ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Το ήθος της αποκατεστημένης Δημοκρατίας

Συνολική θεώρηση του κείμενου

Η Δημοκρατία αποκαταστάθηκε. Έτσι δόθηκε η ευκαιρία στους Αθηναίους να διαπιστώσουν τις διαφορές των δύο πολιτευμάτων και την ανωτερότητα του δημοκρατικού, παρόλα τα μειονεκτήματα που είχε επιδείξει πριν από την πτώση του.

Α. Το πρώτο δείγμα του ήθους ήταν οι όρκοι που δόθηκαν:
«Φέρε δὴ τοίνυν, οἱ ὅρκοι ὑμῖν πῶς ἔχουσιν; Ὁ μὲν κοινὸς τῇ πόλει ἁπάσῃ ὅν ὀμωμόκατε πάντες μετὰ τὰς διαλλαγὰς, “καὶ οὐ μνησικακήσω τῶν πολιτῶν οὐδενὶ πλὴν τῶν τριάκοντα καὶ τῶν δέκα καὶ τῶν ἔνδεκα· οὐδὲ τούτων ὅς ἄν ἐθέλῃ εὐθύνας διδόναι τῆς ἀρχῆς ἧς ἦρξεν”.
Ὑμεῖς δ' αὖ, ὦ Ἀθηναῖοι, τὶ ὀμόσαντες δικάζετε; “Καὶ οὐ μνησικακήσω, οὐδὲ ἄλλῳ πείσομαι, ψηφιοῦμαι δὲ κατὰ τοὺς κειμένους νόμους”».

(Ανδοκίδη «περί τῶν Μυστηρίων» 90-91)

«Εμπρός λοιπόν, τι μας λένε οι όρκοι; Ο κοινός για όλη την πόλη, αυτός τον οποίο δώσατε όλοι μετά τη συμφιλίωση “και δεν θα μνησικακήσω εναντίον ουδενός από τους πολίτες με εξαίρεση τους τριάκοντα και τους δέκα και τους έντεκα· και ούτε εναντίον τους στην περίπτωση που κάποιος από αυτούς θελήσει να υποστεί τη διαδικασία των ‘ευθυνών’ του απολογισμού για την εξουσία που άσκησε”. Και σεις πάλι Αθηναίοι, τι ορκιστήκατε στην έναρξη της δίκης; “Και δε θα μνησικακήσω, ούτε θα πεισθώ σε άλλον, αλλά θα αποφασίσω σύμφωνα με τους κειμένους νόμους”».

(Μετάφραση Γ. Χρυσάφη)

Β. Η επιείκεια του δημοκρατικού καθεστώτος ήταν το χαρακτηριστικό που εκτιμήθηκε, ακόμα και από ανθρώπους, όπως ο Πλάτων, που δε συμπαθούσαν τη δημοκρατία. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η αφήγηση του Πλάτωνα για τη σχέση του με το καθεστώς των Τριάκοντα:
«Νέος ἐγώ ποτε ὢν πολλοῖς δὴ ταὐτὸν ἔπαθον· ᾠήθην, εἰ θᾶττον ἐμαυτοῦ γενοίμην κύριος, ἐπὶ τὰ κοινὰ τῆς πόλεως εὐθὺς ἰέναι. Καί μοι τύχαι τινὲς τῶν τῆς πόλεως πραγμάτων τοιαίδε παρέπεσον. Ὑπὸ πολλῶν γὰρ τῆς τότε πολιτείας λοιδορουμένης μεταβολὴ γίγνεται, καὶ τῆς μεταβολῆς εἷς καὶ πεντήκοντά τινες ἄνδρες προύστησαν ἄρχοντες, ἕνδεκα μὲν ἐν ἄστει, δέκα δ᾽ ἐν Πειραεῖ—περί τε ἀγορὰν ἑκάτεροι τούτων ὅσα τ᾽ ἐν τοῖς ἄστεσι διοικεῖν ἔδει—τριάκοντα δὲ πάντων ἄρχοντες κατέστησαν αὐτοκράτορες. Τούτων δή τινες οἰκεῖοί τε ὄντες καὶ γνώριμοι ἐτύγχανον ἐμοί, καὶ δὴ καὶ παρεκάλουν εὐθὺς ὡς ἐπὶ προσήκοντα πράγματά με. Καὶ ἐγὼ θαυμαστὸν οὐδὲν ἔπαθον ὑπὸ νεότητος· ᾠήθην γὰρ αὐτοὺς ἔκ τινος ἀδίκου βίου ἐπὶ δίκαιον τρόπον ἄγοντας διοικήσειν δὴ τὴν πόλιν, ὥστε αὐτοῖς σφόδρα προσεῖχον τὸν νοῦν, τί πράξοιεν. Καὶ ὁρῶν δήπου τοὺς ἄνδρας ἐν χρόνῳ ὀλίγῳ χρυσὸν ἀποδείξαντες τὴν ἔμπροσθεν πολιτείαν τά τε ἄλλα καὶ φίλον ἄνδρα ἐμοὶ πρεσβύτερον Σωκράτη, ὅν ἐγὼ σχεδὀν οὐκ ἄν αἰσχυνοίμην εἰπὼν δικαιότατον εἶναι τῶν τότε, ἐπί τινα τῶν πολιτῶν μεθ᾽ ἑτέρων ἔπεμπον, βίᾳ ἄξοντα ὡς ἀποθανούμενον, ἵνα δὴ μετέχοι τῶν πραγμάτων αὐτοῖς, εἴτε βούλοιτο εἴτε μή· ὁ δ᾽ οὐκ ἐπείθετο, πᾶν δὲ παρεκινδύνευσεν παθεῖν πρὶν ἀνοσίων αὐτοῖς ἔργων γενέσθαι κοινωνός — ἃ δὴ πάντα καθορῶν καὶ εἴ τιν᾽ ἄλλα τοιαῦτα οὐ σμικρά, ἐδυσχέρανά τε καὶ ἐμαυτὸν ἐπανήγαγον ἀπὸ τῶν τότε κακῶν. Χρόνῳ δὲ οὐ πολλῷ μετέπεσε τὰ τῶν τριάκοντά τε καὶ πᾶσα ἡ τότε πολιτεία· πάλιν δὲ βραδύτερον μέν, εἷλκεν δέ με ὅμως ἡ περὶ τὸ πράττειν τὰ κοινὰ καὶ πολιτικὰ ἐπιθυμία. Ἦν οὖν καὶ ἐν ἐκείνοις ἅτε τεταραγμένοις πολλὰ γιγνόμενα ἅ τις ἂν δυσχεράνειεν, καὶ οὐδέν τι θαυμαστὸν ἦν τιμωρίας ἐχθρῶν γίγνεσθαί τινών τισιν μείζους ἐν μεταβολαῖς· καίτοι πολλῇ γε ἐχρήσαντο οἱ τότε κατελθόντες ἐπιεικείᾳ.»

(Ζ΄ Επιστολή 324b-325b)

Μετάφραση (του Ι.Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ)

«Όταν είμουνα νέος, έπαθα το ίδιο που παθαίνουνε πολλοί· επίστεψα πως μόλις γίνω κύριος του εαυτού μου, ευθύς θα πάω στην πολιτική. Και η κατάσταση των πραγμάτων της πόλης στον καιρό μου έλαχε να είναι η ακόλουθη. Επειδή πολλοί κατηγορούσανε το τότε πολίτευμα, έγινε ανατροπή και αρχηγοί στην ανατροπή τούτη στάθηκαν πενήντα ένας άνδρες, ένδεκα στην πόλη, δέκα στον Πειραιά —και η κάθε μια από τις δυο τούτες ομάδες ετάχθηκε να διευθύνη και τα ζητήματα της αγοράς και όσα σχετίζονται με την πόλη— οι άλλοι τριάντα όμως έγιναν απόλυτοι άρχοντες όλων. Απ' αυτούς λοιπόν μερικοί έτυχε να μου είναι συγγενείς και γνωστοί και με καλούσαν δα ευθύς να λάβω μέρος κι εγώ σαν σε πράγματα που μου ταίριαζαν. Και καθόλου δεν είναι να θαυμάζη κανείς για κείνο που εξ αιτίας της νεότητάς μου έπαθα. Επίστεψα δηλαδή, πως αυτοί θα διοικήσουνε τώρα την πόλη βγάζοντάς την από την άδικη ζωή και οδηγώντας την σε δίκαιο τρόπο· γι' αυτό πρόσεχα πολύ με το νου μου για να ιδώ τί θε να κάμουν. Και έβλεπα δα, πως οι άνδρες αυτοί μέσα σε λίγον καιρό απέδειξαν, πως το προηγούμενο πολίτευμα ήτανε χρυσάφι. Και για τάλλα και γιατί τον αγαπημένο μου φίλο, τον πρεσβύτη Σωκράτη, που εγώ δα δεν θα ντρεπόμουνα να ειπώ πως ήταν ο πιο δίκαιος του καιρού εκείνου, τον έστελναν μαζί με άλλους να πάη για κάποιον πολίτη, με την εντολή να τους τον φέρουν δια της βίας για να τον θανατώσουν. Και τούτο το έκαναν για να τον αναγκάσουν να μετάσχη κι αυτός σε όσα έπρατταν αυτοί, είτε θέλει είτε όχι. Αυτός όμως δεν τους άκουσε και πρόκρινε να βάλη σε κίνδυνο τη ζωή του παρά να γίνη κοινωνός στα ανόσια έργα των. Αυτά λοιπόν όλα, καθώς τα έβλεπα, και ακόμα μερικά άλλα όχι ασήμαντα, αγανάχτησα κ' εχώρισα τον εαυτό μου από τα κακά εκείνα. Δεν επέρασεν όμως πολύς καιρός και έπεσαν οι τριάκοντα καθώς και όλο το τότε πολίτευμα. Μα πάλιν, αν και κάπως πιο οκνά, με τραβούσε όμως η ορμή να δράσω για τα κοινά και τα πολιτικά. Έγιναν βέβαια και σ' αυτήν την εποχή, μιας και ήταν όλο ταραχή, πολλά, που θα τ' αποστρέφονταν κανείς, και δεν ήτανε ν' απορή κανείς, ότι στη μεταβολή επάνω έγιναν από μερικούς μεγαλύτερες τιμωρίες σε μερικούς εχθρούς των· αν και εκείνοι που ξαναγύρισαν τότε έδειξαν πολλήν επιείκεια».

Ως τεκμήριο της επιεικείας του δημοκρατικού καθεστώτος ο Ισοκράτης αναφέρει το ότι ο λαός δέχτηκε να πληρώσει το δάνειο, που είχαν πάρει οι Τριάκοντα από τους Λακεδαιμονίους, για να πολεμήσουν, ακριβώς το λαό!
«Ὅ δὲ πάντων κάλλιστον καὶ μέγιστον τεκμήριον τῆς ἐπιεικείας του δήμου·δανεισαμένων γὰρ τῶν ἐν ἄστει μεινάντων ἑκατόν τάλαντα παρὰ Λακεδαιμονίων εἰς τὴν πολιορκίαν τῶν τὸν Πειραιᾶ κατασχόντων ἐκκλησίας γενομένης περὶ ἀποδόσεως τῶν χρημάτων, καὶ λεγόντων πολλῶν, ὡς δίκαιόν ἐστι διαλύειν τὰ πρὸς Λακεδαιμονίους μὴ τούς πολιορκουμένους ἀλλὰ τοὺς δανεισαμένους, ἔδοξε τῷ δήμῳ κοινὴν ποιήσασθαι τὴν ἀπόδοσιν».

(Αρεοπαγιτικός §68)

Γ. Τον τρόπο πληρωμής του δανείου των Τριάκοντα θεώρησαν φιλόσοφοι και πολιτικοί, δύο γενεές αργότερα, ως τεκμήριο της ομόνοιας, η οποία έχει ως προϋπόθεση τη δημοκρατία.
α) «Λέγονται χρήμαθ' οἱ τριάκοντα δανείσασθαι παρὰ Λακεδαιμονίων ἐπὶ τοὺς ἐν Πειραιεῖ. Ἐπειδὴ δ' ἡ πόλις εἰς ἕν ἦλθεν καὶ τὰ πράγματ' ἐκεῖνα κατέστη, πρέσβεις πέμψαντες οἱ Λακεδαιμόνιοι τὰ χρήματα ταῦτ' ἀπῄτουν. Λόγων δὲ γιγνομένων καὶ τῶν μὲν τοὺς δανεισαμένους ἀποδοῦναι κελευόντων, τοὺς ἐξ ἄστεως, τῶν δὲ τοῦτο πρῶτον ὑπάρξαι τῆς ὁμονοίας σημεῖον ἀξιούντων, κοινῇ διαλῦσαι τὰ χρήματα, φασὶ τὸν δῆμον ἑλέσθαι συνεισενεγκεῖν αὐτὸν καὶ μετασχεῖν τῆς δαπάνης, ὥστε μὴ λῦσαι τῶν ὡμολογημένων μηδέν».

(Δημοσθένη «Προς Λεπτίνην» §11-12)

β) «Ἀλλὰ δοκοῦσιν κάλλιστα δὴ καὶ πολιτικώτατα ἁπάντων καὶ ἰδίᾳ καὶ κοινῇ χρήσασθαι ταῖς προγεγενημέναις συμφοραῖς οὐ γὰρ μόνον τὰς περὶ τῶν προτέρων αἰτίας ἐξήλειψαν, ἀλλὰ καὶ τὰ χρήματα Λακεδαιμονίους, ἅ οἱ τριάκοντα πρὸς τὸν πόλεμον ἔλαβον, ἀπέδοσαν κοινῇ, κελευουσῶν τῶν συνθηκῶν ἑκατέρους ἀποδιδόναι χωρίς, τοὺς τ' ἐκ τοῦ ἄστεως καὶ τοὺς ἐκ τοῦ Πειραιέως, ἡγούμενοι τοῦτο πρῶτον ἄρχειν δεῖν τῆς ὁμονοίας».

(Αριστοτέλη «Αθηναίων Πολιτεία» §40, 2-3).

Ερωτήσεις - Ασκήσεις

1) Στο κείμενο του Πλάτωνος αναφέρεται ότι το προ των Τριάκοντα πολίτευμα «ἐλοιδορεῖτο ὑπὸ πολλῶν». Είχαν κάποια βάση αυτές οι «λοιδορίες»; (Βλ. Ελληνικά, 2.1. 25-29 και 31-32, 2.3, 3.11)

2) Πού οφείλεται, κατά τη γνώμη σας, η επιείκεια που επέδειξε η αθηναϊκή δημοκρατία στους αντιπάλους της;

θέματα για συζήτηση

Ι. Στα κεφάλαια του Β' βιβλίου των «Ἑλληνικῶν» του Ξενοφώντος καταγράφονται: α) η καταστροφή της ναυτικής δύναμης της Αθήνας, β) οι αγωνιώδεις διαπραγματεύσεις για τον τερματισμό του πολέμου και η τελική συμφωνία για την παράδοση της Αθήνας, γ) η κατάληψη της εξουσίας από τους τριάκοντα τυράννους, η οκτάμηνη τυραννία και η αποκατάσταση της δημοκρατίας.

α) Ποιοι ήταν οι λόγοι της καταστροφής του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς;
β) Γιατί κράτησαν τόσο πολύ οι διαπραγματεύσεις για τον τερματισμό του πολέμου και γιατί κατέληξαν σε όρους τόσο δυσμενείς για την Αθήνα;
γ) Πώς εξηγείται η αρχική ανοχή των πολιτών της Αθήνας προς το καθεστώς των τριάκοντα και η εντεινόμενη αντίδραση που ακολούθησε;

II. Ο Ξενοφών έχει επαινεθεί από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας για τη σαφήνεια του λόγου του και για τη ζωντάνια, με την οποία παρουσιάζει το «ήθος» των ιστορικών προσώπων.

Να περιγράψετε με συντομία τρία σημεία, όπου ο χώρος, οι θέσεις ή οι κινήσεις των προσώπων δίνονται με παραστατικότητα και ακρίβεια.

Να επισημάνετε περιπτώσεις, όπου οι λόγοι των προσώπων, οι σύντομες φράσεις που κατέγραψε ο Ξενοφών, αποκαλύπτουν α) τη λακωνικότητα, β) το χιούμορ, γ) την ιταμότητα, δ) τη δολιότητα, ε) τον κυνισμό, ς) τη μεγαλοψυχία του προσώπου που μιλάει.

Πώς έβλεπε ο Ξενοφών τα πρόσωπα και τις πράξεις τους στην περίοδο που εξιστορεί; Ποιες αρετές τους φαίνεται να εκτιμά και ποια ελαττώματα να αποδοκιμάζει;

III. Στην Ελληνική Νομαρχία (Ανωνύμου του Έλληνος, 1806), χαρακτηριστικό κείμενο του νεοελληνικού «διαφωτισμού», εικονογραφείται και σχολιάζεται το καθεστώς των τυράννων ως εξής: «Η Αθήνα, αφού ενικήθη από τους Λάκωνας, την υποχρέωσαν να δεχθή δια κυβερνητάς της τριάκοντα πολίτας. Αλλ' αυτοί, εις μικρόν διάστημα καιρού, εκαταστήθησαν τριάκοντα τύραννοι, από τους πλέον σκληρούς και αιμοβόρους, ώστε εις οκτώ μήνας μόνον οπού εδυνάστευσαν, εφόνευσαν έως χίλιους πεντακοσίους πολίτας, τους πλέον δικαίους και εναρέτους. Οι πολίται όμως, επανερχόμενοι εις τον εαυτόν των εγνώρισαν το χρέος των, και λαβόντες τα άρματα της δικαιοσύνης ηλευθέρωσαν την πατρίδα τους από την δυναστείαν τυράννων, οι οποίοι, τρέμοντες έρριπτον τα ανάξια άρματά των και με την συνηθισμένην των δειλίαν και ουτιδανότητα γονυκλινείς εζητούσαν έλεος».

Ποια κεφάλαια των «Ἑλληνικῶν» συμπυκνώνει ο συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» στην περιληπτική του αναφορά στο καθεστώς; Να τοποθετήσετε δίπλα στις φράσεις του νεοελληνικού κειμένου τις παραπομπές στα κεφάλαια των «Ἑλληνικῶν», π.χ. Η Αθήνα αφού ενικήθη από τους Λάκωνας (κεφ. 1.27-29, 2.23).

Ποια ήταν τα πιο «αντικοινωνικά», τα πιο επικίνδυνα άτομα κατά την περίοδο της δημοκρατίας (πριν από την παράδοση της Αθήνας) και ποια κατά την περίοδο της τυραννίας;

Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι οι Λακεδαιμόνιοι παρέδωσαν τους συνεργούς και αφοσιωμένους φίλους τους, τους τριάκοντα, «σα σκυλιά δεμένα σε κλοιό», στους αντιπάλους τους και μάλιστα στον Θρασύβουλο, επιφανή αντίπαλο της Σπάρτης σε όλες τις συγκρούσεις του πολέμου στο Αιγαίο;

IV. Με εξαίρεση λίγους, φανατικούς οπαδούς του τυραννικού καθεστώτος (βλ. σχόλια, κεφ. 3. 11-16), η αποδοκιμασία των ενεργειών των τριάκοντα ήταν γενική και έντονη.

Πού οφείλεται η σκληρότητα του καθεστώτος των τριάκοντα;

Να αναφέρετε από τα κεφάλαια των «Ἑλληνικῶν» που μελετήσατε, ακραίες περιπτώσεις απάνθρωπης συμπεριφοράς των Αθηναίων, των Λακεδαιμονίων, των τριάκοντα.

Ως προς τι διαφέρει (και γι' αυτό είναι ακόμη πιο αξιοκατάκριτη) η ωμότητα του καθεστώτος αυτού σε σύγκριση με απάνθρωπες αποφάσεις και των Αθηναίων (επί δημοκρατίας) και των Λακεδαιμονίων;

Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι σκεπτόμενοι άνθρωποι, συγγραφείς και φιλόσοφοι, και μάλιστα όχι θαυμαστές ή οπαδοί του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπως είχε εξελιχθεί στην Αθήνα του τέλους του 5ου αιώνα (Ξενοφών, Πλάτων, Αριστοτέλης) αποδοκιμάζουν έντονα το καθεστώς των τριάκοντα και επαινούν αποφάσεις της αποκαταστημένης δημοκρατίας;