Θρησκευτικά (Α ΕΠΑ.Λ.): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΜΑΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ

4. Με τη λατρεία εκφράζουμε την πίστη μας

α) Η πίστη αποτυπώνεται στη λατρεία: ιστορικές διαπιστώσεις

Η λατρεία είναι το ασίγαστο στόμα της Ορθοδοξίας, το στόμα που καθημερινά ομολογεί την πίστη της Εκκλησίας και των αγίων της. Ύμνοι, ευχές, λειτουργικές πράξεις, τέχνη (ζωγραφική, ποίηση, μουσι-κή, ναοδομία*) έχουν αποτυπωμένη και διακηρύσσουν τη διδασκαλία της Εκκλησίας, «ομολογούν» το «μυστήριον της εὐσεβείας», είναι η έκφραση και η ομολογία της πίστης στον Τριαδικό Θεό.

Στα πρώτα χρόνια της ζωής της Εκκλησίας, μεγάλες αιρέσεις αμφισβήτησαν διάφορες όψεις της χριστιανικής πίστης. Αυτό αποτέλεσε δημιουργική πρόκληση για την Εκκλησία, γιατί με τις αποφάσεις των Συνόδων και με τα έργα των αγίων Πατέρων διατυπώθηκε η ορθόδοξη πίστη (δόγμα – διδασκαλία της Εκκλησίας), που ακόμη δεν έχει διατυπωθεί. Ακόμη οι μεγάλοι Πατέρες έγραψαν και λειτουργικά κείμενα (ύμνους, ευχές) και σπουδαίοι υμνογράφοι ύμνους με απαράμιλλη τέχνη. Αλλά και η χριστιανική τέχνη (αγιογραφία* και ναοδομία), με τα θέματα και τις μορφές της εξέφρασε την ορθή πίστη της Εκκλησίας.

β) Οι ευχές και οι ύμνοι, βασικοί τρόποι έκφρασης της πίστης

Ευχές και ύμνοι είναι η καρδιά της ορθόδοξης λατρείας και συγχρόνως η εκλεκτότερη δημιουργία του Βυζαντίου. Ο λόγος της Αγίας Γραφής και των αγίων Πατέρων, μέσα από την ευχογραφία* και υμνογραφία*, διοχετεύεται στη λατρεία και γίνεται «άκουσμα και λάλημα» του ορθόδοξου πληρώματος, τραγούδι καθημερινό του λαού του Θεού. Στις λατρευτικές μας συνάξεις ψάλλουμε την πίστη μας, θεολογώντας. Περιεχόμενο των λειτουργικών μας κει- μένων είναι τα δόγματα (διδασκαλίες) των ιερών Συνόδων για την Αγία Τριάδα και τον Ιησού Χριστό. Αλλά και όλη η επίγεια ζωή, το κήρυγμα και το έργο του Ιησού Χριστού, τα Πάθη και η Ανάστασή του περιγράφονται στη λατρεία με μοναδικό τρόπο. Επίσης, ο «βίος* και η πολιτεία» των αγίων μας και οι πνευματικοί τους αγώνες. Οι ευχές και οι ύμνοι φανερώνουν την ενότητα του εκκλησιαστικού σώματος, διαχρονικά και συγχρονικά, διότι όλοι οι ορθόδοξοι με τον ίδιο τρόπο ομολογούμε την πίστη επί αιώνες σε κάθε τόπο. Κι ακόμη έχουν τέτοια θεολογική ακρίβεια, ώστε να αποτελούν πηγή για την πίστη και τη ζωή της Εκκλησίας μας. Αυτή την αλήθεια αποτυπώνει πολύ εκφραστικά ο Μέγας Βασίλειος στο κείμενο που ακολουθεί.

Κείμενο

Μετάφραση

« Διά τοῦτο τά ἐναρμόνια ταῦτα μέλη τῶν ψαλμῶν ἡμῖν ἐπινενόηται, ἵνα οἱ παῖδες τήν ἡλικίαν, ἢ καί ὃλως οἱ νεαροί τό ἦθος. τῷ μέν δοκεῖν μελῳδῶσι, τῇ δέ ἀληθείᾳ τάς ψυχάς ἐκπαιδεύωνται... ἐνταῦθα ἔνι θεολογία τελεία πρόρρησις τῆς διά σαρκός ἐπιδημίας Χριστοῦ, ἀπειλή κρίσεως, ἀναστάσεως ἐλπίς, φόβος κολάσεως, ἐπαγγελία δόξης, μυστήριων ἀποκαλύψεις».
(Μ. Βασιλείου. Ὁμιλία Εἰς Ψαλμ. 1. 1-3, ΕΠΕ 5. 14-16)

Γι' αυτό έχουν επινοηθεί για χάρη μας οι μελωδίες των ψαλμών, ώστε και τα μικρά στην ηλικία παιδιά και οι αρχάριοι στην πνευματική ζωή να νομίζουν πως ψάλλουν, στην πραγματικότητα όμως να παιδαγωγούνται ψυχικά... εδώ (στους ύμνους) υπάρχει θεολογία τέλεια, προαγγελία της έλευσης του Χριστού με τη σάρκωση, η απειλή για την κρίση, η ελπίδα της ανάστασης, ο φόβος της κόλασης, η υπόσχεση της (μελλοντικής) δόξας, αποκαλύψεις των μυστηρίων (του Θεού).

γ) Η ταύτιση του «κανόνα προσευχής» με τον «κανόνα πίστης»

Στην πατερική συνείδηση ο «κανόνας της προσευχής» ταυτίζεται με τον «κανόνα της πίστης». Η πίστη της Εκκλησίας και η λατρεία της είναι αδιαχώριστα μεγέθη και το ένα στηρίζει το άλλο. Όπως έλεγε ο μεγάλος πατέρας της Εκκλησίας Ειρηναίος, επίσκοπος Λουγδούνου (Λυών, β' αι.): «η διδασκαλία μας είναι σύμφωνη με την Ευχαριστία και η Ευχαριστία επικυρώνει τη διδασκαλία». Η λατρεία προσφέρει θεολογία («λειτουργική θεολογία») που διδάσκει το πλήρωμα, οδηγώντας το στην αλήθεια και στη σωτηρία. Για παράδειγμα, όλη η Λειτουργία είναι πρόσκληση σε συμμετοχή σ' αυτά που συμβαίνουν, κατά την πορεία του Χριστού στο δημόσιο βίο, στο Μυστικό Δείπνο, στο Πάθος και στην Ανάσταση. Στη λατρεία διαμορφώνεται το ορθόδοξο φρόνημα, η αυτοσυνειδησία του πιστού. Συμπορευόμαστε με τους αγίους, ζούμε την πνευματικότητα που έζησαν και ζουν, για να αποκτήσουμε και μεις τη συνείδηση των αγίων της Εκκλησίας μας.

Κείμενο

Μετάφραση

1. «...Ἅγιος εἶ καί πανάγιος, Σύ καί ὁ μονογενής σου Υἱός καί το Πνεῦμά σου τό ἃγιον... ὃς τόν κόσμον σου οὓτως ἠγάπησας, ὣστε τόν Υἱόν σου τόν μονογενῆ δοῦναι ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτόν μή ἀπόληται, ἀλλ’ ἔχῃ ζωήν αἰώνιον...».
(Θεία Λειτουργία, Ευχή της Αναφοράς)

1...Άγιος είσαι και πανάγιος, εσύ και ο μονογενής σου Υιός και το άγιο Πνεύμα σου... Εσύ που τόσο πολύ αγάπησες τον κόσμο, ώστε παρέδωσες σε θάνατο τον Υιό σου το μονογενή, για να μη χαθεί όποιος πιστεύει σ' αυτόν, αλλά να έχει ζωή αιώνια...

Κείμενο

Μετάφραση

2. «Ὁ Μονογενής Υἱός καί Λόγος τοῦ θεοῦ ἀθάνατος ὑπάρχων καί καταδεξάμενος διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν σαρκωθῆναι ἐκ τῆς Ἀγίας Θεοτόκου και ἀειπαρθένου Μαρίας, ἀτρέπτως ἐνανθρωπήσας· σταυρωθείς τε, Χριστέ ὁ Θεός, θανάτῳ θάνατον πατήσας, εἷς ὤν τῆς ἁγίας Τριάδος, συνδοξαζόμενος τῷ Πατρί και τῷ ἁγίῳ Πνεύματι· σῶσον ἡμᾶς».
(Τροπάριο β΄ αντιφώνου Θείας Λειτουργίας, έργο του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄)

2. «Εσύ, ο μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού, που είσαι αθάνατος, και καταδέχθηκες για τη σωτηρία μας να σαρκωθείς και να γίνεις άνθρωπος από την αγία Θεοτόκο και αειπάρθενο Μαρία χωρίς να δεχτεί τροπή η θεία σου φύση και σταυρώθηκες, Χριστέ ο Θεός μας, νικώντας με το θάνατο σου το θάνατο, με το να είσαι ένα από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, που συνδοξάζεσαι μαζί με τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα, σώσε μας.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Πώς αντέδρασε η Εκκλησία στην πρόκληση των αιρέσεων;
2. Ποιες αλήθειες διακρίνετε στο κείμενο του Μ. Βασιλείου;
3. Σε ποια θέματα αναφέρονται τα κείμενα στη λατρεία της Εκκλησίας μας;
4. Πώς κατανοείτε τον όρο «λειτουργική θεολογία»;