Θρησκευτικά - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
1. Η λατρεία στη ζωή των πιστών σήμερα 3. Ο Χριστός εγκαινιάζει την αληθινή λατρεία Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος

2. Το νόημα και η εξέλιξη της χριστιανικής λατρείας

Με τη λατρεία, εκφράζουμε την αγάπη, την εμπιστοσύνη, την ικεσία, τη δοξολογία μας στο Θεό. Κι ακόμη, τη νοσταλγία μας για την απλή και ανεμπόδιστη επικοινωνία που κάποτε είχαμε μαζί του (προπτωτική κατάσταση) και την ελπίδα ότι η κοινωνία αυτή θα αποκατασταθεί (οριστική νίκη του θανάτου, αιώνια ζωή).

Θεμέλιο της χριστιανικής λατρείας είναι ο σαρκωμένος Υιός και Λόγος του Θεού. Με την άκρα υπακοή και την τέλεια θυσία του, έδειξε ότι λατρεία είναι η ορθή δοξολογία του Θεού και τελείται όχι μόνο με τυπικές ιεροτελεστίες, αλλά, κυρίως, με την ίδια τη ζωή των χριστιανών. Ο λαός του Θεού, η Εκκλησία, ακολουθώντας το παράδειγμά του, τελεί ως σώμα, συλλογικά τη λατρεία που της παραδόθηκε (Θεία Ευχαριστία, Μυστήρια, Ακολουθίες). Αλλά και ο κάθε πιστός ξεχωριστά προσφέρει τη λατρεία του στο Θεό (ατομική προσευχή, θυμίαμα, άναμμα καντηλιού στο σπίτι κ.ά.).

α) Χαρακτηριστικά της ορθόδοξης λατρείας

Η λατρεία της Εκκλησίας μας χαρακτηρίζεται ως μυσταγωγική, διότι «μυεί» τον πιστό στη λατρεία του αληθινού Θεού. Είναι , ακόμη, αναγωγική, διότι στρέφει τον πιστό προς τα άνω («ἂνω σχῶμεν τάς καρδίας»)1 αλλά και πνευματική διότι γίνεται «ἐν πνεύματι και ἀληθείᾳ» (Ιωάν. 4,23). Είναι λατρεία λογική, διότι ο άνθρωπος πλησιάζει το Θεό ως λογικό ον και δε στηρίζει τη λατρεία του σε «άλογα» μέσα (π.χ. θυσίες ζώων κ.τ.ό.)2. Και, τέλος, είναι ορθόδοξη, γιατί θεμελιώνεται στην Παράδοση και στην πίστη των αγίων.

β) Ο χώρος τέλεσης της λατρείας

Ο χώρος τέλεσης της χριστιανικής λατρείας ονομάστηκε ναός (από το ναίω= κατοικώ), διότι σ’ αυτόν «κατοικεί» ο Θεός. Εκτός από ναός, ονομάζεται και εκκλησία, γιατί εκεί γίνεται η σύναξη της χριστιανικής κοινότητας, της Εκκλησίας. Στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους δεν κτίζονταν ναοί και λόγω των διωγμών (1ος -αρχές 4ου αι.), αλλά και διότι κατά την πίστη μας ο Θεός «οὐκ ἐν χειροποιήτοις ναοῖς κατοικεῖ» (Πράξ. 7,48). Οι χριστιανοί τότε συγκεντρώνονταν σε κάποια οικία («κατ’ οἶκον ἐκκλησία*»). Σε περιόδους μεγάλων διωγμών, πολλές φορές η λατρεία ετελείτο στις κατακόμβες και στους τάφους των μαρτύρων, πάνω από τους οποίους έκτιζαν ημικυκλικούς θόλους («μαρτύρια»). Από τότε, τοποθετούνται λείψανα αγίων κάτω από την αγία Τράπεζα, για να μην ξεχνάμε ότι η Εκκλησία θεμελιώθηκε στο αίμα των μαρτύρων. Μετά τον 4ο αιώνα, κτίζονται ναοί ελεύθερα και αγιάζονται με ειδική ακολουθία («εγκαίνια»). Ο συνδυασμός του θόλου των «μαρτυρίων» και του τετράπλευρου κτίσματος έδωσε αργότερα το σχήμα των ναών με τρούλο.

__________________
1 Θεία Λειτουργία.
2 Για το θέμα αυτό μιλεί σε μεγάλη έκταση η Προς Εβραίους επιστολή του απ. Παύλου,
το πρώτο λειτουργιολογικό βιβλίο του Χριστιανισμού.

Κρύπτη στην κατακόμβη του Αγίου Σεβαστιανού, Ρώμη.
Κρύπτη στην κατακόμβη του Αγίου
Σεβαστιανού, Ρώμη.
Η μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας (κατά τη βυζαντινή εποχή, Φωκίδα), καθολικό.
Η μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας (κατά τη βυζαντινή εποχή, Φωκίδα), καθολικό.

γ) Βασικοί σταθμοί στην εξέλιξη της χριστιανικής λατρείας

Η χριστιανική λατρεία θεμελιώθηκε κατά την αποστολική εποχή (33-70 μ.Χ.). στις συνάξεις των πρώτων χριστιανών1. Ίχνη των πρώτων χριστιανικών ύμνων σώζονται στην Καινή Διαθήκη («ὓμνοι και ᾠδαί πνευματικαί» (Εφεσ. 5,19). Με το «διάταγμα των Μεδιολάνων» (313 μ.Χ.), ελεύθερα πια άρχισε η ανάπτυξη της χριστιανικής λατρείας (κτίζονται ναοί, γράφονται ύμνοι και ευχές), για να συνεχιστεί σ’ όλη τη βυζαντινή περίοδο. Σπουδαία κέντρα λειτουργικής ανάπτυξης ήταν τα Ιεροσόλυμα (μονή Αγίου Σάββα), η Κωνσταντινούπολη (μονή Στουδίου), η Σικελία κ.λπ. Ιδιαίτερα γόνιμη εποχή ήταν η περίοδος της Εικονομαχίας (8ος - 9ος αι.). Τότε καθιερώνεται η μορφή των ακολουθιών και των ύμνων, που χρησιμοποιούμε και σήμερα.

Κατά τις περιόδους της δουλείας (αραβοκρατία, λατινοκρατία, τουρκοκρατία), η λατρεία χάνει τη λαμπρότητά της, όχι όμως και το περιεχόμενό της. Αναδείχτηκε κιβωτός σωτηρίας του Γένους, γιατί, μαζί με την Παιδεία, διαφύλαξαν την πίστη και την εθνική συνείδηση των Ελλήνων. Στο τέλος του 18ου αιώνα οι Κολλυβάδες* - ησυχαστές* του Αγίου Όρους - με πολλούς αγώνες, πέτυχαν την κάθαρση της λατρείας μας από ξένες επιρροές και την ανανέωσή της με βάση τα πατερικά πρότυπα.

Ο Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης.
Ο Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης.

__________________
1 Βλ. Πράξ. 2,42 εξ.

δ) Η σημερινή μορφή της λατρείας

Στις μέρες μας, η λατρεία της Εκκλησίας είναι η ίδια με εκείνη της αποστολικής και της βυζαντινής εποχής. Με βάση τις Λειτουργίες του Μ. Βασιλείου, του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, τη Λειτουργία των Προηγιασμένων και τις ακολουθίες του ημερονυκτίου (Εσπερινός, Απόδειπνο, Μεσονυκτικό, Όρθρος, Ώρες) διατηρεί τη συνέχεια και την ενότητά της.

Το εσωτερικά της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης μετά την αναστήλωση.
Το εσωτερικά της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης μετά την αναστήλωση.


Οι βασικοί σταθμοί στην εξέλιξη της χριστιανικής λατρείας

- Αποστολική εποχή (33-70 μ.Χ.)
- Εποχή της ακμής και της άνθησης (4ος - 7ος αι.)
- Περίοδος της Εικονομαχίας.
- Περίοδος της δουλείας (αραβοκρατία, λατινοκρατία,
τουρκοκρατία).
- Από την ανεξαρτησία (19ος αι.) μέχρι σήμερα.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Αφού η λατρεία μας είναι πνευματική και ο Θεός δεν κατοικεί «ἐν χειροποιήτοις ναοῖς», γιατί χρησιμοποιούμε ναούς;
2. Τι εκφράζουμε με τη χριστιανική λατρεία;
3. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ορθόδοξης λατρείας;