IV.

Διάγραμμα της εξέλιξης της Λυρικής Ποίησης

H Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση 650 - 450 π.Χ.

H λυρική ποίηση διέγραψε έναν πλήρη κύκλο μέσα σε διάστημα διακοσίων περίπου ετών, διαρκώς ετεροκαθοριζόμενη από το εκθαμβωτικό ομηρικό έπος, το οποίο ασκούσε ακαταμάχητη έλξη πάνω στον ελληνισμό και ποτέ δεν έπαψε να προκαλεί σε συγκρίσεις:

—Στο αρχικό στάδιο, σκιώδεις για μάς ποιητικές μορφές όπως ο Τ έ ρ π α ν δ ρ ο ς (ή αργότερα ο Στησίχορος) μοιάζει να ακολουθούν τον δρόμο του Ομήρου: απλά μελοποιούν μυθικές αφηγήσεις επικού τύπου. Αντίθετα, το ποιητικό πρόγραμμα του Αρχίλοχου στοχεύει στη χάραξη μιας νέας λυρικής πορείας με προγραμματική συνολική ανατροπή του έπους σε επίπεδο θεματικό, μετρικό-τεχνικό και ιδεολογικό:

(α) σε επίπεδο θεματικό αποστρέφεται τον μύθο· (β) σε επίπεδο μέτρου και τεχνικής, αφενός στη θέση του κατά στίχον μονότονα επαναλαμβανόμενου δακτυλικού εξαμέτρου, εμφανίζει μεγάλη ευρηματικότητα σε μετρικά σχήματα και στροφικές ενότητες, και αφετέρου εγκαινιάζει τις στρατηγικές και τον τρόπο του βραχέος άσματος· (γ) σε επίπεδο ιδεολογίας, απορρίπτει κατηγορηματικά τις αξίες του επικού κόσμου: στη θέση του κλέους ως κεντρικής αριστοκρατικής αξίας για τον άνδρα, προβάλλει τη συναίσθηση του πόσο εύθραυστη και εφήμερη είναι η ανθρώπινη ύπαρξη, και στη θέση της ανδρείας ως της κατεξοχήν ανδρικής συμπεριφοράς για την κατάκτηση του κλέους, πλήρης κατανοήσεως αναγνωρίζει τον καίριο ρόλο της ανθρώπινης αμηχανίας.

—Αργότερα, και με τους τρεις εκπροσώπους της λεσβιακής μονωδίας, Αλκαίο, Σαπφώ και Ανακρέοντα, η ιδιότυπη τεχνική του αρχαϊκού λυρισμού φτάνει στην ωρίμανσή της. Μόνον όμως μέσα από την ποίηση της Σαπφώς (βλ. το οἱ μὲν ἰππήων στρότον) βρίσκει έκφραση η δεύτερη ανατροπή των παραδοσιακών συντεταγμένων της παλαιάς ποίησης, με σημαντικές φιλοσοφικές προεκτάσεις: τώρα προβάλλεται το δόγμα που δίνει το προβάδισμα στην απολύτως προσωπική επιλογή του ατόμου έναντι των (επικής καταγωγής) σταθερών, κοινών και δεδομένων προτιμήσεων και αξιών του συλλογικού σώματος. Με τον Αλκαίο η οξύτητα των πολιτικών αγώνων μεταφράζεται σε γνήσια ποίηση, ενώ στον Ανακρέοντα τα πάθη του κρασιού και του έρωτα μετατρέπονται σε υψηλή τέχνη, δηλαδή σε τέχνη που τέρπει και συνάμα προκαλεί σε στοχασμό.

—Στη χρυσή εποχή της λυρικής ποίησης, δεσπόζει η χορική ποίηση του Ίβυκου, η οποία, απομακρυνόμενη από την προηγούμενη γραμμική (και απλούστερα παρατακτική) ανάπτυξη του ποιήματος του παραταύτα πολύχρωμου και θελκτικού Αλκμάνος, καθίσταται πλέον ένα πολυεπίπεδο μουσικό μπαρόκ, με μια προκλασική αίσθηση οργανικής ενότητας και συνοχής. Στην ωδή, μάλιστα, για τον Πολυκράτη, αντιπαρατίθεται περήφανα το τραγούδι προς τα έργα της πολεμικής ανδρείας, ως μέσο για την εξασφάλιση υστεροφημίας. Σύμφωνα με την κρίση των αρχαίων, μόνον με τον Πίνδαρο αγγίζουμε την κορυφή του αρχαιοελληνικού λυρισμού· το μοναδικό αυτό επίτευγμα μεστής αρχαϊκής τεχνικής διακρίνεται για τη ρωμαλέα εικονοποιΐα του, τα "πολυδαίδαλα ρήματα" και τη βαθιά θρησκευτική εμπνοή του μαντείου των Δελφών· συνάμα επανέρχονται ανανεωμένα τα δικαιώματα του μύθου στον χώρο της λυρικής ποίησης —το όλο συνθέτει ένα νέο ουσιαστικά συνδυαστικό είδος "λυρικής αφήγησης". Πρόκειται για την πιο ολοκληρωμένη, όσο ξέρουμε σήμερα, αντιπρόταση του αρχαϊκού λυρισμού στη συνολική πρόταση του αρχαϊκού έπους. Με τον τεχνικά άρτιο B α κ χ υ λ ί δ η τόσο πολύ υπερτονίζεται η θεατρική δομή του χορικού άσματος, ώστε μπαίνουμε ήδη στη μεγάλη περιοχή του δράματος. Τέλος, τόσο η στοχαστική και όσο και η θρηνητική ποίηση του πολυγραφότατου και σοφού Σιμωνίδη προτείνει μιαν εκδοχή του οικουμενικού ανθρωπισμού που συγκλονίζει τον σημερινό αναγνώστη.¹

—Ελεγεία και Ίαμβος. —Οι στοχαστικοί δρόμοι ήδη της πρώιμης ελεγείας την οδηγούν στην πραγμάτευση των σχέσεων ατόμου και πόλης: μετά από το σχετικώς απλούστερο (ως γλώσσα, δομή και περιεχόμενο) παραινετικό πολεμιστήριο άσμα του Καλλίνου και την συνθετότερη ιδεολογική επεξεργασία της πολεμικής παραίνεσης στα χέρια του Τυρταίου (πάντα σε εξάρτηση από τον Όμηρο), ο νομοθέτης-ποιητής Σόλων ανεβαίνει στο πιο ψηλό σκαλί: σε υψηγόρους στίχους εκφράζει μια βαθιά θεολογική πολιτική πρόταση, ως το θεωρητικό υπόβαθρο της νομοθετικής του πράξης για την πόλη της Αθήνας. Παρακολουθώντας, μάλιστα, έναν υπαινιγμό της Οδύσσειας, επεξεργάζεται και την παραδοσιακή έννοια της μοίρας και το σύμπλεγμα "ενοχής και τιμωρίας" με τρόπο τόσο ευρηματικό και εντυπωσιακό, που άνοιξε διάπλατα τον δρόμο για την ανάπτυξη του κεντρικού προβληματισμού της αισχύλειας τραγωδίας. Καθυστερημένος πεζοπόρος μοιάζει πλάι του ο γνωμολογικός Θέογνης, μονίμως διαμαρτυρόμενος για την έκπτωση των αξιών της παλαιάς αριστοκρατίας —χωρίς την παραμικρή πολιτική πρόταση.

—H παλαιά ιαμβογραφία —με τον πεζότερο μετρικό ρυθμό και τα ανάλογα θέματά της—, απομακρυνόμενη ολοένα και περισσότερο από την καταγωγική "αισχρολογία" και το προσωπικό σκώμμα (το ἰαμβίζειν), με τον Αρχίλοχο είχε περιοριστεί στην ποιητική επένδυση βίαιων και ανελέητων προσωπικών επιθέσεων. Τελικά ανεβαίνει και αυτή, με τον Σ η μ ω ν ί δ η τον Αμοργίνο, στο ανώτερο επίπεδο μιας έμμεσης έστω έκφρασης κοινωνικής κριτικής. O πικρός και απαισιόδοξος Σημωνίδης και κάποιοι γλυκά μελαγχολικοί τόνοι του Μίμνερμου (ἡμεῖς δ’, οἷά τε φύλλα) συμπληρώνουν την εικόνα της ιαμβικής ποίησης, με βάση πάντα τα απελπιστικώς ελάχιστα που γνωρίζουμε γι’ αυτήν. O Όμηρος, όταν καν απηχείται, ακούγεται ως διακριτική υπόκρουση χαμένη στο βάθος.

Οι 16 κυριότεροι εκπρόσωποι της Λ.Π. κατά είδη

H μικρή αυτή σχολική επιλογή, ακολουθώντας το επίσημο Αναλυτικό Πρόγραμμα, περιλαμβάνει σε αδιάφορη σειρά τα προβλεπόμενα αποσπάσματα από τους εξής δέκα εκπροσώπους της στενότερης και ευρύτερης λυρικής ποίησης: Αρχίλοχο, Μίμνερμο, Σαπφώ, Σόλωνα, Αλκαίο, Αλκμάνα, Θέογνη, Στησίχορο, Πίνδαρο και Σιμωνίδη.

H λυρική ποίηση μετά το τέλος της αρχαϊκής εποχής

Λυρική ποίηση εξακολουθεί να γράφεται και μετά το 450 ως το τέλος της κλασικής εποχής (αν και μάλλον σε περιορισμένη κλίμακα και υπό τη σκιά της δραματικής ποίησης που μεσουρανεί τώρα), είτε αυτόνομα είτε με τη μορφή του ανανεωμένου "νόμου" και του "νέου διθύραμβου". Άλλοτε πάλι μετενσαρκώνεται στα χορικά κυρίως (αλλά και σε κάποια άλλα) τμήματα του αττικού δράματος. Ενώ στο πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. η κλασική ελεγεία στερεύει σχεδόν ολοσχερώς, και απολύτως ο ίαμβος, στο τελευταίο τέταρτο του ίδιου αιώνα, αναβιώνουν όλα συνειδητά —αλλά πλέον μιλούμε για "αλεξανδρινή ποίηση".

Κατά την αλεξανδρινή εποχή, εμφανίζονται υβριδικές μορφές λυρικής "ποίησης του βιβλίου", και μετά κλείνει το κεφάλαιο της δημιουργικής σύνθεσης. Εφεξής καλλιεργούνται, επιβιωτικά ή αναβιωτικά, προπάντων η ποίηση του ελεγειακού διστίχου, και λιγότερο των ανακρεοντείων και της σαπφικής στροφής. Μολονότι αυτοφυής και δημώδης λυρική ποίηση δεν έπαψε ποτέ να συντίθεται στην Ελληνική Ανατολή και στη Ρωμαϊκή Δύση, σε όλο τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση διαπιστώνεται ένα παράλληλο ρεύμα λόγιας λυρικής ποίησης με επιλεκτική μόνον συνέχεια προς τον αρχαϊκό λυρισμό, στα θέματα και στις εκφραστικές προτιμήσεις, στη στιχουργική και στην περιγραφική επιμονή.

Στα νεότερα χρόνια, στη μεταβεβλημένη πλέον σχέση ατόμου και κοινότητας αντιστοιχεί η λυρική ποίηση του ατόμου· αυτή επιπόλαιη μόνον και παραπλανητική σχέση έχει με τον αρχαίο λυρισμό. H υποκειμενική αυτή ποίηση αποθαρρύνει τους εύκολους παραλληλισμούς. Στην Ευρώπη, η αναβίωση, με τα κινήματα του κλασικισμού, του παρνασσισμού (και τις άλλες μόδες) επανέφερε σε κυκλοφορία κάποιες από τις παλαιές συμβάσεις του αρχαίου λυρισμού, τόσο στα θέματα (έρωτας, κρασί, ζωή και θάνατος, νιάτα και γηρατειά, φύση) και σε ζητήματα τεχνικής —κάποτε μάλιστα ευνόησε μιμητικές αποδράσεις με τη μορφή της ανακρεόντειας ή της πινδαρικής ποίησης. Δημιουργήθηκαν μάλιστα και κάποιες βραχύβιες σχολές.

Στη νεοελληνική ποίηση: η επανασύνδεση του λυρισμού με τις αρχαίες πηγές του συνήθως έγινε έμμεσα, πάλι μέσα από τον ευρωπαϊκό δίαυλο (κινήματα κλασικισμού, ρομαντισμού, παρνασσισμού, συμβολισμού). Ουσιαστικότερη σύνδεση με τον αρχαϊκό λυρισμό επιδίωξαν οι εκπρόσωποι της γενιάς του '30, στο πλαίσιο των αναζητήσεών τους για τις ρίζες της ελληνικότητας.

¹ Μολονότι για τον Κοϊντιλιανό ο μακρώ σπουδαιότερος των λυρικών είναι ο Πίνδαρος, σημειώνει ένας άλλος αρχαίος κριτικός, ο Διονύσιος: (ο Σιμωνίδης) βελτίων εὑρίσκεται καὶ Πινδάρου, τῷ οἰκτίζεσθαι μὴ μεγαλοπρεπῶς ὡς ἐκεῖνος, ἀλλὰ παθητικῶς (= ο Σιμωνίδης αποκαλύπτεται ανώτερος και του Πινδάρου, γιατί εκφράζει τον οίκτο όχι με μεγαλοπρέπεια, όπως εκείνος, αλλά με πάθος).