8. Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική

Στην αρχιτεκτονική η συνάντηση Ελλάδας και Ιταλίας παρήγε μια νέα ρωμαλέα παράδοση. Μεταξύ των προϊόντων ήταν νέοι τύποι κτηρίων: τα αστικά σπίτια των ευκατάστατων Ρωμαίων τα οποία συνδύαζαν το ιταλικό atrium¹ με το ελληνιστικό περιστύλιο· η βασιλική, ένα διοικητικό κτήριο το οποίο προφανώς καταγόταν από την ελληνική στοά και ο ρωμαϊκός ναός. Ο τελευταίος κληρονόμησε ιταλικά χαρακτηριστικά, δηλαδή ένα υψηλό βάθρο και μια ισχυρή έμφαση στην πρόσοψη (πολύ περισσότερο τονισμένη απ' ό,τι στην ανατολή)· συνήθως δεν υπήρχε άλλη είσοδος εκτός από το μνημειακό κλιμακοστάσιο το οποίο οδηγούσε στην πρόσοψη, αλλά η διακοσμητική λεπτομέρεια και ειδικά η χρήση των κορινθιακών κιόνων είχε εισαχθεί από τον ελληνικό κόσμο· και μόλις άρχισαν να λειτουργούν τα ιταλικά λατομεία

1.4 Η ρωμαϊκή τέχνη

Οι Ρωμαίοι στα έργα της τέχνης τους μιμήθηκαν ελληνικά πρότυπα. Δεν πρέπει όμως κάθε καλλιτεχνικό δημιούργημα εκείνης της εποχής να θεωρείται ότι ήταν ελληνικό ως προς την έμπνευση και την εκτέλεσή του. Πολλά από τα έργα της τέχνης των αυτοκρατορικών χρόνων έχουν έκδηλα τα χαρακτηριστικά της παράδοσης και της αισθητικής των Ρωμαίων. Σε άλλα η σύζευξη ελληνικών και ρωμαϊκών χαρακτηριστικών είναι τέτοια που δεν επιτρέπει να διακρίνουμε ποια και μέχρι ποιου βαθμού ήταν η συμβολή του κάθε λαού.
Τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα των Ρωμαίων συνδύαζαν πνεύμα πρακτικό και συγχρόνως μεγαλεπήβολο. Κατασκευάστηκαν έργα μεγάλων διαστάσεων που εξυπηρέτησαν πρακτικές ανάγκες της καθημερινής ζωής. Είχαν μνημειακό* χαρακτήρα, προέβαλλαν την ιδέα του μεγαλείου και της υλικής δύναμης και όχι της λεπτότητας και της πνευματικής συγκίνησης.

Η αρχιτεκτονική. Ήταν η τέχνη με την οποία ασχολήθηκαν περισσότερο οι Ρωμαίοι. Ιδιαίτερα από την εποχή του Αυγούστου, η εξέλιξή της ήταν μεγάλη. Εξυπηρέτησε περισσότερο απ' οποιαδήποτε άλλη μορφή τέχνης το μεγαλείο της Ρώμης και διευκόλυνε παράλληλα τη ζωή των υπηκόων της⁸.
Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα στοιχεία:
♦ Τελειοποίηση των οικοδομικών υλικών. Ανακάλυψαν ένα μείγμα από ασβέστη, άμμο, χαλίκια ή μικρά σπασμένα κεραμίδια,

ιδιαίτερα ανθεκτικό. Το χρησιμοποιούσαν για γέμισμα των τοίχων, οι οποίοι εξωτερικά ήταν πλιθόκτιστοι ή λιθόκτιστοι. Στη συνέχεια την επιφάνεια των τοίχων την κάλυπταν με ασβεστοκονίαμα* ή με πλάκες μαρμάρου.
♦ Τάση προς το μνημειακό.*
♦ Προτίμηση στα καμπυλόγραμμα αρχιτεκτονικά στοιχεία - τόξο, καμάρα, σφαιρικός θόλος - σε αντίθεση με την ελληνική αρχιτεκτονική που χρησιμοποίησε τις ευθείες και σπάνια τις καμπύλες στην κατασκευή των μνημείων.
♦ Κυριαρχία του κορινθιακού ρυθμού. Οι Ρωμαίοι αρχιτέκτονες από τους ελληνικούς ρυθμούς χρησιμοποίησαν ιδιαίτερα τον κορινθιακό. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους προχώρησαν στη διαμόρφωση ενός νέου τύπου κιονόκρανου. Επρόκειτο για μια σύνθετη μορφή του κορινθιακού, που συνδύαζε τα παλαιά στοιχεία, δηλαδή τον κάλαθο και τα φύλλα της ακάνθου, με τις έλικες του ιωνικού κιονόκρανου στο επάνω μέρος. Παραλλαγή αυτού του τύπου ήταν η αντικατάσταση των ελίκων με φύλλα φοίνικα.
Η οικονομική ανάπτυξη επέτρεψε στους αυτοκράτορες να κατασκευάσουν μεγάλο αριθμό έργων σε όλη την αυτοκρατορία. Οι Αντωνίνοι φρόντισαν ιδιαίτερα για την κατασκευή έργω κοινής ωφέλειας στις επαρχίες, όπως γέφυρες, υδραγωγεία, αγορές, θέρμες*, νυμφαία*, ωδεία, βιβλιοθήκες.
Από τα μνημεία που οικοδομήθηκαν στη Ρώμη τα σπουδαιότερα ήταν:
♦ Το Πάνθεον, μεγάλο κυλινδρικού σχήματος οικοδόμημα με θόλο. Ήταν ναός που κατασκευάστηκε από τον Αδριανό σε αντικατάσταση πρωιμότερου ναού της εποχής του Αυγούστου.
♦ Το Κολοσσαίο, αμφιθέατρο που χωρούσε μέχρι πενήντα χιλιάδες θεατές. Η κατασκευή του άρχισε από το Βεσπασιανό και ολοκληρώθηκε από τους άμεσους διαδόχους του.
♦ Οι αγορές του Αυγούστου (Forum Augusti), του Βεσπασιανού, του Δομιτιανού και του

στο Luni το τρίτο τέταρτο του τελευταίου αιώνα π.Χ., το μάρμαρο κατέστη το σύνηθες οικοδομικό υλικό, όπως είχε συμβεί (όπου ήταν δυνατόν) στους ελληνικούς ναούς. Το τελευταίο βήμα με ιδιαίτερη σημασία στην εξέλιξη του ναού ήταν η δημιουργία του ώριμου κορινθιακού θριγκού, συμπληρωμένου με σταγόνες στην κάτω εσοχή της κορνίζας· αυτό συνέβη την εποχή της δεύτερης τριανδρίας και θα έπρεπε ίσως να πιστωθεί στον άγνωστο αρχιτέκτονα του ναού της Γενέτειρας Αφροδίτης στην αγορά του Ιούλιου Καίσαρα.
Σημαντικότερη όμως από τις καθαρά μορφικές αλλαγές ήταν η εμφάνιση στην Ιταλία μιας νέας τεχνικής: της κατασκευής με σκυροκονίαμα. Αρχισε να εμφανίζεται στον ύστερο τρίτο αιώνα και ίσως προέκυψε από οικοδομικό πειραματισμό με το pise (συμπιεσμένο πηλό) του είδους που χρησιμοποιούνταν μέχρι πρότινος στην Αφρική από τους Καρχηδόνιους.

1. atrium: αίθριο, αυλή

Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ό.π., σ. 603.

Ναός της Fortuna Primigenia στην Πραινέστη (περ. 80 π.Χ.). Τυπικός ρωμαϊκός ναός.

Το εσωτερικό τον Πανθέου στη Ρώμη (περ. 118-128 μ.Χ.)

Το Κολοσσαίο αμφιθέατρο στη Ρώμη (περ. 70-82 μ.Χ.)

Νέρβα, οι οποίες αποτελούσαν ενιαίο οικοδομικό συγκρότημα. Σ' αυτό αργότερα προστέθηκε ένα τετράγωνο κτίσμα με πολλά δωμάτια. Η καινούργια προσθήκη ήταν η αγορά του Τραϊανού (Forum Trajani).
Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους κατασκευάστηκαν σπουδαία έργα και στην Ελλάδα:
♦ Ο ναός τον Ολυμπίου Διός στην Αθήνα, του οποίου η κατασκευή είχε ξεκινήσει την εποχή του Πεισιστράτου (6ος αι. π.Χ.) αλλά αποπερατώθηκε από τον Αδριανό.
♦ Η πύλη του Αδριανού, η οποία στήθηκε από τους Αθηναίους προς τιμή του αυτοκράτορα, όταν ήρθε να εγκαινιάσει το ναό του Ολυμπίου Διός. Πρόκειται, στην πραγματικότητα, για μια θριαμβική αψίδα.
♦ Το Ωδείο στις νότιες παρυφές της Ακρόπολης, προσφορά του πλούσιου Αθηναίου Ηρώδη Αττικού. Ήταν έργο των χρόνων του Αδριανού (2ος αι. μ.Χ.), κατασκευασμένο σε σχήμα στεγασμένου ρωμαϊκού θεάτρου.
♦ Η Βιβλιοθήκη στην Αθήνα, προσφορά του αυτοκράτορα Αδριανού.
♦ Η Ροτόντα στη Θεσσαλονίκη. Ήταν αρχικά μαυσωλείο.* Αποτελούσε μέρος ευρύτερου οικοδομικού συγκροτήματος, τα υπόλοιπα τμήματα του οποίου ήταν ένα ανάκτορο και η αψίδα του Γαλέριου. Οικοδομήθηκε στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ. και αργότερα μετατράπηκε σε εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.

Η πλαστική. Την περίοδο της Δημοκρατίας, η τέχνη της γλυπτικής καλλιεργήθηκε από Έλληνες γλύπτες που είχαν εγκατασταθεί στη Ρώμη και ακολουθούσαν στην κατασκευή των έργων τους τα πρότυπα των ελληνιστικών χρόνων. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους και ιδιαίτερα το 2ο αι. μ.Χ., κύριο γνώρισμα της πλαστικής γίνεται η ρεαλιστική απεικόνιση των

Ερείπια από την αγορά του Τραϊανού στη Ρώμη (Forum Trajani). Στο βάθος διακρίνεται ο κίονας του Τραϊανού.

μορφών και η ανάπτυξη της τέχνης του πορτρέτου. Στα αγάλματα των αυτοκρατόρων μπορούμε να διακρίνουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας τους.
Η τάση της ρωμαϊκής τέχνης να απεικονίσει την πραγματικότητα και να προβάλει τις πράξεις των αυτοκρατόρων ευνόησε την ανάπτυξη του ιστορικού ανάγλυφου. Θριαμβικά τόξα ή αψίδες, κίονες, ακόμα και βάθρα, καλύπτονταν με ανάγλυφες παραστάσεις που εξιστορούσαν τα κατορθώματα των αυτοκρατόρων. Χαρακτηριστικά δείγματα ήταν:
♦ Ο κίονας του Τραϊανού που στήθηκε στην ομώνυμη αγορά της Ρώμης. Σ' όλη του την επιφάνεια με 2500 μορφές απεικονίζεται η ιστορία των πολέμων του αυτοκράτορα εναντίον των Δακών, αρχαίων κατοίκων της Ρουμανίας. Ο ανάγλυφος αυτός κίονας είναι γνωστός ως «λίθινο έπος».
♦ Η θριαμβική αψίδα του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη, γνωστή ως Καμάρα. Κατασκευάστηκε στα τέλη του 3ου αι. μ.Χ. σε ανάμνηση των νικηφόρων εκστρατειών του Γαλέριου κατά των Περσών.

Η ζωγραφική. Από τον 1ο αι. μ.Χ. αναπτύχθηκε η τέχνη της τοιχογραφίας. Οι τοίχοι των οικιών των πλουσίων διακοσμούνταν με μορφές, με μυθολογικές σκηνές και κυρίως με την απεικόνιση υποθετικών ανοιγμάτων στο ύπαιθρο εν είδει παραθύρων, απ' όπου διακρίνονταν τοπία ή άλλα οικοδομήματα.
Στους αυτοκρατορικούς χρόνους σ' όλες τις περιοχές του ρωμαϊκού κράτους είχε εξαπλωθεί η τέχνη του ψηφιδωτού. Με ψηφιδωτά κάλυπταν τους τοίχους και τα δάπεδα δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομημάτων. Τα ψηφιδωτά ήταν ζωγραφικές παραστάσεις που δεν κατασκευάζονταν με χρώμα αλλά με ψηφίδες, δηλαδή μικρά κομμάτια γυαλιού, λίθου ή πηλού σε ποικιλία χρωμάτων.
Την εποχή αυτή καλλιεργήθηκε η προσωπογραφία. Ιδιαίτερα δείγματα αποτελούν οι ξύλινοι πίνακες που τοποθετούνταν στη θέση των

Λεπτομέρεια από τον κίονα του Τραϊανού. Ο κίονας στήθηκε σε ανάμνηση των εκστρατειών του αυτοκράτορα στη Δακία (113μ.Χ.).

Λεπτομέρεια από την αψίδα του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη

Μούμια του Αρτεμίδωρου, των χρόνων του Τραϊανού (98-117 μ.Χ.), από την Αρσινόη της Αιγύπτου. Στο επάνω μέρος της μούμιας είχε τοποθετηθεί πορτρέτο του νεκρού με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Πρόκειται για προσωπογραφία του τύπου Φαγιούμ. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο)

Τοιχογραφικός διάκοσμος από αίθουσα της «οικίας των Βετίων» στην Πομπηία (1ος αι. μ.Χ.). Εκτός από τους πίνακες με μυθολογικές σκηνές στους τοίχους ζωγραφίζονται και υποθετικά παράθυρα απ' όπου στο βάθος διακρίνονται οικοδομήματα.

Η μικροτεχνία. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους παρατηρείται αύξηση της παραγωγής κοσμημάτων σε βάρος της καλλιτεχνικής ποιότητας. Ιδιαίτερης αισθητικής αξίας ήταν οι καμέοι*, δηλαδή πολύτιμοι, λίθοι με ποικίλες χρωματικές επιστρώσεις, οι οποίοι διακοσμούνται με ανάγλυφες μορφές κατά τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνονται τα διαφορετικά χρώματα των επιστρώσεων. Δένονταν

πάνω σε δαχτυλίδια ή κρέμονταν από το λαιμό.
Η εφεύρεση του φυσητού γυαλιού συνέβαλε στην ευρεία χρήση γυάλινων δοχείων σε μεγάλη ποικιλία χρωμάτων και σχημάτων. Η υαλουργία ήταν μια τέχνη που άνθησε ιδιαίτερα στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.