Πρόλογος

Στόχος του εγχειριδίου είναι να οδηγήσει με τρόπο ευχάριστο και παιγνιώδη τους μικρούς μαθητές στη συνειδητοποίηση του συστηματικού χαρακτήρα της γλώσσας. Η ηλικία των μαθητών, από τη μία πλευρά, και η φύση του βιβλίου αυτού ως εγχειριδίου αναφοράς (σύμφωνα με το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών), από την άλλη, κατεύθυναν σε μεγάλο βαθμό τις επιλογές μας. Σκοπός μας, λοιπόν, είναι να προσφέρουμε στους μαθητές και τους δασκάλους ένα ευσύνοπτο, εύχρηστο και μεθοδικό διδακτικό εργαλείο.

Τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά του βιβλίου Γραμματική Ε' και Στ' Δημοτικού υπαγόρευσαν κάποιες απαραίτητες απλοποιήσεις αλλά και ορισμένες σημαντικές διαφοροποιήσεις στο περιεχόμενο του εγχειριδίου τόσο από τις σύγχρονες γλωσσολογικές μελέτες για την ελληνική γλώσσα (που απευθύνονται σε ειδικούς) όσο και από τις παραδοσιακές γραμματικές. Έτσι, για πρώτη φορά εισάγονται σε τέτοιο εγχειρίδιο κεφάλαια για την Πραγματολογία / γλωσσική χρήση, τη Σύνταξη και τη Σημασιολογία. Επίσης, σε όλο το βιβλίο έχει γίνει προσπάθεια να αξιοποιηθούν τα πορίσματα της γλωσσολογικής έρευνας και περιγραφής της ελληνικής γλώσσας που είναι απαραίτητα και στον βαθμό που κάτι τέτοιο είναι παιδαγωγικά εφικτό. Προσφέρεται, για παράδειγμα, μια νέα περιγραφή του ρηματικού συστήματος (με έμφαση στη διάκριση χρονικής βαθμίδας / ποιού ενεργείας και με επαρκέστερη ανάλυση των τύπων της υποτακτικής), συνοπτική εισαγωγή στην έννοια της δομής των φράσεων και των παραγόντων που επηρεάζουν τη σειρά των συστατικών της πρότασης, και πλήθος άλλων βελτιώσεων στη γραμματική ανάλυση της γλώσσας. Από την άλλη πλευρά, ορισμένα δύσκολα γλωσσικά φαινόμενα παρουσιάζονται σε εξαιρετικά απλουστευμένη μορφή στο εγχειρίδιο, ώστε οι μικροί μαθητές να πάρουν μόνο μια πρώτη γεύση για γλωσσικές έννοιες τις οποίες θα διδαχθούν αναλυτικότερα σε μεγαλύτερη σχολική βαθμίδα. Έτσι, για παράδειγμα, στην ενότητα 3, ενώ παρουσιάζουμε τα φωνήματα της ελληνικής, χρησιμοποιούμε τον όρο φθόγγοι για να αποφύγουμε τη χρήση της αφηρημένης γλωσσολογικής έννοιας φώνημα. Ωστόσο, δεν εξετάζουμε λεπτομερώς τους φθόγγους της γλώσσας μας, γιατί δε θέλουμε να προκαλέσουμε σύγχυση σε μαθητές και δασκάλους με την ανάλυση φαινομένων αλλοφωνίας.

Στο σύνολό της, η Γραμματική Ε' και Στ' Δημοτικού ακολουθεί τις αρχές της σύγχρονης ανάλυσης της γλώσσας. Δίνει προτεραιότητα στη μελέτη του προφορικού λόγου και στη χρήση της γλώσσας ως εργαλείου σκέψης και επικοινωνίας. Έτσι, τονίζεται ο δημιουργικός χαρακτήρας της γλώσσας, η οποία προσφέρει στον ομιλητή τη δυνατότητα να εκφράσει το μήνυμά του με εναλλακτικούς τρόπους, γλωσσικά συναφείς αλλά και επικοινωνιακά διακριτούς. Στο πλαίσιο αυτό, στόχος του εγχειριδίου είναι να εξοικειωθεί ο μικρός μαθητής με φαινόμενα πολυτυπίας σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης των ίδιων λεκτικών πράξεων, πολυτυπία στις μορφολογικές καταλήξεις των κλιτών μερών του λόγου, διαφορετικούς τρόπους γραμματικής απόδοσης των ίδιων συντακτικών λειτουργιών και διαφορετικά επίπεδα ύφους ανάλογα με την επικοινωνιακή περίσταση).

Tο βιβλίο αυτό χωρίζεται σε πέντε μέρη (α. Πραγματολογία, β. Φωνητική – Φωνολογία, γ. Κλιτική μορφολογία, δ. Σύνταξη, ε. Σημασιολογία – Σύνθεση – Παραγωγική μορφολογία), τα οποία έχουν ως αφετηρία τα αντίστοιχα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης.

Ας δούμε τώρα τους κεντρικούς χαρακτήρες του βιβλίου:

Περιεχόμενα

 

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Χρησιμοποιώ τη γλώσσα για να επικοινωνήσω

Πραγματολογία – Γλωσσική χρήση

Ενότητα 1: Τι κάνω με τα λόγια;
Εύχομαι, υπόσχομαι, δηλώνω, συμβουλεύω, παρακαλώ – ζητώ, διατάζω – απαγορεύω,
εκφράζω φιλική και ευγενική διάθεση (π.χ. έπαινο, συμπάθεια)

Ενότητα 2: Πώς δημιουργώ ένα κείμενο;
2.1   Αναγνωρίζω τα είδη των κειμένων
   Περιγράφω, αφηγούμαι, δίνω οδηγίες, χρησιμοποιώ επιχειρήματα
2.2   Συνθέτω κείμενο
   Συνθέτω παράγραφο, κειμενικοί δείκτες
2.3   Επιλέγω το κατάλληλο ύφος ανάλογα με την περίσταση
   Επίσημο (τυπικό) – ανεπίσημο (οικείο) ύφος
2.4   Ακολουθώ κανόνες στην επικοινωνία
   Κανόνες συνεργασίας, κανόνες συμπεριφοράς

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

Μιλώ και γράφω - Φθόγγοι, γράμματα και συλλαβές

Φωνολογία και γραφή

Ενότητα 3: Πώς δημιουργώ λέξεις;
3.1   Φθόγγοι
3.2   Γράμματα

Ενότητα 4: Πώς προφέρω και γράφω λέξεις και φράσεις;
4.1   Λέξεις, συλλαβές, συλλαβισμός
4.2   Απαλοιφή φωνήεντος
4.3   Τόνος και άλλα ορθογραφικά σημεία
Έγκλιση του τόνου, διαλυτικά – απόστροφος – υποδιαστολή
4.4   Σημεία στίξης
4.5   Τελικό -ν

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

Σχηματίζω λέξεις

Κλιτική μορφολογία

Ενότητα 5: Πώς σχηματίζω λέξεις;
5.1   Τα μέρη του λόγου
5.2   Τύποι των λέξεων – Θέμα, κατάληξη
5.3   Γένος, αριθμός, πτώση
5.4   Τα άρθρα

Ενότητα 6: Μιλώ για ανθρώπους, ζώα, πράγματα, ενέργειες, καταστάσεις και ιδιότητες
Το ουσιαστικό
6.1   Είδη ουσιαστικών
6.2   Κλίση ουσιαστικών
Α   Αρσενικά
Α.1   Ισοσύλλαβα σε -ης, -ας, -ος
Α.2   Ανισοσύλλαβα σε -ας, -ης, -ες, -ους
Α.3   Ανώμαλα αρσενικά
Β   Θηλυκά
Β.1   Ισοσύλλαβα σε -α, -η, -ω
Β.2   Ανισοσύλλαβα σε -α, -ου
Β.3   Λόγια κλίση θηλυκών σε -ος
Β.4   Ουσιαστικά κοινού γένους
Γ   Ουδέτερα
Γ.1   Ισοσύλλαβα σε -ο, -ι, -ος
Γ.2   Ανισοσύλλαβα σε -μα, -ιμο, -ς , -ν, -υ
Δ   Ανώμαλα ουσιαστικά

Ενότητα 7: Δίνω περισσότερες πληροφορίες για ανθρώπους, ζώα, πράγματα και καταστάσεις
Το επίθετο
7.1   Κλίση επιθέτων
Α   Επίθετα σε -ος, -η/-α, -ο
Β   Επίθετα σε -ος, -ια, -ο
Γ   Επίθετα σε -ύς, -ιά, -ύ
Δ   Επίθετα σε -ής, -ιά, -ί
Ε   Επίθετα σε -ης, -α, -ικο.
ΣΤ   Επίθετα σε -άς/-ής, -ού, -άδικο/-ούδικο/-ήδικο
Ζ   Επίθετα σε -ων, -ούσα, -ον και σε -ων/-ονας, -ον
Η   Επίθετα σε -ύς, -εία, -ύ και σε -ης, -ες
Θ   Το επίθετο πολύς
7.2   Άκλιτα επίθετα
7.3   Παραθετικά επιθέτων
Α   Βαθμοί σύγκρισης των επιθέτων
Β   Συγκριτικός βαθμός
Γ   Υπερθετικός βαθμός
Δ   Εξαιρέσεις στα παραθετικά

Ενότητα 8: Μιλώ για ανθρώπους, ζώα, πράγματα και καταστάσεις με άλλο τρόπο
Οι αντωνυμίες
8.1   Προσωπικές αντωνυμίες
8.2   Κτητικές αντωνυμίες
8.3   Αυτοπαθείς αντωνυμίες
8.4   Οριστικές αντωνυμίες
8.5   Δεικτικές αντωνυμίες
8.6   Αναφορικές αντωνυμίες
8.7   Ερωτηματικές αντωνυμίες
8.8   Αόριστες αντωνυμίες

Ενότητα 9: Μετρώ, δηλώνω ποσότητα και σειρά
Τα αριθμητικά
9.1   Απόλυτα αριθμητικά
9.2   Τακτικά αριθμητικά
9.3   Πολλαπλασιαστικά αριθμητικά
9.4   Αναλογικά αριθμητικά
9.5   Περιληπτικά αριθμητικά

Ενότητα 10: Κάνω κάτι, παθαίνω κάτι ή βρίσκομαι σε μια κατάσταση
Το ρήμα
10.1 Γενικά χαρακτηριστικά
Α   Πρόσωπο και αριθμός
Β   Ποιόν ενεργείας και χρόνοι
Γ   Φωνή και μεταβατικότητα
Δ   Έγκλιση
10.2 Κλίση του ρήματος
Α   Το ρήμα έχω
Β   Α' συζυγία
Γ   Β' συζυγία
Δ   Σχηματισμός ρημάτων σε -άγω, -βάλλω
Ε   Συνηρημένα ρήματα
ΣΤ   Ελλειπτικά, απρόσωπα & ανώμαλα ρήματα

Ενότητα 11: Δίνω περισσότερες πληροφορίες για ανθρώπους, ζώα, πράγματα και καταστάσεις με έναν ακόμη τρόπο
Οι μετοχές
11.1   Κλιτή μετοχή
11.2   Άκλιτη μετοχή

Ενότητα 12: Δίνω περισσότερες πληροφορίες για μια ενέργεια ή κατάσταση
Το επίρρημα
12.1   Είδη επιρρημάτων
12.2   Επιρρήματα σε -α και -ως
12.3   Παραθετικά επιρρημάτων

Ενότητα 13: Δηλώνω σχέσεις ανάμεσα σε φράσεις
Η πρόθεση
13.1   Απλές και σύνθετες προθέσεις
13.2   Λόγιες προθέσεις

Ενότητα 14: Πώς ενώνω λέξεις, φράσεις και προτάσεις
Σύνδεσμοι και μόρια
14.1   Σύνδεσμοι
Α   Παρατακτικοί σύνδεσμοι
Β   Σύνδεσμοι που εισάγουν εξαρτημένες δευτερεύουσες προτάσεις
14.2   Μόρια

Ενότητα 15: Πώς δηλώνω συναισθήματα;
Επιφωνήματα

ΤΕTΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ

Συνθέτω φράσεις και προτάσεις

Σύνταξη

Ενότητα 16: Πώς συνθέτω φράσεις και προτάσεις;
16.1   Με την πρόταση συνδέω δύο φράσεις
16.2   Τα είδη των φράσεων
Α   Ονοματική φράση
Β   Ρηματική φράση
Γ   Προθετική φράση
Δ   Επιρρηματική φράση
16.3   Τα είδη των προτάσεων
A   Ξεχωρίζω τις προτάσεις με βάση τα συστατικά τους
Α.1   Η σειρά των συστατικών της απλής πρότασης
Β   Ξεχωρίζω τις προτάσεις ανάλογα με το αν εξαρτώνται από άλλες ή όχι
16.4   Εξαρτημένες / δευτερεύουσες προτάσεις
Α   Ειδικές προτάσεις
Β   Πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις
Γ   Βουλητικές προτάσεις
Δ   Ενδοιαστικές προτάσεις
Ε   Αναφορικές προτάσεις
ΣΤ   Υποθετικές προτάσεις
Ζ   Χρονικές προτάσεις
Η   Αιτιολογικές προτάσεις
Θ   Εναντιωματικές προτάσεις – παραχωρητικές προτάσεις
Ι   Τελικές προτάσεις
ΙΑ   Αποτελεσματικές ή συμπερασματικές προτάσεις
16.5   Ευθύς – πλάγιος λόγος

ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ

Βρίσκω τις σχέσεις των λέξεων

Παραγωγική μορφολογία – Σύνθεση – Σημασιολογία

Ενότητα 17: Πώς φτιάχνω νέες λέξεις;
Παραγωγική μορφολογία – Σύνθεση
17.1   Παραγωγή
17.2   Σύνθεση
17.3   Αρκτικόλεξα – Συντομογραφίες

Ενότητα 18: Tι σημαίνουν οι λέξεις;
Οι σημασίες των λέξεων
18.1   Κυριολεξία – Μεταφορά
18.2   Συνώνυμα – Αντώνυμα (αντίθετα)
18.3   Ομώνυμα – Παρώνυμα
18.4   Πολύσημα

Παραρτήματα

Α. Πίνακας ανώμαλων ρημάτων
Β. Γλωσσάρι