Αρχίλοχος

Ελεγειακός ποιητής και ιαμβογράφος

Οι περισσότεροι μελετητές, βασισμένοι σε εσωτερικές μαρτυρίες, όπως είναι η αναφορά στον Γύγη (687 - 652, βλ. απόσπ. 19W), τα βάσανα των Μαγνησίων (650) και η έκλειψη ηλίου του 648, τον χρονολογούν στο πρώτο μισό του έβδομου αιώνα.

Ο Παριανός ποιητής προερχόταν από σημαίνουσα οικογένεια. Ο παππούς του, Τέλλης, συνδεόταν με τη μεταφορά της λατρείας της Δήμητρας στη Θάσο, ενώ ο πατέρας του, Τελεσικλής, θεωρείται ότι οδήγησε εκεί μια αποικία της Πάρου. Ο Αρχίλοχος υπηρέτησε στη Θάσο ως στρατιώτης, πιθανόν μισθοφόρος. Αργότερα, υπερασπίστηκε την Πάρο ενάντια στις επιθέσεις από τη γειτονική Νάξο. Λένε ότι έχασε τη ζωή του σε μια από αυτές τις συγκρούσεις από κάποιο Νάξιο που λεγόταν Καλώνδας.

Ενώ λεκτικά βασίζεται κατά πολύ στο έπος, αισθητή είναι επίσης η παρουσία μιας σειράς νεότερων λέξεων και ιδιωματισμών. Τα περισσότερα σωζόμενα ποιήματά του είναι ολιγόστιχα και εμφανίζουν μεγάλη μετρική ποικιλία. Πρόκειται για ελεγειακά δίστιχα, ιαμβικά τρίμετρα, τροχαϊκά τετράμετρα, επωδούς και άλλους στροφικούς συνδυασμούς.

Τα θέματά του ήταν συχνά ερωτικά, συμποτικά, πολιτικά. Ο Αρχίλοχος, κεντρική φυσιογνωμία της λογοτεχνίας του έβδομου αιώνα και για τους αρχαίους ίσος με τον Όμηρο, υπήρξε ο κορυφαίος εκπρόσωπος της ιαμβικής ποίησης. Στο έργο του εκφράζει την «αμηχανία» του εφήμερου ανθρώπου μπροστά στην παντοδυναμία των Θεών, αναγνωρίζει τον αιώνιο νόμο της εναλλαγής που κυβερνά τον κόσμο, ενώ από τον πόλεμο αφαιρεί κάθε στοιχείο μεγαλοπρέπειας, απεικονίζοντας με ρεαλισμό μόνο την αβεβαιότητα και την αθλιότητά του. Με την ποίηση του Αρχίλοχου συντελείται η πρώτη λυρική ανατροπή του ηρωϊκού ιδεώδους.

Λεξιλόγιο

1. ἐν δορὶ
δόρυ, τό
γενική : δόρατος, δούρατος, δουρός, δορός
δοτική : δόρατι, δούρατι, δουρί, δορί (ιωνικός τύπος)

1. μᾶζα, ἡ = κρίθινο ψωμί

1. μεμαγμένη
μάσσω = μάττω (αττικός τύπος) = ζυμώνω
μεμαγμένη = μετοχή παθητικού παρακειμένου

2. Ἰσμαρικός
O Ίσμαρος ήταν πόλη της Θράκης, ονομαστή για το δυνατό κρασί της.

Λεξιλόγιο

1. Ἐνυαλίοιο
Ἐνυαλίοιο (επικός τύπος) = Ἐνυαλίου
Ἐνυάλιος (αντί: Ἄρης) = ο ανετυμολόγητος αυτός τύπος, που αποτελεί ονομασία προελληνικής θεότητας, συνδέεται με την κραυγή της μάχης και χρησιμοποιείται ως προσωνυμία του Θεού του πολέμου Άρη.

1. θεράπων, -οντος, ὁ = υπηρέτης, βοηθός

2. ἐρατός, -ή -όν (πβ. ἐράω, -ῶ) = αγαπητός, χαριτωμένος, γλυκός·
« Μουσέων ... δῶρον » = η ποίηση

Λεξιλόγιο

1. διαπεπλιγμένον
διαπλίσσομαι = στέκομαι ή περπατώ με ανοικτά τα πόδια

2. γαῦρον
γαῦρος, -ον = καυχώμενος, περήφανος για κάτι

2. ὑπεξυρημένον
μετοχή παρακειμένου του: ὑποξυράω ή ὑποξυρέω (-έομαι) = ξυρίζω λίγο τα γένεια.

4. ῥοικός, -ή -όν = στραβός

4. ποσσί(ν) (επικός τύπος) = ποσί(ν) = δοτική πληθυντικού του ουσιαστικού πούς, ὁ.

4. πλέως (αττικός τύπος) = πλέος (ιωνικός τύπος)
πλέως, -έα, -ων = γεμάτος από

4. καρδίης (ιωνικός τύπος) = καρδίας

4. καρδίης πλέως
γεμάτος καρδιά, γεμάτος θάρρος.
Εδώ για πρώτη φορά χρησιμοποιείται η λέξη καρδίη όχι μόνο ως όργανο του σώματος, αλλά και για να δηλώσει το ψυχικό περιεχόμενο που διαχέεται στον άνθρωπο από την καρδιά.

Λεξιλόγιο

1. Το θέμα του ριψάσπιδος πολεμιστή απαντά και σε άλλους ποιητές όπως είναι ο Αλκαίος, ο Ανακρέοντας και ο Οράτιος. Μολονότι είναι δύσκολο να καθορισθεί εάν πρόκειται για προσωπικό βίωμα, στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο ποιητής ηχεί τραγικά αληθινός: στο δίλημμα ζωή ή θάνατος ο Αρχίλοχος απαντά διαφορετικά από τους ήρωες του έπους που πέθαιναν για το κλέος. Ύψιστο χρέος πλέον η σωτηρία της ζωής.

1. Σάιοι: Θρακικά φύλα, ίσως οι λεγόμενοι Κίκωνες.

1. ἀγάλλεται
ἀγάλλομαι (ομηρικό) = α) χαίρομαι· β) θριαμβολογώ

2. ἔντος, τό = όπλο
Αποκλειστική η χρήση της λέξης στην επική και λυρική ποίηση. Ο ενικός αριθμός απαντά μόνο στον Αρχίλοχο. Συνηθέστερος τύπος: ἔντεα, - ων, τά

2. ἀμώμητον
ἀμώμητος, -ον (πβ. μωμάομαι = ψέγω) = άμεμπτος, αψεγάδιαστος, έξοχος
H λέξη ομηρική. Παράλληλος τύπος: ἀμύμων

2. κάλλιπον (επικός τύπος) = κατέλιπον
Ο αναύξητος αυτός αόριστος σχηματίζεται με αποκοπή της πρόθεσης κατά και αφομοίωση του τελικού συμφώνου της (<κατ(α)-λιπον)
καταλείπω = α) εγκαταλείπω· β) κληροδοτώ

2. οὐκ ἐθέλων
Συχνή ομηρική διατύπωση στο τέλος ημιστιχίου.

2. Αξίζει να σημειωθεί ότι, ενώ ολόκληρος ο στίχος 2 αποτελείται από ομηρικές διατυπώσεις, καινοτομεί ως προς την αντιηρωϊκή αντίληψη που εκφράζει.

3. ἐξεσάωσα
αόριστος του ἐκσαόω
ἐκσαόω (επικός τύπος) = ἐκσῴζω = γλιτώνω, προφυλάσσω από μεγάλο κίνδυνο

3. O επικός αόριστος ἐξεσάωσα παραπέμπει ηχητικά στον τύπο Σαΐων του στίχου 1. Σκόπιμη ειρωνεία.

4. ἐρρέτω (ομηρικός τύπος) = ας χαθεί, ας πάει στο καλό
γ΄ πρόσωπο προστακτικής ενεστώτα του ρήματος ἔρρω = χάνομαι, εξαφανίζομαι, καταστρέφομαι.
(ἔρρω, ἐρρήσω, ἤρρησα, ἤρρηκα)

4. ἐξαῦτις (επικός τύπος) = ἐξαῦθις = πάλι, εκ νέου

4. κακίω = κακίονα

4. οὐ κακίω = ἀμείνονα. Σχήμα λιτότητας

4. κτήσομαι = θα αποκτήσω
(κτάομαι, -ῶμαι, (ἐκτώμην), κτήσομαι και κεκτήσομαι, ἐκτησάμην, κέκτημαι και ἔκτημαι)

Λεξιλόγιο

Στους στίχους 1-4 γίνεται λόγος για έκλειψη ηλίου. Πιθανώς το ποίημα αναφέρεται στην έκλειψη που έγινε στις 6 Απριλίου 648 π.Χ.

1. χρημάτων
χρῆμα, τό = πράγμα

1. ἄελπτον
ἄελπτος, -ον = ανέλπιστος

1. ἀπώμοτον
ἀπώμοτος, -ον (πβ. ἀπόμνυμι) = ό,τι αρνείται κανείς με όρκο, ό,τι ισχυρίζεται κανείς με όρκο πως δεν πρόκειται να συμβεί.
Το βασικό ποιητικό μοτίβο, στο οποίο στηρίζεται το ποίημα, είναι αυτό του «αδυνάτου», σχήμα ευρύτατα διαδεδομένο σε όλη την αρχαία και νεότερη λογοτεχνική παραγωγή.

2. θαυμάσιον
θαυμάσιος, -ον = θαυμαστό, άξιο απορίας

3. μεσαμβρίης (ιωνικός τύπος) = μεσημβρίας

3. φάος (ασυναίρετος τύπος) = φως, φωτός, τό = το φως

4. λυγρόν

λυγρός, -ά, -όν = οδυνηρός, θλιβερός, αλγεινός

5. έκ δε τοῦ (με χρονική σημασία) = από εδώ και στο εξής.

5. κἀπίελπτα (κράση) = καὶ ἐπίελπτα
Ο σχηματισμός από το ἄελπτος , στ. 1.

6. ἔθ’ = ἔτι

6. ὑμέων (ασυναίρετος τύπος) = ὑμῶν

6. εἰσορέων = εἰσοράων
εἰσορέω (ιωνικός τύπος) = εἰσοράω, -ῶ

7. θῆρες
θήρ, θηρός, ὁ = ζώο
θηρίον, τό = υποκοριστικό

7. ἀνταμείψωνται
ἀνταμείβομαι = ανταλλάσσω κάτι με κάτι άλλο.

7. νομόν
νομός, ὁ = κατοικία, τόπος διαμονής.

8. ἐνάλιον
ἐνάλιος, -ία, -ιον ή -ιος, -ιον = θαλάσσιος (πβ. ἅλς, ἁλός, ἡ = η θάλασσα)

9. σφιν
σφιν, σφίσι = δοτική του σφεῖς

9. φίλτερ’ = φίλτερα (επικός τύπος) = πιο αγαπητά, προσφιλέστερα.

9. ἠπείρου
ἤπειρος, ἡ = η ξηρά

9. ὑλέειν
τύπος ουδετέρου του επιθέτου: ὑλήεις, -ήεσσα, -ῆεν
(πβ. ὕλη, ἡ = το δάσος) = δασώδης, δρυμώδης

Λεξιλόγιο

1. θυμέ
θυμός, ὁ = ψυχή

1. κήδεσιν
κῆδος, -εος, τό = α) φροντίδα, έγνοια· β) θλίψη, συμφορά

1. ἀμηχάνοισι (επικός τύπος) = ἀμηχάνοις

1. κυκώμενε
κυκάω = α) ταράσσω, συγχέω· β) ανακατεύω, αναμιγνύω

2. ἀναδευ
Για τον ακατανόητο αυτόν τύπο που παραδίδεται έχει προταθεί η διόρθωση: ἄνα δέ = ἀνάστηθι.

2. δυσμενών
δυσμενής, -ές = εχθρικός. H γενική πληθυντικού δυσμενῶν συνάπτεται στο ἐναντίον.

2. ἀλέξεο (ασυναίρετος ιωνικός τύπος) = ἀλέξου (προστακτική ενεστώτα μέσης φωνής του ρήματος ἀλέξω = αποτρέπω, διώχνω).

3. ἐνδοκοισιν = ἐν δοκοῖς
δοκός, ἡ (δέχομαι) = α) ενέδρα, παγίδα (εδώ)· β) δοκάρι

4. ἀμφάδην (επίρρημα) = ἀμφαδόν (ομηρικό) αντί: ἀναφανδόν = δημόσια, φανερά.

6. χαρτοῖσιν
χαρτός, ή, όν (πβ. χαίρω) = χαρμόσυνος, χαρούμενος

6. χαρτοῖσιν - κακοῖσιν
και τα δύο επέχουν θέση ουσιαστικού, δηλαδή: οι χάρες - οι συμφορές

6. ἀσχάλα (ομηρικό) = προστακτική του ρήματος ἀσχαλάω, -ῶ = λυποΰμαι, θλίβομαι.

7. μὴ λίην
πβ. τη ρήση μηδὲν ἄγαν.
λίην (επικός ιωνικός τύπος) = λίαν = υπερβολικά

7. ῥυσμός (ιωνικός τύπος) = ρυθμός, ὁ (ανετυμολόγητος τύπος· η σύνδεση με το ῥέω είναι πλέον ξεπερασμένη).
H λέξη εκφράζει εδώ έναν υπέρτατο νόμο: το μεταβλητό, την ρευστότητα και την αστάθεια των ανθρώπινων πραγμάτων.
ἡ τῆς κινήσεως τάξις (Πλάτων, Νόμοι 665α)

Λεξιλόγιο

1. κήδεα
κῆδος, -εος, τό (ομηρικό) = α) φροντίδα, έγνοια· β) θλίψη, πόνος, συμφορά
κήδεα = ασυναίρετος τύπος πληθυντικού

1. στονόεντα
στονόεις, -εσσα, -εν (ομηρικό) = γεμάτος στεναγμούς, γοερός, θρηνώδης, αίτιος πολλών στεναγμών

2. θαλίῃς = θαλίαις
θαλία (ιωνικά : θαλίη < θάλλω) = 1) αφθονία, πλούτος· 2) συμπόσιο, γλέντι (στον πληθυντικό).

3. τοίους
τοίους = τέτοιους άνδρες
Είναι ο μόνος χαρακτηρισμός γι’ αυτούς που χάθηκαν στο ναυάγιο.

3. πολυφλοίσβοιο (επικός τύπος) = πολυφλοίσβου
πολύφλοισβος, -ον = βουερός, πολύβοος

3. ἔκλυσεν
κατά ... ἔκλυσεν: τμήση
κατακλύζω = πλημμυρίζω, καλύπτω, καταποντίζω

4. οἰδαλέους
οἰδαλέος, -έον (πβ. οἴδημα) = εξογκωμένος, φουσκωμένος

4. ἀμφ’ ὀδύνης = ἀμφ’ ὀδύναις = από τους πόνους.

5. ἀνηκέστοισι (επικός τύπος) = ἀνηκέστοις
ἀνήκεστος, -ον (πβ. το ομηρικό ρήμα ἀκέομαι: θεραπεύω, και το ουσιαστικό ἄκος: θεραπεία) = ανίατος, αθεράπευτος, αγιάτρευτος

5. πλεύμονας
πλεύμων, ονος, ὁ = πνεύμων, ονος (πνέω)

6. τλημοσύνην
τλημοσύνη, ἡ = καρτερία, υπομονή, αντοχή

7. φάρμακον
σε θέση κατηγορουμένου· Οι θεοί στις αθεράπευτες συμφορές μας έβαλαν φάρμακο την καρτερία.

8. ἐτράπεθ’ = ἐτράπετο

8. ἕλκος, -εος, τό = πληγή, τραύμα

8. ἀναστένομεν
ἀναστένω = στενάζω μεγαλόφωνα
ἐτράπεθ’ - ἀναστένομεν: αλλαγή προσώπου (γ' πληθυντικό - α' ενικό)

9. ἐξαῦτις (επίρρημα) = πάλι, και πάλι

9. ἐπαμείψεται
ἐπαμείβομαι = επισκέπτομαι διαδοχικά, τον καθένα με την σειρά

10. τλῆτε : προστακτική αορίστου του ρήματος:
*τλάω = αντέχω, κάνω κουράγιο·
ο ριζικός αυτός τύπος, που δεν χρησιμοποιείται, συμπληρώνεται ως εξής: μέλλοντας: τλήσομαι, αόριστος β': ἔτλην, παρακείμενος με σημασία ενεστώτα : τέτληκα

10. ἀπωσάμενοι
μετοχή αορίστου του ἀπωθέομαι, -οῦμαι = απωθώ, διώχνω,
(ὠθοῦμαι, ἐωθούμην, ὤσομαι, ὠσθήσομαι, ἐωσάμην, ἐώσθην , ἔωσμαι)

Λεξιλόγιο

1. Γύγης : βασιλιάς των Λυδών (685-652), φημισμένος για τα πλούτη του. H αναφορά του ονόματος του στο απόσπασμα αποτελεί βασικό στοιχείο για τη χρονολόγηση του ποιητή.

1. Γύγεω = Γύγαο = Γύγου

2. εἷλε
αἱρέω, -ῶ = συλλαμβάνω, κυριεύω
(αἱρῶ, ᾕρουν, αἱρήσω, εἷλον, ᾕρηκα, ᾑρήκειν)

2. πω
εγκλιτικό μόριο· ακολουθεί συνήθως έπειτα από άρνηση.

2. ζῆλος, -ου, ὁ (πβ. ζέω = βράζω) = αντιζηλία, φθόνος για κάτι (εδώ) β) ευγενής άμιλλα

2. ἀγαίομαι (επικός και ιωνικός τύπος) = ἄγαμαι = φθονώ, δυσανασχετώ

3. ἐρέω (επικός και ιωνικός τύπος) = ἐράω, -ῶ = αγαπώ, επιθυμώ

3. τυραννίς , -ίδος, ἡ = απόλυτη εξουσία, κυριαρχία
H αρχαιότερη μνεία της τυραννίδας. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά με αρνητικό περιεχόμενο για να δηλώσει μια μορφή μη κληρονομημένης μοναρχίας.

Λεξιλόγιο

1. Ο στίχος παρουσιάζει προβλήματα, διότι η παράδοση του κειμένου δεν ικανοποιεί.

ἰθύς (επικός και ιωνικός τύπος)= εὐθύς, -εῖα, -ύ = ευθύς, απλός, άμεσος

2. ὀρθοῦσιν
ὀρθόω = ορθώνω, στήνω, σηκώνω· (εδώ) επαναφέρω στην υγεία, στην ευτυχία

2. μελαίνηι
μέλας, μέλαινα, μέλαν = μαύρος, σκοτεινός

2. χθονί
χθών, χθονός, ἡ (ποιητικός τύπος) = η γη

3. ἀνατρέπουσι
ἀνατρέπω: ανατρέπω, (εδώ) καταστρέφω

4. ὑπτίους
ὕπτιος, -α, -ον = ξαπλωμένος ανάσκελα, πεσμένος με την πλάτη στη γη (αντίθετο: πρηνής)

5. βίου
βίος, -ου, ὁ = (εδώ) τα προς το ζην, τα απαραίτητα αγαθά

5. χρήμηι (ιωνικός τύπος) = χρείᾳ
χρήμη, ἡ = χρεία = ανάγκη, έλλειψη, φτώχεια

5. πλανᾶται
πλανάομαι, -ῶμαι = περιφέρομαι, περιπλανιέμαι

5. νόου
νόος, νόου, ὁ = νους (αττικός τύπος) = μυαλό, πνεύμα, νους, λογική

5. παρήορος, -ον (επικός και ιωνικός τύπος, < παραείρω) = παράορος (αττικός και δωρικός τύπος) ενωμένος ή κρεμασμένος στο πλάι, (μτφ.) παράλογος

5. νόου παρήορος = παραλογισμένος, ανισόρροπος

Λεξιλόγιο

1. Λεπτίνεω = Λεπτίνου

1. θυμός, ὁ = ψυχή

2. ἐφ’ ... ἄγηι
ἐπάγω = φέρνω, επιφέρω

3. φρονέουσι
φρονέω = καταλαβαίνω, πιστεύω, έχω τη γνώμη

3. τοῖ’ = τοῖα
τοῖος, τοία, τοῖον = (δεικτική αντωνυμία, κυρίως ποιητική) τέτοιος

3. ἐγκυρέωσιν
ἐγκύρω, ἐγκυρέω (με δοτική) = συναντώ, απαντώ, μου τυχαίνει κάτι

3. ἔργμασιν
ἔργμα, -ατος, τό (ποιητικός τύπος ) = ἔργον = εργασία, πράξη

I. H επαναστατημένη ποίηση του Αρχίλοχου και η εξέγερσή του εναντίον των παραδοσιακών αξιών δεν εξηγείται με απλή αναφορά στη διπλή προέλευσή του —ήταν νόθος γιος ενός αριστοκράτη και μιας δούλης. Το επάγγελμα που άσκησε ο Αρχίλοχος, μισθοφόρος στρατιώτης - ποιητής —αν οι σχετικοί στίχοι αποτελούν βιογραφικό στοιχείο— είναι ένας νέος επαγγελματικός συνδυασμός, προϊόν των νέων ιστορικών συνθηκών· ούτε όμως κι αυτό εξηγεί τη ριζική αλλαγή ποιητικής πλεύσης. Γενικά, η ιστορική και η βιογραφική πλάνη ελλοχεύει ως ο μεγαλύτερος κίνδυνος παρεξήγησης των στίχων του Αρχίλοχου. Είναι πολύ ασφαλέστερο, παραμερίζοντας τους εξωγραμματειακούς παράγοντες, να μείνουμε στον χώρο της ποίησης: ο διάλογος (στην περίπτωση αυτή αντίλογος) με τον Όμηρο αποκαλύπτει αρκετά από τα μυστικά που κρύβει η ποίηση αυτή.

Το απ. 3 βάλλει εναντίον του δόγματος περί "ενότητας των αρετών στο ίδιο πρόσωπο" που χαρακτήριζε το ομηρικό έπος.

Το απ. 4 έρχεται σε αντίθεση προς το ιδεώδες του ηρωικού κλέους (και της παραγόμενης υστεροφημίας) ως ρυθμιστή της ζωής και του θανάτου για τον ομηρικό ήρωα της Ιλιάδας.

Το απ. 5 αιωρείται μεταξύ της αμετακίνητης τάξης πραγμάτων, που προέβαλλε το έπος και της ποιητικής αποτύπωσης της διαρκούς μεταβολής των πάντων που έφερε η νέα τάξη πραγμάτων στην εποχή του αποικισμού. Ανεπηρέαστη δεν μένει ούτε η φυσική τάξη.

6-7: Τλημοσύνη ονομάζεται το αντίδοτο στις αλλαγές (κυρίως στις συμφορές) —η αρετή αυτή είναι περισσότερο οδυσσειακή (δηλαδή του νεότερου μεταπολεμικού έπους) παρά ιλιαδική (δηλαδή της παλαιότερης ηθικής της Ιλιάδας). Το περιεχόμενο της τλημοσύνης, όπως αυτό προκύπτει μέσα από τη συμπεριφορά του κορυφαίου ήρωα στα επεισόδια και στις περιπέτειες της Οδύσσειας αποκαλύπτεται ως η σιδηρά και ακατάβλητη εκείνη δύναμη, χάρη στην οποία ήρωας αναδεικνύεται όχι όποιος αποδεικνύεται γενναιότερος και ικανότερος στη μάχη, αλλά εκείνος που, εντός και εκτός του πεδίου της μάχης, κυριαρχεί πλήρως πάνω στα αισθήματά του· αυτός που αντιστέκεται στις προκλήσεις, και σπάζει τελικά τα δεσμά που τον δένουν με τους πειρασμούς. Οι δυνάμεις αντοχής του Οδυσσέα πάνω απ’ όλα παίρνουν τη μορφή του ελέγχου που ασκεί ο υπολογιστικός νους πάνω στα βίαια πάθη της ψυχής και της καρδιάς. Μια από τις κορυφαίες στιγμές όπου θριάβευσε η αρετή αυτή: στην αρχή της ραψωδίας υ, όταν ο Οδυσσέας την παραμονή ακριβώς της μνηστηροφονίας, καταφέρνει να αυτοσυγκρατηθεί να μη σκοτώσει τις άπιστες δούλες του που τις αντιλαμβάνεται να ερωτοτροπούν με τους μεθυσμένους μνηστήρες —το αντίθετο θα είχε οδηγήσει σε πρόωρη αποκάλυψη της ταυτότητάς του, σε ματαίωση του σχεδίου και στο άδοξο τέλος του πορθητή της Τροίας. Εκεί ο Οδυσσέας εξωτερικεύει έναν παθητικό μονόλογο με τον εαυτό του, και αποκαλύπτει πως —παρά τον οξύ πόνο που ένιωσε— δεν υπέκυψε στον πειρασμό να εκδικηθεί αμέσως τον χαμό των εταίρων του στη σπηλιά του Κύκλωπα, όταν τους καταβρόχθιζε με αγριότητα το μεθυσμένο τέρας — γιατί το αποτέλεσμα θα ήταν να εγκλωβιστούν σε μια σπηλιά χωρίς έξοδο και να χαθούν άδοξα όλοι τους.

Το πλήρες νόημα αυτό της οδυσσειακής αρετής της τλημοσύνης γίνεται αντιληπτό και εκ του αντιθέτου: αν την φανταστούμε στον αντίποδα της περίπτωσης του Αχιλλέα, του μεγάλου πρωταγωνιστή του παλαιότερου και παραδοσιακότερου έπους. Του νεαρού εκείνου ήρωα, του οποίου το πολεμικό ήθος, ενώ εκκινεί από τα ευγενέστερα κίνητρα της ιπποτικότατης αίσθησης της προσωπικής τιμής και της φιλοτιμίας, προκαλεί τελικά την "καταραμένη" και ανεξέλεγκτη σύγκρουση μεταξύ των δύο αρχηγών, και (κατά το προοίμιο της Ιλιάδας) στοίχισε στο ελληνικό στρατόπεδο την άγρια και παρατεταμένη αιματοχυσία που περιγράφει ο ποιητής της Ιλιάδας συχνά με τον ωμότερο τρόπο και με τις φρικτότερες λεπτομέρειες.

8. Το τι α π ο ρ ρ ί π τ ε ι κανείς μέσα σ’ αυτή τη νέα τάξη πραγμάτων είναι σημαντικό —ιδίως όταν πρόκειται για όσα τιμά και ο παλιός κώδικας αλλά και οι νέες φιλοδοξίες. Ο Αρχίλοχος τοποθετείται σαφώς.

9-10. Ε φ ή μ ε ρ ο ς ο άνθρωπος, όχι "εφήμερης διάρκειας", αλλά "υποκείμενος στις αλλαγές της κάθε μέρας"—και τη μέρα του ανθρώπου την ορίζει μόνος ο πατέρας των θεών. Πλήρης ρευστότητα. Νέο ήθος. Και πάλι η αφετηρία της έννοιας αυτής εντοπίζεται στα ομηρικά έπη. Βλ. τους στίχους της Οδύσσειας σ 130:

Για τον αρχαϊκό άνθρωπο ο εξωτερικός κόσμος γίνεται αντιληπτός ως πεδίο εναλλαγής και σύνθεσης στοιχείων άκρως αντίθετων μεταξύ τους· με αφετηρία ζεύγη αντιθέτων (σαν τα: αέρας - νερό· ψυχρό - θερμό· νόσος - υγεία κ.ο.κ.) επιχειρούν οι φιλόσοφοι συλλάβουν την αλλαγή και την κίνηση, τη γένεση και τη φθορά στον φυσικό κόσμο. Κατ’ αναλογίαν πιστεύουν ότι και η εσωτερική ζωή του ανθρώπου αποτελεί πεδίο όπου κυριαρχούν εναλλακτικά ή σύγχρονα άκρως αντίθετες μεταξύ τους καταστάσεις· το αποτέλεσμα είναι οι ακραίες αυτές αλλαγές να μεταμορφώνουν τη φύση του ανθρώπου, και να τον κάνουν να αισθάνεται έρμαιο ενός παιχνιδιού, που τα νήματά του κινούν κατά την αυθαίρετη βούλησή τους οι θεοί. Ο άνθρωπος αλλάζει όπως αλλάζει η μέρα. Αυτή την ισορροπία του "εφήμερου" ανθρώπου την βλέπουν ευάλωτη και εύθραυστη όχι μόνον ο Αρχίλοχος, αλλά και ο Θέογνης και ο Πίνδαρος, μεταξύ άλλων αρχαϊκών ποιητών. Ο άνθρωπος στέκει απέναντι στις διαδοχικές μεταβολές του φυσικού και του κοινωνικού του περίγυρου χωρίς λύση —"αμήχανος". H "αμηχανία" γίνεται βασική στάση ζωής, και η ποίηση δείχνει αμέριστη κατανόηση και συμπόνοια γι’ αυτήν.

Την οξεία αυτή συνείδηση του εφήμερου χαρακτήρα του κόσμου και της βασικής αμηχανίας του ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν, όπως την έχουν επιβάλει ο νέος κόσμος και ο νέος τρόπος ζωής στη μητροπολιτική Ελλάδα και στις αποικίες σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, έρχεται όχι μόνον να την εκφράσει, αλλά και να την εμβληματοποιήσει η κατεξοχήν ποίηση της εποχής, η λυρική ποίηση. Ως ε φ ή μ ε ρ ο βλέπει όχι μόνον το αντικείμενό της αλλά και τον ίδιο τον εαυτό της η ποίηση —γεγονός που, φυσικά, δεν συγκρούεται ούτε αντιφάσκει προς τις πολλές σύγχρονες μαρτυρίες που φανερώνουν πόσο περήφανος αρχίζει να αισθάνεται αυτή την εποχή ο αρχαϊκός τεχνίτης για τα έργα της τέχνης του και ο αρχαϊκός ποιητής για τα ποιητικά του δημιουργήματα. Σε αντιδιαστολή προς το τόσο διαφορετικό και αυτοχαρακτηριζόμενο ως "αιώνιο" έπος, εφήμερη, με αυτό το νόημα, δεν μπορούσε παρά να αισθάνεται για τον εαυτό της η ποίηση του "εδώ και του τώρα" και της "τάδε ή της δείνα" συγκεκριμένης περίστασης.

Απόσπ. 1

1. Τιτλοφορήστε το απόσπασμα.

2. Με ποια εκφραστικά μέσα αναπτύσσεται η περιγραφή; Τη θεωρείτε ρεαλιστική και, αν ναι, γιατί;

Απόσπ. 2

3. Σε τι συνίσταται η πρωτοτυπία της αυτοπαρουσίασης του ποιητικού υποκειμένου;

Απόσπ. 3

4. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους επιτυγχάνεται η αποτελεσματικότητα των περιγραφών; Δώστε έμφαση στην παρουσία και στη διάταξη των επιθέτων.

5. Νομίζετε ότι κάποιο επίθετο έχει προνομιακή θέση στο απόσπασμα και πώς την δικαιολογείτε;

6. Μελέτησε την ομηρική περιγραφή του Αγαμέμνονα στην Ιλ. Γ 169 (τον περιγράφει η Ελένη στον Πρίαμο: ἡύς τε μέγας τε (...) καλὸν δ’ οὕτω ἐγὼ οὔπω ἴδον ὀφθαλμοῖσιν, οὐδ’ οὕτω γεραρόν: «(Ποιος να είναι εκείνος) ο αψηλόκορμος κι αρχοντικός Αργείος; ... τόσο όμορφο τα μάτια μου δεν έχουν δει ποτέ τους· μηδέ και τόσο αλήθεια πέρφανο· (ρηγάρχης πρέπει νά ’ναι)».
Ανατρέπει ή προσαρμόζει ο Αρχίλοχος το ομηρικό ιδανικό του πολεμιστή;

7.  βεβηκώς: Σχηματίστε νεοελληνικά σύνθετα με το ρήμα ως δεύτερο συνθετικό.

Απόσπ. 4

8. Σχολιάστε τη χρήση των ρημάτων και των χρόνων για την οργάνωση της αφήγησης.

9. Με ποιον τρόπο εκλογικεύεται η στάση του υποκειμένου απέναντι στην παραδοσιακή αντίληψη για το χρέος του πολεμιστή;

10. Αφού μελετήσετε το ακόλουθο κείμενο (απ. 133 W) εντοπίστε την αξία του ηρωϊκού έπους την οποία ανατρέπει ο Αρχίλοχος σ’ αυτά τα δύο αποσπάσματα.

Απόσπ. 5

11. Χωρίστε το απόσπασμα σε ενότητες και παρατηρήστε τη λογική εξέλιξη της σύνθεσης. Σε ποιους στίχους περιέχεται η κεντρική ιδέα και πώς τονίζεται;

12. Εντοπίστε τις λογικές ανατροπές του κειμένου. Με ποιο γνωστό, από τη λογοτεχνική παράδοση, σχήμα εισάγονται; Τι προσπαθεί να εκφράσει για την εποχή του ο ποιητής;

Απόσπ. 6

13. Εντοπίστε το πολεμικό λεξιλόγιο του αποσπάσματος. Για ποιο λόγο νομίζετε ότι καταφεύγει σ’ αυτό ο ποιητής και τι πετυχαίνει με τη χρήση του;

14. Σε ποια ιδέα καταλήγει το απόσπασμα; Ποια αρχαιοελληνική αρετή υποβάλλεται ως ορθότερος τρόπος αντιμετώπισης των εναλλαγών της ανθρώπινης ζωής;

15. Σχηματίστε νεοελληνικούς ονοματικούς τύπους από τα ρήματα του αποσπάσματος.

Απόσπ. 7

16. Τι κοινό παρατηρείτε ανάμεσα στις ψυχοσωματικές αντιδράσεις εκείνων που θρηνούν τους νεκρούς και στα δεινά των πολιτών που έχασαν τη ζωή τους στο ναυάγιο;

17. Ποια αρετή είναι το αντίδοτο στις συμφορές που περιγράφονται, και ποιος ομηρικός ήρωας χαρακτηρίζεται από αυτή;

18. κήδεα, θαλίης, τλημοσύνης, φάρμακον, ἕλκος: Ποια είναι τα αντίστοιχα αρχαία ρήματα και ποια η σημασία τους;

Απόσπ. 8

19. Τιτλοφορήστε το απόσπασμα.

20. Πώς κλιμακώνεται η έμφαση; Με ποια εκφραστικά μέσα καταλήγει ο ποιητής στην απόρριψη των συμβατικών αξιών της εποχής του;

Απόσπ. 9

21. Σημειώστε το σχήμα των αντιθέσεων.

Αποσπάσματα 9 και 10

22. Στην Ιλιάδα το φρόνημα και η συμπεριφορά των ηρώων είναι πάντα αμετάβλητα. Ποια καινούργια αντίληψη για τον άνθρωπο εκφράζεται στα δύο αποσπάσματα;

23. ἐγκυρέωσιν, ἔργμασιν:Βρείτε νεοελληνικά ομόρριζα και παρατηρήστε τις σημασιολογικές αλλαγές.

Γενική ερώτηση

24. Ποιο είναι το καινούργιο σύστημα αξιών που προβάλλει ο Αρχίλοχος και ποια η διαλεκτική σχέση του συστήματος αυτού με το έπος;