[36] Ἄξιόν γε μὴν καὶ ἐντεῦθεν ὑπερβαλλόντως ἄγασθαι αὐτοῦ, ὅστις ἄρχων μὲν παμπόλλων ἐν τῇ ἠπείρῳ πόλεων, ἄρχων δὲ καὶ νήσων, ἐπεὶ καὶ τὸ ναυτικὸν προσῆψεν αὐτῷ ἡ πόλις, αὐξανόμενος δὲ καὶ εὐκλείᾳ καὶ δυνάμει, παρὸν δ᾽ αὐτῷ πολλοῖς καὶ ἀγαθοῖς χρῆσθαι ὅ τι ἐβούλετο, πρὸς δὲ τούτοις τὸ μέγιστον, ἐπινοῶν καὶ ἐλπίζων καταλύσειν τὴν ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα στρατεύσασαν πρότερον ἀρχήν, ὅμως ὑπ᾽ οὐδενὸς τούτων ἐκρατήθη, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ ἦλθεν αὐτῷ ἀπὸ τῶν οἴκοι τελῶν βοηθεῖν τῇ πατρίδι, ἐπείθετο τῇ πόλει οὐδὲν διαφερόντως ἢ εἰ ἐν τῷ ἐφορείῳ ἔτυχεν ἑστηκὼς μόνος παρὰ τοὺς πέντε, μάλα ἔνδηλον ποιῶν ὡς οὔτε ἂν πᾶσαν τὴν γῆν δέξαιτο ἀντὶ τῆς πατρίδος οὔτε τοὺς ἐπικτήτους ἀντὶ τῶν ἀρχαίων φίλων οὔτε αἰσχρὰ καὶ ἀκίνδυνα κέρδη μᾶλλον ἢ μετὰ κινδύνων τὰ καλὰ καὶ δίκαια. [37] Ὅσον γε μὴν χρόνον ἐπὶ τῇ ἀρχῇ ἔμεινε πῶς οὐκ ἀξιεπαίνου βασιλέως καὶ τοῦτ᾽ ἔργον ἐπεδείξατο, ὅστις παραλαβὼν πάσας πόλεις ἐφ᾽ ἃς ἄρξων ἐξέπλευσε στασιαζούσας διὰ τὸ τὰς πολιτείας κινηθῆναι, ἐπεὶ Ἀθηναῖοι τῆς ἀρχῆς ἔληξαν, ἐποίησεν ὥστ᾽ ἄνευ φυγῆς καὶ θανάτων ἕως αὐτὸς παρῆν ὁμονόως πολιτευομένας καὶ εὐδαίμονας τὰς πόλεις διατελέσαι; [38] Τοιγαροῦν οἱ ἐν τῇ Ἀσίᾳ Ἕλληνες οὐχ ὡς ἄρχοντος μόνον ἀλλὰ καὶ ὡς πατρὸς καὶ ἑταίρου ἀπιόντος αὐτοῦ ἐλυποῦντο. Καὶ τέλος ἐδήλωσαν ὅτι οὐ πλαστὴν τὴν φιλίαν παρείχοντο. Ἐθελούσιοι γοῦν αὐτῷ συνεβοήθησαν τῇ Λακεδαίμονι, καὶ ταῦτα εἰδότες ὅτι οὐ χείροσιν ἑαυτῶν δεήσοι μάχεσθαι. Τῶν μὲν δὴ ἐν τῇ Ἀσίᾳ πράξεων τοῦτο τέλος ἐγένετο.

Η πειθαρχία του πανίσχυρου Αγησιλάου στους νόμους της Σπάρτης (394 π.Χ.)



Η προσφορά του στον Ελληνισμό της Μ. Ασίας

§36-38

Ο Ξενοφών στο τέλος του 1ου κεφαλαίου περιγράφει τον τερματισμό των μικρασιατικών επιχειρήσεων του Αγησιλάου με τόνο εγκωμιαστικό-υμνητικό θα μπορούσε να πει κανείς: «ἄξιόν γε μὴν καὶ ἐντεῦθεν ὑπερβαλλόντως ἄγασθαι αὐτοῦ» (§36). Πβ. § 1 Οὐ ῥᾴδιόν (ἐστί) ἄξιον ἔπαινον γράψαι, §4 «τῇδε γε μὴν καὶ κοινῇ ἄξιόν (ἐστι) ἐπαινέσαι τήν τε πατρίδα καὶ τὸ γένος» και τον υμνητικό τόνο της έκφρασης «ἄξιόν ἐστι» στην εκκλησιαστική ποίηση και στην ποίηση του Ελύτη. Ο τόνος αυτός είναι φανερός και από τη μακρότατη περίοδο της §36. Κανένας βασιλιάς της Σπάρτης (εκτός, ίσως, από τον Παυσανία κατά τους Περσικούς πολέμους) δεν είχε αποκτήσει τόση δύναμη, όση ο Αγησίλαος. Ασκούσε εξ ονόματος της Σπάρτης την εξουσία σε πολλές πόλεις της Μ. Ασίας αλλά και σε νησιά γιατί για πρώτη φορά η πολιτική ηγεσία της Σπάρτης (οι πέντε έφοροι) είχαν αναθέσει στο ίδιο πρόσωπο την ηγεσία και του ναυτικού. Ο «ναύαρχος» της Σπάρτης είχε ετήσια θητεία.
Ο λόγος του συγγραφέα οργανώνεται με βάση α) την αντίθεση: «ἄρχων μὲν πόλεων, ἄρχων δὲ καὶ νήσων», «τὸ μέγιστον... ὅμως ὑπ' οὐδενὸς ἐκρατήθη, ἀλλά... ἐπείθετο» (§36).
β) τη χρήση του καὶ ως επιδοτικού: (ακόμη και, και μάλιστα και) «ἄρχων μὲν πόλεων... ἄρχων δὲ καὶ νήσων», «ἐπεὶ καὶ τὸ ναυτικόν... προσῆψεν» (§36).
γ) και τη σύγκριση «ἐπείθετο τῇ πόλει οὐδὲν διαφερόντως ἤ εἰ ἐν τῷ ἐφορείῳ ἔτυχεν...», «ἔνδηλον ποιῶν ὡς οὔτε ἄν πᾶσαν τὴν γῆν δέξαιτο ἀντὶ τῆς πατρίδος / οὔτε τοὺς ἐπικτήτους ἀντὶ τῶν ἀρχαίων φίλων /οὔτε αἰσχρὰ καὶ ἀκίνδυνα μᾶλλον ἤ μετὰ κινδύνων τὰ καλὰ καὶ δίκαια» (§36), «οὐχ ὡς ἄρχοντος μόνον ἀλλὰ καὶ ὡς πατρὸς καὶ ἑταίρου» (§38). Ο θαυμαστής των σπαρτιατικών θεσμών και του σπαρτιατικού ήθους εγκωμιάζει επάξια μια μεγάλη στιγμή της ζωής του ηγέτη-προτύπου του.

§36 πρὸς δὲ τούτοις τὸ μέγιστον

Συντακτ. «Προεξαγγελτική Παράθεση»: ο λόγος διακόπτεται με μία παράθεση για να τονισθεί το νόημα που αμέσως ακολουθεί. Τίποτε δεν φάνηκε αρκετό να εμποδίσει τον Αγησίλαο να πειθαρχήσει στους νόμους της πατρίδας του και στις εντολές των εφόρων: το πιο σπουδαίο από όλα ήταν ότι σχεδίαζε και ήλπιζε «καταλύσειν τὴν ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα στρατεύσασαν πρότερον ἀρχήν», να νικήσει, να διαλύσει το κράτος που είχε εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδος κατά το παρελθόν.
Ο Ξενοφών, σ' αυτό το σημείο, εντάσσει τον Αγησίλαο στο κλίμα που καλλιεργούσαν διανοούμενοι και ρήτορες της εποχής, στο πνεύμα της «πανελλήνιας ιδέας», της ανάγκης δηλαδή να τερματίσουν οι Ελληνικές πόλεις τις διαμάχες τους, να συνασπισθούν σε μια ισχυρή συμμαχία και να επιτεθούν στο Περσικό κράτος για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς και ιδεολογικούς [388 π.Χ. Ο Ὀλυμπιακός (Λόγος) του Γοργία. 384 π.Χ. Ὀλυμπιακός του Λυσία. 399-380 π.Χ. «Πανηγυρικός» του Ισοκράτη].

τὰ οἴκοι τέλη, ἐν τῷ ἐφορείῳ, ἑστηκὼς μόνος παρὰ τοὺς πέντε

Τα «τέλη», οι πέντε έφοροι της Σπάρτης είχαν πολύ μεγάλη δύναμη. Τοποθετούσαν, ανακαλούσαν και έκριναν τους επικεφαλής των εκστρατειών. Παρέπεμπαν σε δίκη και βασιλείς όπως τον Παυσανία, τον νικητή των Πλαταιών, όταν έκριναν ότι έκανε υπέρβαση εξουσίας ή τον Παυσανία, του τέλους του Πελοποννησιακού, όταν του καταλόγισαν στρατηγική ανικανότητα στη μάχη της Αλιάρτου (395 π.Χ.). Οι έφοροι λογοδοτούσαν μόνο στους εφόρους του επόμενου έτους. Η αυστηρή σπαρτιατική εθιμοτυπία προέβλεπε τη θέση και τη συμπεριφορά του βασιλιά ενώπιον των εφόρων στις συναντήσεις («για υπηρεσιακά θέματα»): μέσα στο «ἐφορεῖον», στο γραφείο συνεδριών των εφόρων, αυτοί ήταν καθιστοί στις θέσεις τους και ο βασιλιάς στεκόταν όρθιος απέναντι τους.

αἰσχρὰ καὶ ἀκίνδυνα κέρδη

Αυτά που προέρχονται από συναλλαγές και δωροδοκίες.

§37 ἐπὶ τῇ ἀρχῇ ἔμεινε

Άσκησε τις διευρυμένες εξουσίες που του είχαν ανατεθεί επί μία διετία.

ἐπεὶ Ἀθηναῖοι τῆς ἀρχῆς ἔληξαν

Μετά την εξασθένηση της δύναμης των Αθηναίων, τις αποστασίες των συμμαχικών πόλεων και την τελική ήττα, υπήρξαν εσωτερικές συγκρούσεις και ταραχές σε πολλές από τις πόλεις τη Μ. Ασίας και των νησιών του Αιγαίου.

§38 καὶ ταῦτα (καὶ μάλιστα) εἰδότες (εναντ. μτχ. μολονότι γνώριζαν) ὅτι δεήσοι μάχεσθαι οὐ χείροσιν (σχήμα λιτότητος = βελτίοσιν) ἑαυτῶν

Οι Έλληνες της Μ. Ασίας που ακολούθησαν τον Αγησίλαο γνώριζαν πολύ καλά ότι επρόκειτο να αντιμετωπίσουν στην Ελλάδα πολύ ισχυρούς αντιπάλους.