρ ἔνθεν ... τὸ δ’ ἔνθεν
H εικόνα δείχνει τα κύματα να κινούνται σε διαφορετικές κατευθύνσεις.

2. κυλίνδεται
κυλίνδομαι = κυλώ, περνώ
Υποκείμενα του ρήματος είναι τὸ μὲν και τὸ δ(ὲ)

3. ἄμμες (αιολικός τύπος) = ἡμεῖς

3. ὄν τὸ μέσσον (αιολικός τύπος) = ἀνὰ τὸ μέσον στη μέση δηλ. μεσοπέλαγα

4. νᾶϊ (αιολικός τύπος) = νηΐ
ναῦς, νεός, ἡ = το πλοίο, το καράβι

4. φορήμμεθα (αιολικός τύπος) = φορούμεθα (φορέω = φέρω, μεταφέρω)

4. μελαίναι
Το επίθετο μέλας, μέλαινα, μέλαν προσδιορίζει το ουσιαστικό ναῦς.

4/5. χείμωνι (αιολικός τύπος) = χειμῶνι
χειμών, -ῶνος, ὁ = ο χειμώνας, εδώ η καταιγίδα, η κακοκαιρία, η τρικυμία

5.  μόχθεντες (αιολικός τύπος) = μοχθοῦντες
μοχθέω-ῶ = παλεύω, προσπαθώ σκληρά

5. μεγάλῳ μάλα
H έκφραση προσδιορίζει το μέγεθος της τρικυμίας.

6. περ ... ἔχει (αιολικός τύπος) = ὑπερέχει

6. ἄντλος, ὁ = το νερό της θάλασσας

6. ἰστοπέδαν (δωρικός τύπος) = ἱστοπέδην
ἱστοπέδη, ἡ = κομμάτι ξύλου στερεωμένο στην καρίνα του πλοίου, πάνω στο οποίο ήταν δεμένο το κατάρτι.

7. λαῖφος, -εος, τό = το ιστίο του πλοίου

7. ζάδηλον (αιολικός τύπος) = διάδηλον
διάδηλος, -ον = διακρινόμενος, ευδιάκριτος

8. λάκιδες (αιολικός τύπος) = λακίδες
λακίς, -ίδος = το σχίσιμο

8. μέγαλαι (αιολικός τύπος) = μεγάλαι

8. κὰτ αὖτο (αιολικός τύπος) = κὰτ αὐτό

9. χόλαισι (αιολικός τύπος) = χαλῶσι
χαλάω-ῶ = χαλαρώνω, λασκάρω, ξεσφίγγω

9. ἄγκονναι = ἄγκοιναι
ἄγκοινα, ἡ = καθετί που σφίγγει, που τυλίγει, εδώ η υπέρα, το μαντάρι

Λεξιλόγιο

1. ὠς λόγος
ελλειπτική φράση (εννοείται ἐστί) όπως λέγεται, όπως λέει η παράδοση

1. κάκων (αιολικός τύπος) = κακῶν

1. ἄχος
ἄχος, -εος, τό = ο πόνος, το βάσανο, η ταλαιπωρία, εδώ ο στεναγμός

1. Ὦλεν’ = ὦ Ἑλένη (κράση)

2. Περράμωι (αιολικός τύπος) = Πριάμωι

3. ἐκ σέθεν (αιολικός τύπος) = ἐκ σοῦ

3. πίκρον (αιολικός τύπος) = πικρόν
Το επίθετο (πικρός, -ά, -όν) προσδιορίζει την λέξη ἄχος (στ. 1).

3. πύρι (αιολικός τύπος) = πυρί

4.  ἴραν (αιολικός τύπος) = ἱεράν

4. Ἴλιον
Το ουσιαστικό Ἴλιον (η Τροία) στην αττική και ιωνική διάλεκτο είναι πάντοτε θηλυκό (Ἴλιος, ἡ).

5. τεαύταν (αιολικός τύπος) = τοιαύταν (τοιαύτην)
H αντωνυμία προσδιορίζει το ουσιαστικό πάρθενον (στ. 8).

5. Αἰακίδαις
Με το πατρωνυμικό Αἰακίδης εννοείται ο Πηλέας, γιος του Αιακού. O Πηλέας παντρεύτηκε την Θέτιδα και απέκτησε μαζί της έναν γιο, τον Αχιλλέα.

5. ἄγαυος (αιολικός τύπος) = ἀγαυός
ἀγαυός, -ή, -όν = επιφανής, ευγενής, αριστοκρατικός

7. ἐκ Νηρέος
O Νηρέας ήταν ο πατέρας της Θέτιδας.

8. ἄβραν = ἁβράν
ἁβρός, -ά, -όν = χαριτωμένος, ευαίσθητος, λεπτός στους τρόπους

8. πάρθενον ἄβραν
Εννοείται η Θέτιδα.

9. ἐς δόμον Χέρρωνος
Εννοείται το Πήλιο.

9. Χέρρωνος (αιολικός τύπος) = Χείρωνος
O Κένταυρος Χείρωνας ήταν στενός φίλος του Πηλέα και παιδαγωγός του Αχιλλέα.

10. ζῶμα (αιολικός τύπος) = ζώνη (<ζώννυμι)

9/10. ἄγνας παρθένω (αιολικός τύπος) = ἀγνῆς παρθένου

10. φιλότας (αιολικός τύπος) = φιλότης
το ερωτικό πάθος

10. φιλότας ... ἔθαλε
άναψε (φούντωσε) το πάθος της αγάπης
θάλλω = ευδοκιμώ, αναπτύσσομαι, μεγαλώνω

11. ἀρίστας (αιολικός τύπος) = ἀρίστης
H Θέτιδα ήταν η ωραιότερη από όλες τις Νηρηίδες.

12. ἐς δ’ ἐνίαυτον = εἰς δ’ ἐνιαυτόν = μέσα σε έναν χρόνο

13. γέννατ(ο) (αιολικός τύπος) = ἐγείνατο = γέννησε

13. αἰμιθέων (αιολικός τύπος) = ἡμιθέων

13. φέριστον = τον καλύτερο, τον γενναιότερο
Το επίθετο φέρτερος, -έρα, -ερον ή φέριστος, -ίστη, -ιστον χρησιμεύει ως συγκριτικός βαθμός του επιθέτου ἀγαθός

13. παῖδα
Εννοείται ο Αχιλλέας.

14. ἐλάτηρα (αιολικός τύπος) = ἐλατῆρα
ἐλατήρ,-ῆρος, ὁ = ο ηνίοχος, ο αρματηλάτης

14. ξάνθαν (αιολικός τύπος) = ξανθῶν

14. πώλων
πῶλος, ὁ, ἡ= το πουλάρι

15. οἰ δ’ = οἱ
Εννοούνται οι Φρύγες.

15. ἀμφ’ Ἐλέναι = ἀμφ’ Ἑλένηι
ἀμφί + δοτική δηλώνει την αιτία
H Ελένη ήταν η αιτία του Τρωικού πολέμου και σε αυτήν αποδίδονται όλες οι συμφορές.

15. καὶ πόλις αὔτων = καὶ πόλις αὐτῶν
Εννοείται η Τροία.

O Αλκαίος, ο αντίποδας της Σαπφώς, εκπροσωπεί τον ανδρικό κόσμο. Το θεματολόγιό του περιλαμβάνει τουλάχιστον δύο μεγάλες κατηγορίες: (α) ποιήματα συμποτικά-ερωτικά (όλος ο Αλκαίος είναι για τον έρωτα και το κρασί, λέει ο Οράτιος) και (β) πολιτικά ή μάλλον στασιωτικά (στα δεύτερα ανήκει το υπ’ αρ. 19) —όλα ποιήματα που κινούνται στο ιστορικό παρόν, χωρίς μυθική υπόθεση. Από τα συμποσιακά δεν δίνεται δείγμα εδώ. (γ) Το υπ’ αρ. 20, από την άλλη μεριά, ανήκει σε μιαν άλλη, μάλλον ολιγάριθμη, ομάδα μ υ θ ο λ ο γ ι κ ώ ν συνθεμάτων.

Γενικά, αλλά και ειδικά για το απ. 19, κάποιες αναγκαίες διακρίσεις: ενώ ο Θέογνης μεμψιμοιρεί για τη χαμένη τιμή της παλαιάς αριστοκρατίας, χωρίς πολιτική πρόταση για το αδιέξοδο, ο Αλκαίος αναζητεί την πολιτική λύση στη συσπείρωση της φίλα προς αυτόν διακείμενης αριστοκρατικής εταιρείας του νησιού του, λύση στενά κομματική, αν όχι μικροκομματική αν ληφθεί υπόψη ότι τα εξέχοντα πρόσωπα εύκολα άλλαζαν παράταξη στην πολιτική σκακιέρα —σαν τον Πιττακό, λ.χ., άσπονδο φίλο του Αλκαίου. Λύση βέβαια που πόρρω απέχει από του Σόλωνα την υψηλόφρονα ποίηση, που έθεσε πάνω σε νέα εντελώς βάση την αντιμετώπιση της τρέχουσας αθηναϊκής πολιτικής.

Για το "πλοίο της πολιτείας": Πρόκειται σίγουρα για αλληγορία· η μαρτυρία του μεταγενέστερου Ηράκλειτου δεν αφήνει αμφιβολίες· και η επιβεβαίωση προσφέρεται από άλλο παπυρικό εύρημα πάλι με την εικόνα του πλοίου και της θαλασσοταραχής να συμβολίζει τις πολιτικές διαμάχες και τα εξ αυτών δεινά για τον Αλκαίο. Επειδή η αλληγορία, ούτε ως ποίηση ούτε ως ερμηνεία ποίησης, δεν απολαύει σήμερα της εξαιρετικής αποδοχής που απήλαυε άλλοτε (όχι μόνο στην αρχαιότητα αλλά και στον Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση), και επειδή έκτοτε η συγκεκριμένη αλληγορία έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στην ελληνική και ευρωπαϊκή ποίηση, υπάρχει κίνδυνος το ποίημα να φανεί κοινό και τετριμμένο. Και όμως η πρωτοτυπία κρίνεται ως προς την εποχή της εύρεσης. Στη δύναμη της εικόνας συμβάλλει όχι λίγο το στακάτο, παρατακτικό της ύφος, στη φράση και στις λεπτομέρειες, κάτι που πρέπει να καταστήσει προσεκτικούς όσους σπεύδουν να επιδικάσουν στον ποιητή αρχαϊκή ακαμψία τάχα και αδεξιότητα. (Ανάλογη η λειτουργία της παράταξης στο περίφημο σαπφικό ερωτικό Φαίνεταί μοι κῆνος, 148 P).

Τα μυθολογικά ή κατ’ άλλους οι "μυθολογικές μπαλάντες" του Αλκαίου: οι πάπυροι αποκάλυψαν ίχνη από 3-4 τέτοιες συνθέσεις του ποιητή, οι οποίες από την άποψη της αφήγησης βρίσκονται σε αναπάντεχη αντιστοιχία με τις μυθολογικές αφηγήσεις του Ησιόδου, του Αλκμάνα και του Πινδάρου: ούτε τις μεγάλες μορφές παρουσιάζουν με πλούτο λεπτομερειών ούτε τη μυθική δράση αναπτύσσουν πέραν της αδρότερης σκιαγράφησης· σε τρεις από τις τέσσερις περιπτώσεις, αυτό που, αντίθετα, σαφώς υπογραμμίζουν οι αφηγήσεις αυτές είναι το ζήτημα της ατομικής ευθύνης των προσώπων —ευθύνης όχι έναντι των θεών ή των ανθρώπων γενικά, αλλά πολύ συγκεκριμένα έναντι των συντρόφων και των συναγωνιστών τους. Και κατά τούτο οι μπαλάντες αυτές αποκτούν, στο πλαίσιο της ποίησης του Αλκαίου, π α ρ α δ ε ι γ μ α τ ι κ ή αξία.

20. Πώς το "όχι στην Ελένη αλλά ναι στη Θέτιδα" μπορεί να σημαίνει "όχι στον Όμηρο, και ναι στον Αλκαίο", ή, ακόμη: όχι στην επική, ναι στη λυρική ποίηση.
—Ολοκληρωμένο ποίημα δείχνει η "κυκλική σύνθεση" που δένει τον πρώτο με τον τελευταίο στίχο: Ἐλένη- ὤλεσε- Ἴλιον/ πόλις.
—Δύο μυθικά παραδείγματα προβάλλει εδώ ο ποιητής, μεταξύ τους άντικρυς αντίθετα: την καταστροφή της Τροίας συνδεδεμένη με τον ρόλο της διαβόητης Ελένης (εδώ χωρίς την παραμικρή αναφορά στη φημισμένη ομορφιά της!), και τους εξίσου περιβόητους γάμους Πηλέα και Θέτιδας, με τη συνεπακόλουθη γέννηση του Αχιλλέα, που εδώ παρουσιάζεται να ανατρέφεται υπό ειδυλλιακές (προ-πολεμικές) συνθήκες: έφηβος παίζοντας με τα πουλάρια. Από τεχνική άποψη, το πρώτο παράδειγμα εμφανίζεται στο άνοιγμα και στο κλείσιμο, όπου θέμα, λεξιλόγιο, αφηγηματικός τρόπος είναι όλα "επικά"· στο εσωτερικό, το δεύτερο θέμα καταλαμβάνει περισσότερο χώρο και κρίνεται "λυρικό", με την παραστατικότητα και την περιγραφικότητά του, αλλά και με τα χαρακτηριστικά λυρικά του επίθετα (ἁβρός, ἀγνός, ξανθός).

Δύο λοιπόν τα θέματα: ο πόλεμος στο πλαίσιο, και η ομιλία (ερωτική συνεύρεση) στο εσωτερικό του: καταστροφή απορρέει από το ένα, έρωτας, γέννηση και ευτυχία είναι το αποτέλεσμα του άλλου. Επειδή από τη συμπαράθεση της εφιαλτικής εικόνας της καταστροφής με την ειδυλλιακή της δημιουργίας, de facto κερδισμένη βγαίνει η δεύτερη στην προτίμηση των αναγνωστών, το δομικό σχήμα του ποιήματος θεωρήθηκε ως εσκεμμένη στρατηγική αντιπαράθεσης πολέμου και έρωτα, που σκοπό έχει να προβάλει όσο γίνεται ελκυστικότερα τη λυρική ποίηση εις βάρος της καταστροφολογικής επικής (ηρωικής) ποίησης. H υπόθεση αυτή προσφέρει μια πολύ πιθανή ανάγνωση του ποιήματος, ιδίως αν το φανταστεί κανείς εκτελούμενο σε ένα διαγωνιστικό περιβάλλον, σε μια εποχή όπου έπρεπε η λυρική ποίηση να κερδίσει τον ζωτικό της χώρο επωφελούμενη από τη θεαματική υποχώρηση της τόσο εντυπωσιακής άλλοτε επικής ποίησης. Παράβαλε και τον λεγόμενο "αγώνα Ομήρου και Ησιόδου".

Απόσπ. 19

1. Πώς οργανώνεται η περιγραφή της καταιγίδας και του πλοίου που κινδυνεύει;

2.  Το απόσπασμα αποτελεί μια διάσημη έκτοτε αλληγορία. Σε ποιο ιστορικό υπόβαθρο στηρίζεται;

Απόσπ.20

1.  Ποια είναι τα δύο μείζονα θέματα που συντάσσονται στο ποίημα, ποιους ποιητικούς κόσμους αντιπροσωπεύουν και ποιον φαίνεται να προκρίνει τελικά ο ποιητής;

2. Συγκρίνετε την Ελένη του Αλκαίου με αυτήν της Σαπφώς, καθώς και τη σκοπιμότητα της χρήσης του μυθολογικού παραδείγματος από τον κάθε ποιητή αντίστοιχα.