II.

Βασικές έννοιες. Οι απαρχές και οι πηγές της Λυρικής Ποίησης

Ένταξη της λυρικής ποίησης στην τριάδα των γενών της ποίησης

Τα τρία γένη της ποίησης είναι, ως γνωστόν, το Έπος, η Λυρική Ποίηση και το Δράμα. Ποια είναι τα κύρια κατασκευαστικά χαρακτηριστικά τους; —Γενικά (αλλά και ειδικά για την ελληνική λογοτεχνία), το έπος αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο μια ιστορία (από τον μύθο)· το δράμα κυρίως¹ παριστάνει επί της σκηνής μια υπόθεση (η οποία στην τραγωδία κατά κανόνα είναι αντλημένη πάλι από τον μύθο), άρα είναι ποίηση του δεύτερου προσώπου· η λυρική ποίηση, περιγράφει σε πρώτο πρόσωπο μια εικόνα ή μια κατάσταση, διαδικασία κατά την οποία είτε (συχνότερα) αποφεύγει τον μύθο, είτε (σπανιότερα) τον χρησιμοποιεί σε πολύ περιορισμένη όμως κλίμακα και για να παραδειγματίσει και να φρονηματίσει.

*

επική  α φ ή γ η σ η  και λυρική  π ε ρ ι γ ρ α φ ή

Για την κατανόηση της κεντρικής γραμματολογικής διάκρισης μεταξύ λυρικής περιγραφής και επικής αφήγησης, σύγκρινε τα ακόλουθα δύο ποιητικά δείγματα: Το πρώτο είναι ένα απόσπασμα (στ. 381-97) από τη μεσαιωνική Διήγηση Απολλώνιου του Τυρίου :

Χωρίο καθαρόαιμα αφηγηματικό. Εξ ορισμού η αφήγηση συναρθρώνεται από τα ρήματα των κυρίων προτάσεων, τα οποία όσο αφθονότερα είναι σε ένα χωρίο τόσο αποφασιστικότερα αφηγηματικό χαρακτήρα του προσδίδουν —και αυτά δεν αφθονούν απλώς στο απόσπασμα αυτό αλλά κυριαρχούν απόλυτα, όπως δείχνει η υπογράμμιση. H επικράτηση των "χρονικών λέξεων", που είναι τα ρήματα, δείχνει ότι η αφήγηση αναπτύσσεται στον χ ρ ό ν ο. Εξαίρεση στην αφηγηματική κατασκευή αποτελούν οι "περιγραφικές" ή "ζωγραφικές" ανταύγειες που προσθέτουν τα πέντε έξι επίθετα.

Εντελώς διαφορετικό είναι το υπ’ αρ. 7 ποίημα από τις "Εκατό φωνές" του Κωστή Παλαμά:

Απόσπασμα αμιγώς περιγραφικό. Εξ ορισμού "περιγράφει" ένα απόσπασμα όταν σ’ αυτό ποσοτικά υπερτερούν όχι τα ρηματικά στοιχεία του λόγου (και εννοούμε: τα ρήματα των κυρίων προτάσεων), αλλά τα ονοματικά, δηλαδή τα ουσιαστικά και τα επίθετα (όπως και οι περιγραφικές αναφορικές προτάσεις, οι επιθετικές μετοχές, και η συντακτική παράθεση). Εδώ επικρατεί η λυρική περιγραφή, που απλώνεται στον χ ώ ρ ο, υποχρεώνοντας και το δικό μας βλέμμα να κινηθεί στον χώρο του ποιήματος —εσωτερικό και εξωτερικό. Όταν τα ρήματα απουσιάζουν ολοσχερώς όπως εδώ, τότε απουσιάζει η διάσταση του χρόνου, και τίποτα δεν "συμβαίνει": γιατί και το μοναδικό εκφραστικό ρήμα, το "αργολυγάει", άδειο από δράση μοιάζει να μην ανήκει στα ενεργείας σημαντικά (λχ. τρέχω, λύνω, ποτίζω), αλλά στα καταστάσεως σημαντικά ρήματα (και η περιγραφή, θυμίζω, είναι μιας εικόνας περιγραφή ή μιας κατάστασης)—και, απροσδόκητα, έρχεται κι αυτό να προστεθεί στα "περιγραφικά" στοιχεία, που ακινητοποιούν το τοπίο (σαν τη φωτογραφία) μέσα στον χρόνο.

Φυσικά, καθαρώς περιγραφικά ποιήματα δεν υπάρχουν, όπως δεν υπάρχουν ούτε αμιγείς αφηγήσεις, πλην ακραίων περιπτώσεων. Ανάλογα με την ποσοστιαία σύσταση ενός ποιήματος σε περιγραφή, αφήγηση ή και δραματική ανταλλαγή, δικαιούται κανείς κατασκευαστικά να το χαρακτηρίσει "λυρικό" (δηλαδή λυρικότροπο), "επικό" (επικότροπο) κ.ο.κ. Από την άλλη μεριά, έντονα δραματικό στοιχείο περιέχουν οι νεοελληνικές μπαλάντες (του τύπου λ.χ. του νεκρού αδελφού).

*

Ως προς το μέγεθος: μακρό το έπος (μετριέται σε χιλιάδες στίχων), μεσαίο το δράμα (με κατά μέσον όρο 1000 έως 1600 στίχους), βραχύ (μέχρι διστίχου!) το λυρικό ποίημα. Στην εκφορά: εκφραστικά απαγγελτικό το συνθεμένο σε εξαμέτρους στίχους έπος της εποχής των ραψωδών· αδόμενη η λυρική ποίηση (σε μεγάλη ποικιλία μέτρων) με συνοδεία μουσικού οργάνου· μικτό, το δράμα.

οι απαρχές της λυρικής ποίησης

Μονάδα της λυρικής ποίησης είναι αναμφίβολα το τραγούδι (που, σε τελευταία ανάλυση, ανάγεται στη μουσική των ήχων της γλώσσας), και αυτό ανέκαθεν και σε όλους τους λαούς συνοδεύει τις θρησκευτικές τελετές και τις οικιακές ή αγροτικές εργασίες. Το ανώνυμο, ή δημώδες, προλογοτεχνικό τραγούδι υπήρξε τόσο στην ελληνική προϊστορία, όσο και στην εποχή όπου δημιουργήθηκε και μεσουράνησε το "προφορικό έπος", όπως μάς αφήνουν να κατανοήσουμε τα ίχνη "λυρικών" τραγουδιών που εντοπίζονται μέσα στα ομηρικά έπη:

Στην Ιλιάδα: ένας "παιάνας" άδεται (Α 472) για να εξιλεωθεί ο οργισμένος Απόλλων, αλλού (Σ 493) ηχεί ένας "υμέναιος", τραγούδι του γάμου· "θρήνοι" (μοιρολόγια) ακούγονται για τον Πάτροκλο (από τις Νηρηίδες, Σ 50) και για τον Έκτορα (από τους αοιδούς και τις γυναίκες της Τροίας, Ω 720)· στο Σ 570 ένας νέος τραγουδά τον "λίνο" (τραγούδι για τον τρύγο)· και στην Οδύσσεια, σκυμμένη στον αργαλειό, τραγουδά η Κίρκη (ε 61).

Ολοκληρωμένη όμως (και διαιρεμένη στα είδη που γνωρίζουμε εμείς σήμερα, με τη μετρική και διαλεκτική σύσταση, με τις θεματικές προτιμήσεις και με τις τεχνοτροπικές συμβάσεις τους), αναδύεται η λυρική ποίηση από την ποιητική ανωνυμία μέσα στον 7ο αιώνα, ο οποίος από πολλούς μελετητές δικαίως ονομάστηκε ο αιώνας της λυρικής ποίησης.

οι τρεις πηγές της λυρικής ποίησης

H προσωπική ή έντεχνη λυρική ποίηση της αρχαϊκής εποχής τροφοδοτήθηκε από τρεις πηγές: από τη δημώδη ποίηση, από τη μουσική, και από το έπος.

—(Α) H δημώδης ποίηση, ενώ άφησε λιγοστά ατόφια μνημεία, σαν το ροδιακό χελιδόνισμα, επηρέασε βαθιά τους ποιητές αυτούς, όπως καθαρά φαίνεται στα γαμήλια τραγούδια της Σαπφώς.

—(B) H μουσική της λυρικής ποίησης έχει χαθεί, γιατί μουσική σημαντική των λυρικών ποιημάτων-τραγουδιών —αν υπήρχε πριν από τον 5ο αιώνα— δεν διασώθηκε στα χειρόγραφα ή στους παπύρους που παραδίδουν τη λυρική ποίηση, κι έτσι έχουμε στερηθεί, μαζί με την όρχηση, τη μεγαλύτερη πηγή απόλαυσης αυτής της ποίησης. H πλούσια όμως μουσική ζωή του 7ου αιώνα μαρτυρείται πολύ καλά στην έμμεση παράδοση: ο αιώνας αυτός θεωρούνταν από τους αρχαίους ως ο αιώνας των μουσικών ανακαλύψεων και νεωτερισμών, κυρίως στον σχεδιασμό της λύρας και στην τέχνη της κιθαρωδίας. Μουσικά ερεθίσματα, θεωρία, όργανα και ρυθμοί της Ανατολής (της Αιγύπτου, της Βαβυλώνας και της Παλαιστίνης) πλημμύρισαν την κυρίως Ελλάδα, όπου διαπεραιώθηκαν χάρη στον κόσμο των αποικιών με ενδιάμεσους σταθμούς σπουδαία πολιτιστικά κέντρα σαν τη Λέσβο.³

(Γ) λυρική ποίηση και έπος

Την καίρια επίδραση τη δέχτηκε η λυρική ποίηση από το αρχαϊκό έπος. Το έπος προσέφερε πρότυπα επεξεργασμένου μύθου, από την απέραντη ελληνική παράδοση, που συνδύαζαν υψηλή τεχνική αρτιότητα με δελεαστικές όσο και επίμαχες (προπάντων για τις νέες ιστορικές συνθήκες) ιδεολογικές προτάσεις. Γιατί γενικά η ποίηση, την εποχή αυτή που δικαίως ονομάστηκε "εποχή του μύθου", σ τ ο χ ά ζ ε τ α ι με πρώτη ύλη τον μύθο: δεν παρουσιάζει απλώς σε άλλη φόρμα έναν απαράλλακτο μύθο ή την κοινότερη έστω εκδοχή του· μέσα από την επιλογή μιας από τις πολλές παραλλαγές του, τον χειρισμό της πλοκής και την ανάπλαση των χαρακτήρων, τού δίνει νέο κάθε φορά νόημα, τον ερμηνεύει.

Οι ποιητές και οι καλλιτέχνες της εποχής αυτής είναι και φιλόσοφοι, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, και η ποίηση, φιλοσοφία προ της φιλοσοφίας. H λυρική ποίηση, άλλοτε σε συντονισμό και άλλοτε σε ανταγωνισμό προς την προηγούμενη επική παραγωγή (ομηρική και ησιόδεια), διαλέγεται συνεχώς μαζί της. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε καταντά ματαιοπονία να περιδιαβάζει κανείς στους δρόμους που άνοιξαν οι μεγάλοι εκπρόσωποι της, χωρίς να γυρίζει σε κάθε βήμα το κεφάλι προς το έπος. Δεν είναι κενός λόγος ότι ο Ποιητής αυτός επαίδευσε την Ελλάδα.

¹ Ακριβέστερα: το δράμα αποτελεί το συνθετότερο γραμματολογικό είδος: "δραματική" παραστατικότητα χαρακτηρίζει τις στιχομυθίες, ενώ οι αγγελικές ρήσεις είναι ποίηση "επική", και τα στάσιμα, ποίηση "λυρική".

²πικράν= πίκραν· κιβούριν= κιβώτιο· καλαφατίζω= βουλώνω με στουπί και πίσσα τις χαραμάδες.

³ Για να πάρουμε μόνον την τόσο αυστηρή στρατοκρατούμενη Σπάρτη των κλασικών χρόνων, εκεί, μέσα στον 7ο αιώνα, ιδρύθηκαν δύο μουσικές σχολές (καταστάσεις): η μία από τον Λεσβιακής καταγωγής Τέρπανδρο, ο οποίος, λένε, έδωσε στη λύρα τις επτά χορδές, διαμόρφωσε τη βαθύφωνη κιθάρα σε όργανο συναυλίας, και οργάνωσε τους καλλιτεχνικούς αγώνες των Καρνείων, προς τιμήν του Απόλλωνα (ο οποίος θα πρέπει να εκτόπισε την παλαιότερη τοπική θεότητα Κάρνο ή Κάρνειο). Η άλλη σχολή δραστηριοποιούνταν περί τους καλλιτεχνικούς αγώνες των Γυμνοπαιδιών, πάλι προς τιμήν του Απόλλωνα. Γενικά: πρέπει να γίνει αντιληπτό πόσοι μουσικοί αγώνες, διάσπαρτοι σε όλο τον ελληνικό χώρο, έδιναν την ευκαιρία σε όλα τα είδη ποίησης να συντεθούν, να εκτελεστούν και να κριθούν. Πρέπει επίσης να τονιστεί ο ρόλος του συμποσίου, ως του απολύτως καίριου περιβάλλοντος για την ανάπτυξη της λυρικής, ιδιαίτερα της ελεγειακής, ποίησης.