ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ

[1] Και τώρα θέλω να επανέλθω στα κύρια σημεία της αρετής του, για να μπορεί ο έπαινος να διατηρείται στη μνήμη ευκολότερα.
Ο Αγησίλαος λοιπόν σεβόταν τα ιερά και σε εχθρικές περιοχές, γιατί νόμιζε ότι τους θεούς όχι λιγότερο στην εχθρική χώρα παρά στη φιλική πρέπει κανείς να τους κάνει συμμάχους.
Και δεν μεταχειριζόταν βία εις βάρος των ικετών των θεών ακόμη κι αν ήταν εχθροί, γιατί θεωρούσε παράλογο να αποκαλούμε μεν ιερόσυλους αυτούς που κλέβουν από ιερά, αλλά να θεωρούμε ευσεβείς αυτούς που σηκώνουν με τη βία ικέτες από βωμούς.
[2] Εκείνος λοιπόν δεν έπαυε ποτέ να επαναλαμβάνει ότι νόμιζε πως οι θεοί χαίρονται εξίσου με όσια έργα και με αγνά ιερά.
Αλλά όμως, και όποτε είχε επιτυχίες, δεν περιφρονούσε τους ανθρώπους, αλλά αναγνώριζε ότι χρωστούσε χάρη στους θεούς. Και πρόσφερε περισσότερες θυσίες όταν είχε θάρρος παρά τάματα όταν είχε δισταγμούς.
Και είχε συνηθίσει να φαίνεται χαρωπός όταν ένιωθε φόβο, να είναι όμως πράος όταν είχε επιτυχίες.
[3] Από τους φίλους του επίσης όχι τους πιο δυνατούς αλλά τους πιο πρόθυμους υποδεχόταν πιο εγκάρδια.
Και μισούσε όχι αυτόν που αμυνόταν αν του έκαναν κάποιο κακό αλλά αν κάποιος φαινόταν αχάριστος ενώ τον ευεργετούσαν.
Και χαιρόταν τους μεν αισχροκερδείς να τους βλέπει φτωχούς, τους δίκαιους όμως να τους κάνει πλούσιους, επειδή ήθελε να καταστήσει τη δικαιοσύνη πιο επικερδή από την αδικία.
[4] Και προσπαθούσε να έχει σχέσεις με ανθρώπους κάθε προελεύσεως, να συνδέεται όμως στενά μόνο με τους καλούς.
Και όποτε άκουγε να κατηγορούν ή να επαινούν κάποιους, νόμιζε ότι μαθαίνει καλά τους χαρακτήρες αυτών που τα έλεγαν όχι λιγότερο από τους χαρακτήρες αυτών για τους οποίους τα έλεγαν.
Και αυτούς που τους εξαπατούσαν φίλοι δεν τους κατηγορούσε, κατέκρινε όμως πάρα πολύ αυτούς που τους εξαπατούσαν εχθροί και θεωρούσε έξυπνο το να εξαπατά κανείς αυτούς που δεν δείχνουν εμπιστοσύνη αλλά ανόσιο να εξαπατά κανείς αυτούς που δείχνουν εμπιστοσύνη.
[5] Και χαιρόταν να τον επαινούν αυτοί που ήθελαν και να επικρίνουν ακόμη όσα δεν τους άρεσαν και δεν εχθρευόταν κανέναν απ' όσους μιλούσαν με παρρησία αλλά πρόσεχε τους κρυψίνους όπως ακριβώς και τις ενέδρες.
Και μισούσε βέβαια αυτούς που έκαναν διαβολές περισσότερο απ' τους κλέφτες, γιατί θεωρούσε πιο μεγάλη ζημιά να χάσει φίλους παρά χρήματα.
[6] Και τα σφάλματα των απλών πολιτών τα ανεχόταν με πραότητα αλλά αυτών που ασκούσαν εξουσία τα θεωρούσε μεγάλα γιατί έκρινε ότι οι πρώτοι δεν χειρίζονται όπως πρέπει λίγα, ενώ οι δεύτεροι πολλά.
Και στο βασιλικό αξίωμα νόμιζε ότι ταιριάζει όχι η νωθρότητα αλλά η πραγματική αρετή.
[7] Και δεν επέτρεψε να του στήσουν ανδριάντα του σώματος, μολονότι πολλοί ήθελαν αυτό το δώρο να του κάνουν αλλά δεν σταματούσε ποτέ να τελειοποιεί μνημεία της ψυχής, επειδή πίστευε ότι το πρώτο είναι έργο ανδριαντοποιών, ενώ το δεύτερο αποκλειστικά δικό του και το ένα έργο των πλουσίων, το άλλο των ενάρετων.
[8] Τα χρήματα επομένως όχι μόνο δίκαια αλλά και γενναιόδωρα τα χρησιμοποιούσε, γιατί νόμιζε ότι για τον δίκαιο είναι αρκετό να μην πειράζει αυτά που ανήκουν σε άλλους αλλά για τον γενναιόδωρο να ωφελεί ακόμη περισσότερο προσφέροντας και από τα δικά του.
Και πάντα ήταν θεοφοβούμενος, γιατί νόμιζε ότι αυτοί που ζουν καλά δεν είναι ακόμη ευδαίμονες, αυτοί όμως που έχουν ήδη τελειώσει ένδοξα τη ζωή τους ότι είναι μακάριοι.
[9] Και έκρινε ως μεγαλύτερη συμφορά το να αδιαφορεί κανείς εν γνώσει του για το καλό παρά εν αγνοία του. Και δεν ποθούσε καμιά δόξα, για την οποία δεν είχε κάνει ο ίδιος με κόπο ό,τι έπρεπε. Μου φαίνεται πως ήταν απ' τους λίγους ανθρώπους που νόμιζε ότι η αρετή είναι όχι υπομονή σε δυσκολίες αλλά απόλαυση· οπωσδήποτε χαιρόταν περισσότερο όταν τον επαινούσαν παρά όταν αποκτούσε χρήματα. Αλλά έδειχνε την ανδρείοι του συνδυασμένη περισσότερο με ορθή σκέψη παρά με ριψοκίνδυνες ενέργειες, και τη σοφία έμπρακτα μάλλον παρά με λόγους την ασκούσε.
[10] Ενώ λοιπόν ήταν βέβαια πολύ πράος με τους φίλους του, ήταν πολύ φοβερός με τους εχθρούς του· και ενώ έδειχνε πολύ μεγάλη αντοχή στους κόπους, με μεγάλη ευχαρίστηση υποχωρούσε στους συντρόφους του, γιατί επιθυμούσε τα καλά έργα μάλλον παρά τα ωραία σώματα. Και ενώ ήξερε καλά να δείχνει σωφροσύνη στις ώρες της ευτυχίας μπορούσε να είναι γεμάτος θάρρος στις ώρες του κινδύνου.
[11] Και την φιλική συμπεριφορά είχε συνηθίσει να τη δείχνει όχι με πειράγματα αλλά με τον τρόπο του και τη μεγαλοφροσύνη του τη χρησιμοποιούσε όχι με αλαζονεία αλλά με γνώση· ενώ λοιπόν καταφρονούσε τους πολύ υπερήφανους, ήταν πιο ταπεινός απ' τους απλούς ανθρώπους. Γιατί απ' τη μια μεριά καμάρωνε για τη φτώχεια της ενδυμασίας του απ' την άλλη όμως για τη λαμπρή εμφάνιση του στρατεύματος και για το ότι αυτός μεν είχε ελάχιστες απαιτήσεις τους φίλους του όμως τους ωφελούσε όσο περισσότερο γινόταν.
[12] Και επιπλέον ήταν πάρα πολύ σκληρός ως αντίπαλος αλλά και πάρα πολύ ήπιος ως νικητής· και ήταν πάρα πολύ δύσκολο να τον εξαπατήσουν οι εχθροί του αλλά πάρα πολύ εύκολο να τον καταφέρουν οι φίλοι του. Και ενώ παρείχε ασφάλεια στα συμφέροντα των φίλων του είχε συνεχώς ως έργο του να εξουδετερώνει τα σχέδια των αντιπάλων του.
[13] Εκείνον οι συγγενείς τον χαρακτήριζαν αφοσιωμένο στην οικογένεια, οι συνεργάτες του ειλικρινή, αυτοί που τον είχαν εξυπηρετήσει ευγνώμονα, οι αδικημένοι συμπαραστάτη και όσοι βέβαια είχαν κινδυνέψει μαζί του σωτήρα μετά τους θεούς.

[Μετάφραση: Γερ. Χρυσάφης]

Ανακεφαλαίωση των αρετών του Αγησίλαου

§1-13

Το Κεφ. 11 §1-13 είναι περίληψη των αρετών του Αγησίλαου που εκτέθηκαν στα Κεφ. 3-9.
Πρώτη και εδώ αρετή η ευσέβεια (§1-2)· ο Ξενοφών προσθέτει και μερικά άλλα στοιχεία· το σημαντικότερο είναι ότι σεβόταν τα ιερά ακόμη και των εχθρικών περιοχών. Οι Έλληνες ήταν ανεκτικοί απέναντι στις άλλες θρησκείες.

§3-9

Ο συγγραφέας ασχολείται με τις σχέσεις του Αγησίλαου προς τους άλλους ανθρώπους. «Προσπαθούσε να έχει σχέσεις με ανθρώπους κάθε προελεύσεως, να συνδέεται όμως με τους καλούς» (§4)· πρόκειται για άτομο, όπως τον περιγράφει ο Ξενοφών, έντονα κοινωνικό· άλλωστε η κοινωνικότητα ήταν χαρακτηριστικό όλων των αρχαίων Ελλήνων που το κληρονομήσαμε και οι νέοι Έλληνες.

§9-12

Δύο βασικές αρετές είναι πολύ χαρακτηριστικές: η ευβουλία, η ορθή σκέψη (§9) και η σωφροσύνη, «τὸ σωφρονεῖν» (§10). Κύρια στοιχεία της σωφροσύνης είναι η γνώση και η ισορροπία μεταξύ αντιθέτων· είναι η κύρια έκφραση του περίφημου αρχαίου ελληνικού μέτρου.

Του μέτρου έκφραση είναι οι §3-12. Σε όλες τις προτάσεις/περιόδους υπάρχουν αντιθέσεις. Μέτρον δεν σημαίνει μετριότητα ούτε έλλειψη ακροτήτων αλλά ισορροπία δυναμική.
Οι αντιθέσεις στην τελευταία περίοδο της §9 είναι χαρακτηριστικές: «Αλλά έδειχνε την ανδρεία... ασκούσε».
α) Η ανδρεία - οι κίνδυνοι και το έργον είναι της ίδιας τάξεως καταστάσεις, όπως επίσης
β) η ευβουλία - η σοφία και οι λόγοι είναι άλλης τάξεως αντίθετης προς την προηγούμενη τάξη. Παραμονή του ανθρώπου στην ίδια τάξη καταστάσεων θα ήταν για τον Αγησίλαο και γενικά για τον αρχαίο Έλληνα μονομερής και ανισόρροπη. Ο συνδυασμός της ευβουλίας με την ανδρεία και του έργου με την σοφία ανατρέπει τη μονομέρεια και την ανισορροπία. Στην §11 τό «καταφρονούσε» και τό «ταπεινός» σε σχέση με τους ανθρώπους είναι ακραίες καταστάσεις· ωστόσο ο Αγησίλα­ος μπόρεσε να τις εναρμονίσει μέσα του.
Στην §13 είναι οι άλλοι που λένε τη γνώμη τους για τον Αγησίλαο.

Από άλλη άποψη η §7 τοποθετεί τον Αγησίλαο ως πρόσωπο συγκεκριμένο και τον «Αγησίλαο» ως σύγγραμμα στο μεταίχμιο δύο εποχών. Με την άρνηση του να του κατασκευάσουν «εικόνα» δηλαδή άγαλμα, ο Αγησίλαος ανήκει στην παλιά εποχή όπου μόνον τα θεϊκά ή τα μυθικά πρόσωπα εικονίζονταν. Με το εγκώμιον όμως που συνέγραψε ο Ξενοφώντας πέρασε ο Αγησίλαος στην νέα εποχή, που αρχίζει τον 4ο αιώνα π.Χ., και όπου το άτομο και όχι η κοινότητα αρχίζει να παίζει αποφασιστικό ρόλο.

§14-15

Στις τελευταίες παραγράφους (14-15) του εγκωμίου ο Ξενοφών προβάλλει ως επιστέγασμα αυτό που θεωρεί ότι συνιστά τη μοναδικότητα του Αγησιλάου· απέδειξε ότι αν το σώμα γερνάει η ψυχή μπορεί να μείνει αγέραστη· και έχει βέβαια ο Ξενοφών υπόψη του την εκστρατεία που έκαμε ο Αγησίλαος στην Αίγυπτο, όταν ήταν πάνω από 80 χρόνων.
Και αναπτύσσει σύντομα, με ρητορικές ερωτήσεις αυτό το παράδοξο: «Τό γήρας τοῦ Ἀγησιλάου εἶναι κρεῖττον ὁποιασδήποτε νεότητας» Οι 4 ερωτήσεις που ακολουθούν είναι μοιρασμένες· δύο για τους εχθρούς και δύο για τους φίλους του Αγησιλάου· δύο για τα συναισθήματα που δημιουργούσε ζωντανός ο Αγησίλαος και δύο για τα συναισθήματα που προκάλεσε ο θάνατός του. Και αυτά είναι διατυπωμένα με αντιθέσεις παράδοξες αλλά κατά τρόπο συμμετρικό, τόσο που η παραδοξότητα να γίνεται παραδεκτή, ακουστικά... στην αρχή, νοηματικά έπειτα.

§16

Το εγκώμιο του Αγησιλάου τελειώνει με τη λέξη που άρχισε· την αρετή. Ο αναγνώστης του εγκωμίου, τελειώνοντας την ανάγνωση έχει καταλάβει τι σημαίνει αρετή για τον αρχαίο Έλληνα· πόσο ευρύ περιεχόμενο έχει.

Με το έργο του αυτό ο Ξενοφών έδωσε το πορτρέτο του «αγαθού» —με την αρχαία έννοια— βασιλιά που ταυτόχρονα ήταν και πατέρας (Κεφ. 7.2-3). Αλλά και του βασιλιά-στρατηγού, που έμεινε στην ιστορία ως αήττητος. Ένα τέτοιο πορτρέτο, πιο εκτεταμένο, είναι του Κύρου του πρεσβυτέρου στην «Κύρου Παιδεία», όπως επίσης το πορτρέτο του καλού συζύγου, κτηματία, οικοδεσπότη στο πρόσωπο του Ισχόμαχου στον «Οικονομικό». Αυτά τα έργα είναι τα πρώτα προμηνύματα της Ελληνιστικής εποχής, που εγκαινιάζει ο Μ. Αλέξανδρος· το άτομο ξεχωρίζει με την έντονη δραστηριότητά του και κυριαρχεί.

Η αντίθεση σώματος και ψυχής εδώ δεν έχει τη θρησκευτική σημασία που απέκτησε αργότερα. «Στους αττικούς συγγραφείς του 5ου αι. το εγώ που δηλώνεται με τη λέξη ψυχή είναι ο συναισθηματικός εαυτός μας. Η ψυχή θεωρείται ως η έδρα του θάρρους, του πάθους, του οίκτου, του άγχους, της ζωικής όρεξης» (Ε.Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, σελ. 125). Πόσο απρόβλεπτα είναι τα όρια της ψυχής το είχε επισημάνει ο μεγάλος φιλόσοφος Ηράκλειτος (απ. 45): «Ψυχῆς πείρατα οὐκ ἄν ἐξεύροιο, πᾶσαν ἐπιπορευόμενος ὁδόν· οὕτω βαθὺν ἔχει λόγον» (Τα σύνορα της ψυχής δε μπορείς να τα βρεις όποιο δρόμο κι αν ακολουθήσεις· τόσο βαθύς είναι ο λόγος της).