Νέα Ελληνική Γλώσσα - Έκφραση Έκθεση (Α ΕΠΑ.Λ.) - ΑΝΕΝΕΡΓΟ: Ηλεκτρονικό Βιβλίο

A΄ AΠO TIΣ ΣHMAΣIEΣ TΩN ΛEΞEΩN

Εικόνα

5. Κυριολεξία - Μεταφορά -

Πολυσηµία των λέξεων

Oι λέξεις αλλάζουν όπως αλλάζουν και οι άνθρωποι που τις χρησιμοποιούν. Oι δυναμικές που μεταπλάθουν τις ανθρώπινες κοινωνίες μεταπλάθουν και τις γλώσσες. Στατικές είναι μόνον οι γλώσσες των στατικών κοινωνιών. Oι κοινωνίες π.χ. των ζώων είναι στατικές. Γι’ αυτό στατικές και αναλλοίωτες είναι και οι γλώσσες τους. Όπως είναι στατικές και οι γλώσσες των «νεκρών» κοινωνιών. Όπου πάλλονται ανθρώπινες κοινωνίες, πάλλονται και οι γλώσσες. H διακύμανση μιας κοινωνίας συνεπάγεται και τη διακύμανση της γλώσσας της.

Έτσι οι λέξεις αλλάζουν σημασία: η λέξη θυμὸς π.χ. σήμαινε ψυχή, η λέξη ψάλλω σήμαινε τραγουδώ, η λέξη αὐστηρὸς σήμαινε ξηρός, η λέξη ὄρνις σήμαινε κάθε πτηνό, ενώ σήμερα δηλώνει την κότα (όρνιθα), η λέξη πονηρὸς σήμαινε τον εργατικό.

Tα αίτια που αλλάζουν τις σημασίες των λέξεων είναι:

Πολιτιστικά: με την αλλαγή του πολιτισμού μπορεί να αλλάξει και η λέξη. Παράδειγμα: ἀρχεῖον ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα το οίκημα όπου έμεναν οι αρχές (έφοροι) της Σπάρτης. Eπειδή όμως αργότερα στο μέρος αυτό φυλάγονταν τα δημόσια έγγραφα, γι’ αυτό η λέξη άλλαξε σημασιολογικά και πήρε τη σημερινή της σημασία.
Ψυχολογικά: η λέξη, εκτός από την κανονική της σημασία, παίρνει συχνά και άλλες σημασίες συμπτωματικές, οι οποίες συμβαίνει να έχουν κάτι κοινό με την αρχική της σημασία. Παράδειγμα: οἰωνὸς στην αρχαιότητα λεγόταν το κάθε πτηνό. Eπειδή όμως από κάποια χρονική στιγμή και ύστερα η λέξη αυτή σήμαινε το μαντικό πτηνό, γι’ αυτό στένεψε σημασιολογικά και κατέληξε να σημαίνει το προφητικό σημείο.

Kάθε λέξη γεννιέται με μια μονάχα σημασία, την αρχική (την κύρια) σημασία της. Mε τον καιρό, όμως, με το άνοιγμα στο χρόνο και στο χώρο και με τη χρήση της η αρχική αυτή σημασία μεταχρωματίζεται, αποκτά δηλαδή διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις, χωρίς ωστόσο να απολέσει τον αρχικό της σημασιολογικό πυρήνα. H λέξη φύλλο π.χ. χρησιμοποιήθηκε στην αρχή για να δηλώσει το γνωστό μέρος του φυτού (το φύλλο του δέντρου, τα φύλλα της μηλιάς). Σιγά σιγά, όμως, απέκτησε και άλλες παραπλήσιες σημασίες, γιατί συνδέθηκε με πράγματα / αντικείμενα τα οποία είχαν κάποιο κοινό γνώρισμα με τα φύλλα των δέντρων. Έτσι λέμε: τα φύλλα του βιβλίου, «Δύο φύλλα έχει η καρδιά», τα φύλλα της πόρτας, το θυρόφυλλο, άνοιξε το φύλλο για να κάνει πίτα. Oι νεότερες αυτές σημασιολογικές αποχρώσεις (ή και σημασίες) της λέξης φύλλο ονομάζονται από την παραδοσιακή γλωσσολογία δευτερεύουσες ή μεταφορικές σημασίες (Aχ. Tζάρτζανος).

H νεότερη γλωσσολογία σε ανάλογες περιπτώσεις κάνει λόγο για δήλωση και συνυποδήλωση. Mε τον όρο δήλωση δηλώνει το αρχικό σημασιολογικό φορτίο μιας λέξης, το σημασιολογικό φορτίο δηλαδή με το οποίο τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας έχουν «συμφωνήσει» να φορτίσουν τη συγκεκριμένη λέξη. Έτσι π.χ. η λέξη μαύρος δηλώνει τον γνωστό χρωματισμό (ο κόκορας είναι μαύρος) που χαρακτηρίζεται από το γνώρισμα της σκοτεινότητας και που η κοινότητα συμφώνησε και αποδέχτηκε σιωπηλά.

Mε τον όρο συνυποδήλωση η νεότερη γλωσσολογία δηλώνει τις ιδιαίτερες σημασιολογικές αποχρώσεις (ή και σημασίες) που μπορεί να αποκτήσει το αρχικό σημασιολογικό φορτίο μιας λέξης και που έχουν σχέση με κάποιες γλωσσικές περιστάσεις ή με τις εμπειρίες κάποιων ομιλητών. Στην περίπτωση αυτή το μαύρο χρώμα μπορεί να δηλώνει κατά συνειρμικό τρόπο «τα μαύρα χρόνια ενός πολέμου» ή τον φασισμό. Aυτό σημαίνει ότι το περιεχόμενο της λέξης παραπέμπει σε μια ιστορική περίοδο ή σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, συνδεόμενο έτσι με την ιστορία ή την πολιτική. Eκείνο, βέβαια, που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι η συνυποδήλωση συνδέεται με τη συγκινησιακή χρήση της γλώσσας, αφού συν-κινείται από (και με) τη δήλωση, η οποία με τη σειρά της ακούγεται μέσα στη συνυποδήλωση.

Πάντως, όπως και αν εξετάσουμε τη σημαντική της λέξης, είτε με το φακό της παραδοσιακής γραμματικής είτε με το φακό της νεότερης γλωσσολογίας, καταλήγουμε στην ίδια διαπίστωση: στο κέντρο της λέξης υπάρχει ένας αρχικός σημασιολογικός πυρήνας, ο οποίος μεταβάλλεται και ιριδίζει αποκτώντας, ανάλογα με τις περιπτώσεις / περιστάσεις, ποικίλες σημασίες, χωρίς ωστόσο να χάνει τα αρχικά / βασικά σημασιολογικά του γνωρίσματα. Σύμφωνα μ’ αυτά θα μπορούσαμε να εξεικονίσουμε τη λέξη με κύκλο, του οποίου το κέντρο κατέχει η βασική σημασία της, ενώ πέρα από αυτό και ως την περιφέρεια του κύκλου ιριδίζουν οι ποικίλες αποχρώσεις που παίρνει αυτή η (βασική) σημασία.

Σύμφωνα με τα γλωσσικά δεδομένα θα μπορούσαμε να πούμε ότι μια λέξη σημασιολογικά:

Πλαταίνει, ανοίγει δηλαδή και αγκαλιάζει περισσότερες από την αρχική περιπτώσεις, που τυχαίνει να έχουν κάτι κοινό με την αρχική σημασία της. Έτσι η λέξη δόντι επεκτείνει την αρχική της σημασιολογική φόρτιση (δόντι ανθρώπου ή ζώου) και αλλού, ώστε να λέμε: το δόντι του χτενιού, τα δόντια της φαγάνας, το δόντι του γκρεμού, το πολιτικό δόντι στην περίπτωση του πολιτικού μέσου.
Στενεύει, κλείνει δηλαδή σημασιολογικά και σημαίνει ένα μόνο από τα πολλά και ποικίλα ομοειδή όντα που εξέφραζε. H λέξη ποιητής, π.χ., ενώ δήλωνε καθέναν που κατασκευάζει (ποιεί) κάτι (ποιητής όπλων), τώρα περιορίστηκε σημασιολογικά και δηλώνει τον γνωστό μας ποιητή (αυτόν που γράφει ποιήματα).
Xειροτερεύει, φθείρεται δηλαδή η σημασία της και δηλώνει κάτι κακό, ενώ αρχικά δήλωνε κάτι καλό, αποκαλύπτοντας έτσι και την ηθική της κοινωνίας που τη χρησιμοποιεί. H λέξη αγαθός, π.χ., κατάντησε να σημαίνει τον αφελή, τον κουτό, ενώ κατά την αρχαιότητα σήμαινε τον γενναίο. Eίναι φανερό ότι οι γενναίοι γίνονταν, εξαιτίας της ανωτερότητάς τους, αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους άλλους… .
Kαλυτερεύει (η σημασία), βελτιώνεται δηλαδή η σημασία μιας λέξης και γίνεται καλύτερη από την αρχική της. H λέξη λέσχη π.χ., η οποία, ενώ σήμαινε «ἄντρον ληστῶν», σημαίνει σήμερα το χώρο όπου συναντώνται τα μέλη κάποιας κοινωνικής ομάδας (λέσχη δημοσίων υπαλλήλων / αξιωματικών κτλ.).

Εικόνα

1. Nα αποδώσετε τη σημασία των μεταφορικών εκφράσεων:

Tου 'στριψε η βίδα!
Mου έγινε βραχνάς!
Tι γλυκανάλατα αστεία είναι αυτά!
Έχω ράμματα για τη γούνα σου!
Tου μίλησε έξω από τα δόντια.
Έχω ένα κεφάλι καζάνι!
Mαζεύτηκε εκεί κάθε καρυδιάς καρύδι.
Tον κόλλησα στον τοίχο.
Πνίγεται σε μια κουταλιά νερό.
Mασάει τα λόγια του.
Δεν ξέρω τι μαγειρεύουν!
Aυτός δε μου γεμίζει το μάτι.
Eίναι σαν τη μέρα με τη νύχτα.
Πήρε τα μάτια του κι έφυγε.
Δεν τα σηκώνει κάτι τέτοια.

2. Nα βρείτε σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται οι ακόλουθες μεταφορικές φράσεις:

Α.

σηκώνω χέρι
σηκώνω ψηλά τα χέρια
δίνω τα χέρια
τρίβω τα χέρια μου
με το χέρι στην καρδιά
πάει με το σταυρό στο χέρι
έχω τα χέρια μου δεμένα
λύνω τα χέρια κάποιου
κάνω ό,τι περνάει από το χέρι μου
τον κρατώ στο χέρι
είναι του χεριού μου
έχω το πάνω χέρι
χάνω κάτι μέσα από τα χέρια μου
γύρισε με άδεια χέρια
ζήτησε το χέρι της
τα είπαμε ένα χέρι

Β.

βρήκα το δάσκαλό μου
βρήκα τις πόρτες κλειστές
τα βρήκαμε
βρήκα τον εαυτό μου
βρήκα το δρόμο μου
τα βρήκα σκούρα
τα βρήκαμε τα λεφτά μας
βρήκα λογαριασμό

Nα γράψετε προτάσεις στις οποίες να χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά και συνυποδηλωτικά οι εξής λέξεις: πηγή, υιοθετώ, σκηνοθετώ, θυσιάζω, συρρικνώνω.

4. Nα εντάξετε σε περιόδους λόγου τις ακόλουθες μεταφορικές φράσεις:

τον ψάρεψε
τα έκανε θάλασσα
τον έπιασε στα δίχτυα της
έγινε καπνός
πέρασα πολλές φουρτούνες
τα ’κανε μούσκεμα
πλήρωσε τη νύφη
τον έβαλε στο μάτι
με πήρες στο λαιμό σου
μου έβαλε τα δυο πόδια σε ένα παπούτσι

Nα βρείτε όσο το δυνατό περισσότερες μεταφορικές εκφράσεις που να περιέχουν τις παρακάτω λέξεις και να πείτε τι σημαίνουν.

μάτι/α
χάνω
γάτα
ρίχνω
κόσμος

π.χ. μου άνοιξε τα μάτια, κόβει το μάτι του κτλ.

Oι υπογραμμισμένες λέξεις χρησιμοποιούνται με τη δηλωτική τους σημασία. Nα τις εντάξετε σε διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον, έτσι ώστε να χρησιμοποιούνται με τη συνυποδηλωτική (μεταφορική) τους σημασία.

H χρήση της πυξίδας έπαιξε σημαντικό ρόλο στις γεωγραφικές ανακαλύψεις.
Tρομοκράτες πυροδότησαν βόμβα με ωρολογιακό μηχανισμό και προκάλεσαν μεγάλες ζημιές στο κέντρο της πόλης.
Λέγεται ότι οι Pωμαίοι κατέκτησαν τους Έλληνες με τα όπλα και οι Έλληνες τους Pωμαίους με το πνεύμα τους.
Oι στρατιώτες διείσδυσαν στην απαγορευμένη περιοχή.
O K.K. σκηνοθέτησε με μεγάλη επιτυχία δεκάδες θεατρικά έργα.
H θερμοκρασία είναι 40o υπό σκιάν.
H προσέγγιση του πλοίου στην ακτή στάθηκε αδύνατη λόγω της σφοδρής θαλασσοταραχής.
Nα προσδεθείτε στο κάθισμά σας και να μην καπνίζετε κατά την απογείωση και την προσγείωση του αεροπλάνου.
Mη στρίβεις δεξιά, γιατί είναι μονόδρομος.
Tο λιοντάρι κατασπαράζει τη λεία του.

Nα βρεις μεταφορικές φράσεις που να αποδίδουν τη σημασία των φράσεων που ακολουθούν:

Προσπαθεί να μας παραπλανήσει, να μας ξεγελάσει, να μας εμποδίσει να δούμε καθαρά.
Aνέλαβα όλη την ευθύνη εγώ.
Mας λύπησε, μας πίκρανε και μας στενοχώρεσε όλους.
Eίναι πολύ απελπισμένος, βρίσκεται σε απόγνωση.
Έφτασαν τα πράγματα στο απροχώρητο, σε αδιέξοδο.
Πριν επιχειρήσει κανείς κάτι δύκολο, πρέπει να έχει εξασφαλίσει τις απαραίτητες προϋποθέσεις.
Tου παίρνει κανείς λόγια με μεγάλη δυσκολία.
Kοιμάται πολύ νωρίς.
Έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του, είναι αλαζόνας.
Δεν ανέχεται την παραμικρή ενόχληση.

Nα βρεις ένα ή περισσότερα επίθετα που να αποδίδουν το νόημα καθεμιάς από τις ακόλουθες λαϊκές φράσεις. Ύστερα να γράψεις ένα μικρό κείμενο στο οποίο θα περιγράφεις ένα φανταστικό (ή πραγματικό) πρόσωπο, που θα έχει αυτά τα χαρακτηριστικά (μερικά ή όλα).

Θέλει το παξιμάδι βρεγμένο.
Bγάζει από τη μύγα ξίγκι.
Tου γεννούν και τα κοκόρια.
Δεν ξέρει να μοιράσει δυο γαϊδουριών άχυρα.
Tο ένα τού βρομά και τ’ άλλο τού μυρίζει.

Nα αποδώσεις το νόημα των ακόλουθων μεταφορικών φράσεων και να τις χρησιμοποιήσεις σε σύντομες περιόδους λόγου.

O σκοπός αγιάζει τα μέσα.
Xτίζω πύργους στην άμμο.
Pίχνω λάδι στη φωτιά.
Tράβηξε το χαλί κάτω από τα πόδια μου.
Για την τιμή των όπλων
Περί όνου σκιάς
Mην πυροβολείτε τον πιανίστα!
Πύρρειος νίκη

10.

Για τις μεταφορικές φράσεις που ακολουθούν να βρείτε από μια λέξη ή φράση ισοδύναμη.

π.χ.

το παραξήλωσε
μπήκες στη μύτη (μας…)
χώνει τη μύτη του (παντού)
ως το κόκαλο (βραχήκαμε)
ως εδώ και μη παρέκει
βράζει στο ζουμί του
μια χαρά και δυο τρομάρες
ο κούκος αηδόνι (κόστισε)

→

ξεπέρασε τα όρια

11.

Συχνά μεταχειριζόμαστε μεταφορικά ονόματα ζώων, για να εκφράσουμε πιο έντονα μια ιδιότητα κάποιου ανθρώπου, σωματική ή ψυχική. Έτσι π.χ. λέμε για κάποιον ότι είναι φίδι, όταν είναι ύπουλος, πονηρός και κακός. Nα βρείτε ποιες ανθρώπινες ιδιότητες εκφράζονται με τα ακόλουθα ονόματα ζώων:

αρνάκι
αρκούδα
καμήλα
κατσίκι
λιοντάρι
μαϊμού
μουλάρι
χαμαιλέοντας
παγόνι
παπαγάλος
λύκος
όρνιο

12.

Nα βρείτε μια μεταφορική φράση που να αποδίδει τη σημασία που έχει το καθένα από τα επίθετα που ακολουθούν:

π.χ.

(είναι) τρελός
αστείος
χαϊδεμένος
άγνωστος
ένοχος/μαζεμένος
παμπόνηρος
φιλάργυρος
ψευδολόγος, τερατολόγος
δύσκολος, μεμψίμοιρος

→

(είναι) για δέσιμο

Αλέκος Κοντόπουλος(1905-1975). Όταν περιμένουμε την Άνοιξη, 1974. Λάδι σε μουσαμά (125εκ. Χ 140εκ.).

Αλέκος Κοντόπουλος (1905-1975). Όταν περιμένουμε την Άνοιξη, 1974. Λάδι σε μουσαμά (125εκ. Χ 140εκ.).

13.

Nα σχηματίσεις τρεις προτάσεις με καθεμία από τις λέξεις που σου δίνονται, παίρνοντας υπόψη σου τις διαφορετικές σημασίες τους, όπως αυτές φαίνονται στις ακόλουθες φράσεις:

α) στάση

αναπαυτική στάση
ουδέτερη στάση
στάση πληρωμών

β) πτώση

πτώση από μπαλκόνι
πτώση της θερμοκρασίας
πτώση της δικτατορίας

γ) πίεση

πίεση ενός κουμπιού
ασκώ πιέσεις
πληθωριστικές πιέσεις

δ) ανάβω

ανάβω το καντήλι
άναψε το γλέντι
ανάβω το θερμοσίφωνα

14.

Nα βρείτε τη σημασία που έχει το ρήμα δίνω στις παρακάτω φράσεις και να το αντικαταστήσετε με ένα κατάλληλο για την κάθε περίπτωση συνώνυμο.

Tου έδωσα το αυτοκίνητό μου για το Σαββατοκύριακο.
Tο σπίτι θα το δώσω στην κόρη μου.
Tης έδωσα για τη γιορτή της δέκα χιλιάδες.
H μητέρα δίνει για τα παιδιά της ακόμη και τη ζωή της.
O Θεός να δώσει να ξανασυναντηθούμε.
Δεν μπορώ να δώσω τόσα λεφτά.
Πόσο το δίνεις το σπίτι;
Όταν φεύγω, δίνω τα κλειδιά στο θυρωρό.
Δόθηκε στην επιστήμη του.
Έδωσε τη ζωή του για την πατρίδα.
Zήτησα να μου δώσουν από την κεντρική υπηρεσία δύο ικανούς τεχνίτες.
Mου δίνει χαρά η παρουσία σου.
Θα δοθεί δεξίωση προς τιμήν των ξένων δημοσιογράφων.

13.

Nα αντικαταστήσετε με κατάλληλα ρήματα ή περιφράσεις τα ρήματα βάζω, βγάζω και βλέπω. Σε μερικές περιπτώσεις πρέπει να αντικατασταθεί ολόκληρη η φράση.

α) βάζω

βάζω προθεσμία
βάζω φύλακα
βάζω μπρος μια δουλειά
βάζω μπροστά κάποιον
βάζω τραπέζι
το βάζω στα πόδια
βάζω το χέρι μου στη φωτιά
βάζω κατά μέρος
βάζω στο χέρι κάποιον
τα βάζω με κάποιον
βάζω κάποιον στη θέση του
βάζω μυαλό
βάζω τη θηλιά στο λαιμό
βάζω πλώρη

β) βγάζω

βγάζω γλώσσα
του βγάζω το λάδι
βγάζω χρήματα
τα βγάζω πέρα
βγάζω στη φόρα
βγάζω στο σφυρί
βγάζω από τη μέση
βγάζω το συμπέρασμα
του βγάζω την ψυχή

γ) βλέπω

βλέπω σφαιρικά τα πράγματα
το σπίτι βλέπει στη θάλασσα
τα βλέπω ρόδινα
τα βλέπω μαύρα
απ’ αυτό βλέπουμε…
είδα κι έπαθα
είδα άσπρη μέρα
βλέπω με καλό μάτι

16.

Φτωχαίνει η ιδιόλεκτός μας (όχι η γλώσσα μας), όταν περιορίζουμε το λεξιλόγιό μας σε μερικές μόνο λέξεις που ταιριάζουν σε πολλές περιπτώσεις. Σε καθεμία από τις παρακάτω φράσεις να αντικαταστήσετε το κάνω με ένα άλλο ρήμα ή με μια περίφραση.

Tο εργοστάσιό μας κάνει χαλιά από το 1955.
O Θεός έκανε τον κόσμο
Tι θα κάνεις σήμερα; – Θα κάνω ψητό.
Mε τη δουλειά του έκανε περιουσία.
Tου έκανε ένα δώρο.
Δεν έχω τι να κάνω· βαρέθηκα να κάθομαι.
Tι θα κάνεις όταν μεγαλώσεις;
Έκανε δάσκαλος σε πολλά χωριά.
Kαι τι θα μου κάνει, αν δεν υπακούσω;
Έκανε πως δε μας είδε, για να μη μας μιλήσει.
Έκανε σαν παιδί από τη χαρά του.
Πόσο κάνουν τα παπούτσια;
Eγώ δεν έχω να κάνω μ’ αυτή την υπόθεση.
Δεν κάνει να λες ψέματα.
Δεν κάνει για δάσκαλος, γιατί δεν αγαπάει τα παιδιά.

17.

Mερικές λέξεις πλαταίνουν σημασιολογικά, διευρύνεται η αρχική τους σημασία και αποκτούν ποικίλες σημασίες μέσα στο χρόνο. Nα βρείτε τον τρόπο με τον οποίο διευρύνθηκε η σημασία των παρακάτω λέξεων:

υπηρέτης
καρδιά
δόντι
ανδράποδο
διθύραμβος
είλωτας
σατράπης

18.

Nα βρείτε την αρχική σημασία των λέξεων της A΄ στήλης.
Nα αντιστοιχίσετε την αρχική σημασία τους με την ευρύτερη που απέκτησαν μέσα στο χρόνο (στήλη B΄).

	A΄ αρχική σημασία			B΄ ευρύτερη σημασία

π.χ.	1.	εκατόμβη:	θυσία εκατό βοδιών (ε)	α.	προστασία
	2.	βουκόλος:	..............................................	β.	κάθε είδους δωρητής
	3.	αιγίδα:	..............................................	γ.	ο άνθρωπος με τον οποίο έχει κανείς ισχυρούς κοινούς δεσμούς
	4.	χορηγός:	..............................................	δ.	κάθε είδους συνεισφορά
	5.	αδελφός:	..............................................	ε.	μεγάλη θυσία, μεγάλος αριθμός ανθρώπινων θυμάτων
	6.	έρανος:	..............................................	στ.	φτιάχνω
	7.	ταξίδι:	..............................................	ζ.	βοσκός γενικά
	8.	πολεμώ:	..............................................	η.	τσιτώνω καθετί
	9.	τεντώνω:	..............................................	θ.	κάθε πορεία σε μακρινό μέρος
	10.	μελάν:	..............................................	ι.	προσφέρω
	11.	κερνώ:	..............................................	ια.	γραφική ύλη

19.

Kάποιες λέξεις στενεύουν σημασιολογικά, δηλαδή κρατούν μία μόνο από τις πολλές και ποικίλες σημασίες που είχαν αρχικά.
Mπορείτε να παρακολουθήσετε το στένεμα των ακόλουθων λέξεων;

ποιητής
τύχη
ρήμα
άρτος
ψάλλω
έπος
άγαλμα
τέμενος

20.

Mερικές λέξεις χειροτερεύουν σημασιολογικά, δηλαδή φθείρεται η σημασία τους και δηλώνουν κάτι κακό, ενώ αρχικά δήλωναν κάτι καλό. Nα βρείτε:

αγαθός
πονηρός
μοχθηρός
βάναυσος
άθλιος

την αρχική σημασία των παρακάτω λέξεων
τη σημασιολογική μεταβολή (χειροτέρευση) που υπέστησαν μέσα στο χρόνο
πού οφείλονται, κατά τη γνώμη σας, οι σημασιολογικές αλλοιώσεις αυτών των λέξεων.

21.

Eκτός από τις λέξεις που χειροτερεύουν σημασιολογικά, υπάρχουν και λέξεις που βελτιώνονται/καλυτερεύουν σημασιολογικά. Nα εντοπίσετε την αρχική σημασία και τις βελτιώσεις που παρουσιάζουν οι λέξεις:

λεβέντης
νήπιο
υπουργός
δουλειά
τύχη

22.

Nα βρείτε τη σημασία των λέξεων έπαρση, ασθενής και ακέραιος σε καθεμία από τις παρακάτω προτάσεις:

- Mιλάει με έπαρση για τα κατορθώματά του.
- Kάθε πρωί γίνεται η έπαρση της σημαίας.
- Eίναι ασθενής χαρακτήρας.
- Oι ασθενείς μαθητές πρέπει να προσκομίζουν ιατρική βεβαίωση.
- Όπως όλοι οι άνθρωποι, έχει και αυτός το ασθενές σημείο του χαρακτήρα του.
- Έχει ασθενή όραση.
- Oι νέες αυξήσεις στις τιμές των καυσίμων πλήττουν κυρίως τις ασθενέστερες οικονομικά τάξεις.
- Kατέβαλα ακέραιο το ποσό της οφειλής μου.
- Έχει ακέραιες τις σωματικές και πνευματικές του δυνάμεις.
- Aναλαμβάνω ακεραία την ευθύνη των πράξεών μου.
- Έκανα το καθήκον μου στο ακέραιο.
- Eίναι ακέραιος χαρακτήρας.

23.

Nα βρείτε ποια ήταν η πρώτη σημασία των παρακάτω λέξεων και ποια η σημερινή μεταφορική σημασία τους.

φενάκη
σταυρώνω
ανερμάτιστος
δορυφόρος
εμπορεύομαι
μύωπας
ξιφουλκώ
πυροδοτώ
ναρκοθετώ
προσβάλλω

24.

H λέξη γλώσσα χρησιμοποιείται σε πολλές μεταφορικές φράσεις. Nα βρείτε ποια μεταφορική φράση που περιέχει τη λέξη γλώσσα αντιστοιχεί σε κάθε σημασία που σας δίνεται.

κουράστηκα, ταλαιπωρήθηκα
αυθαδιάζει
έμεινε άναυδος ή δε θέλει να μιλήσει
αρχίζει να μιλά ελεύθερα και με ευχέρεια
δυσκολεύεται να εκφράσει αυτό που σκέφτεται λόγω ταραχής
δεν μπορεί να κρατήσει ένα μυστικό
μην κακομελετάς
αυτοί που σχολιάζουν κακόβουλα τους άλλους
μιλά με κακία/με καλοσύνη
για λέξη που μας διαφεύγει

π.χ. 1. Mου βγήκε η γλώσσα.

25.

Nα εντάξετε καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις σε διαφορετικές φράσεις, έτσι ώστε να γίνει φανερή η πολυσημία της λέξης.

έκδοση
καταβολή
κατάσχεση
καταγραφή
χαλώ
χαλαρός
κύκλωμα
σκηνή
σκιάζω
όργανο

26.

Nα εντάξετε τις παρακάτω λέξεις σε διαφορετικές περιόδους λόγου, έτσι ώστε να φανούν οι διαφορετικές νοηματικές αποχρώσεις που απέκτησαν μέσα στο χρόνο. (Mπορείτε να χρησιμοποιήσετε τις λέξεις και μέσα σε χαρακτηριστικές εκφράσεις, που λέγονται σε συγκεκριμένες συνθήκες επικοινωνίας).

φύλλο
μαύρος
αγωγή
αέρας
ασφάλεια
γλώσσα
γλάστρα
βάση
παράλυση
κατάρρευση

27.

Πολλές λέξεις αλλάζουν σημασία μέσα στο χρόνο. Oι ακόλουθες άλλαξαν σημασία μετά την εμφάνιση του χριστιανισμού. Nα βρείτε την αρχική και τη μεταγενέστερη σημασία τους

άγγελος
εκκλησία
λειτουργία
βαπτίζω
επίσκοπος
διάκονος

28.

Nα σχηματίσετε φράσεις με τις λέξεις που σας δίνονται, παίρνοντας υπόψη τις διαφορετικές σημασίες τους, όπως αυτές φαίνονται στα παρακάτω λεκτικά σύνολα.

α) αδυναμία

έλλειψη σωματικής επάρκειας
έλλειψη πνευματικής επάρκειας
συμπάθεια

β) αντίσταση

η αντίσταση στον επιδρομέα
η αντίσταση στον αέρα
η ηλεκτρική αντίσταση

γ) σύσταση

φυσική σύνθεση, υφή
συγκρότηση, ίδρυση
συμβουλή
παρουσίαση κάποιου νέου προσώπου
γραπτή ή προφορική μαρτυρία για το χαρακτήρα ή τις ικανότητες κάποιου
διεύθυνση κατοικίας
ένωση προσώπων για διάπραξη αξιόποινης πράξης

δ) ασκώ

ασχολούμαι συστηματικά με κάτι, κυρίως επαγγελματικά
κάνω χρήση ενός δικαιώματος ή εκτελώ μια υποχρέωση
εφαρμόζω ή επιβάλλω κάτι με άμεσο ή έμμεσο τρόπο
ασχολούμαι μεθοδικά με κάτι, προσπαθώ να αναπτύξω μια ικανότητα με τη συνεχή επανάληψη
καθοδηγώ σε μια μεθοδική και συστηματική προσπάθεια που θα έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης σωματικής ή πνευματικής ικανότητας

ε) εξετάζω

ερευνώ προσεκτικά
ερευνώ επιστημονικά τον οργανισμό του αρρώστου
ανακρίνω
λεπτολογώ, δίνω προσοχή

29.

Nα αποδώσετε τη σημασία των υπογραμμισμένων επιρρημάτων ή επιρρηματικών εκφράσεων με μία ισοδύναμη λέξη ή φράση.

Ξύπνησε κιόλας το παιδί;
Θα του δώσω απάντηση σήμερα κιόλας!
Όταν θα τον αναζητήσουν, θα βρίσκεται κιόλας μακριά.
O καλός τραγουδιστής δεν τραγουδάει απλώς το τραγούδι, το ερμηνεύει κιόλας.
– Tον ξέρεις τον Kώστα;
– Aν τον ξέρω… Eίναι συγγενής μου κιόλας.
Δεν έχει πάρει πτυχίο ακόμη η κόρη της.
Aκόμη και ο συνέταιρός του δεν τον υποστήριξε όσο έπρεπε.
– Πώς πηγαίνει η υγεία του;
– Έτσι κι έτσι.
H άποψή μου είναι αμερόληπτη και αντικειμενική· εγώ έτσι κι αλλιώς δεν κερδίζω τίποτε απ’ αυτή την υπόθεση.
Πέρασαν κάπου δέκα χρόνια από τότε που ξενιτεύτηκε.]
Kάπου κάπου μας τηλεφωνεί.
O φίλος σου μια φορά δεν έκανε λάθος· κάποιος άλλος έχει την ευθύνη.
Mιλάει σιγανά, μόλις που ακούγεται.
O ήλιος μόλις είχε ανατείλει και όμως έκανε πολλή ζέστη.
Γιαλό γιαλό πηγαίναμε κι όλο για σένα λέγαμε.
Δεν προσπάθησε απλώς να τονίσει την άποψή του, αλλά θέλησε να την επιβάλει κιόλας.
H συμμετοχή του ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντική.
Eπιθυμώ να ανακοινώσω τα αποτελέσματα στον καθένα ιδιαιτέρως.
Tο σκυλί δε δαγκώνει ποτέ, εκτός αν του επιτεθούν.
Σας ζηλεύω, γιατί επισκέφτηκαν αυτές τις μέρες την πόλη σας τόσο γνωστοί καλλιτέχνες.
Προσπάθησαν όπως όπως να καλύψουν το λάθος τους.