Θρησκευτικά (Ε Δημοτικού) - ΑΝΕΝΕΡΓΟ: Ηλεκτρονικό Βιβλίο

Κεφάλαιο Δ'
Δημιουργώντας έναν όμορφο κόσμο

4.1 «Όλοι μπορούμε να κάνουμε όμορφα πράγματα»

4.2 Πώς είναι κτισμένη και διακοσμημένη
μια εκκλησία

4.3 Aγία Σοφία : Ένα θαύμα τέχνης

4.4 Η ομορφιά και τα μυστικά μιας εικόνας

4.5 «Διαβάζοντας και άλλες βυζαντινές εικόνες »

4.6 Τοιχογραφίες που διηγούνται πολλά

4.7 Ψηφιδωτά καλλιτεχνήματα

4.8 Μικροτεχνήματα

4.9 Κατανυκτικοί ύμνοι και ψαλμοί

4.10 Ρωμανός ο Μελωδός, μεγάλος υμνογράφος

4.11 Κασσιανή, η μοναδική βυζαντινή υμνογράφος

4.1 «Όλοι μπορούμε να κάνουμε όμορφα πράγματα»

«Εκκλησιαστική» ονομάζεται η τέχνη της Εκκλησίας,
η οποία χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές
(π.χ. εικονογραφίας, ψηφιδωτών, μικροτεχνίας),
έχοντας ως σκοπό να οδηγήσει τον άνθρωπο, μέσα από
όμορφα έργα, στον όμορφο κόσμο του Θεού.

Α. Ο Θεός δημιούργησε έναν υπέροχο κόσμο κι έβαλε μέσα στον άνθρωπο
την αγάπη για την ομορφιά.
Β. Κάθε έργο εκκλησιαστικής τέχνης δείχνει ότι ο άνθρωπος είναι
πλασμένος για όμορφα πράγματα.

Aνάγλυφη εντοιχισμένη πλάκα<br> (I.N. Παναγίας της Γοργοεπηκόου, Αθήνα).

Aνάγλυφη εντοιχισμένη πλάκα
(I.N. Παναγίας της Γοργοεπηκόου, Αθήνα).

Σήμερα υπάρχει κινητικότητα στην τάξη. Σε λίγο, όλοι θα μπουν στο λεωφορείο που θα τους οδηγήσει σε μια ενδιαφέρουσα επίσκεψη. Θα γνωρίσουν από κοντά το εργαστήριο ενός εικονογράφου, δηλαδή κάποιου τεχνίτη, ο οποίος κατασκευάζει διάφορα είδη «εκκλησιαστικής τέχνης». «Τι θα πει εκκλησιαστική τέχνη κύριε;» ρώτησε ο Γιώργος. «Εκκλησιαστική τέχνη», του απάντησε ο δάσκαλος, «ονομάζουμε, την τέχνη εκείνη με την οποία κατασκευάζουμε αντικείμενα, τα οποία χρησιμοποιούμε για να λατρεύουμε το Θεό και βρίσκονται είτε στο εσωτερικό είτε στο εξωτερικό του ναού. Αυτά όμως θα μας τα εξηγήσει ο κύριος Γιάννης, ο εικονογράφος που θα επισκεφθούμε».

Η επίσκεψη στο εργαστήριο του εικονογράφου

Φτάνοντας στο εργαστήριο, τους υποδέχθηκε χαμογελαστός ο κύριος Γιάννης. «Καλώς τους φίλους μου, είπε. Ελάτε να σας δείξω το…βασίλειό μου!». Τριγύρω στους τοίχους κρέμονταν όμορφες εικόνες. Πιο δίπλα βρίσκονταν απλωμένα μεγάλα πανιά, ζωγραφισμένα με μορφές αγίων, προορισμένα να κολληθούν επάνω σε τοίχους, να γίνουν τοιχογραφίες. Μια όμορφη παράσταση, δουλεμένη επάνω σε ξύλο, ήταν ακουμπισμένη λίγο πιο εκεί. «Εδώ παιδιά βλέπετε ένα εργαστήριο, όπου δουλεύουμε επάνω σε ό,τι ονομάζουμε "εκκλησιαστική τέχνη"», τους είπε. «Όταν θα μπείτε σε μια Εκκλησία, θα συναντήσετε διάφορα αντικείμενα, τα οποία δεν βρίσκονται εκεί τυχαία, αλλά συμβολίζουν κάτι μοναδικό. Ας δούμε λοιπόν κάποια από αυτά!».

Βυζαντινός χρυσοποίκιλτος
επισκοπικός σάκκος του
15ου αι. (Βατικανό,
Θησαυρός του Αγίου Πέτρου).

Ορισμένα από τα αντικείμενα της «εκκλησιαστικής τέχνης»

«Στους τοίχους κάθε ναού», συνέχισε ο κύριος Γιάννης, «βρίσκονται οι τοιχογραφίες, όπως αυτές που είδατε πριν. Μπροστά μας βρίσκεται το Ιερό Βήμα, το οποίο χωρίζεται από τον υπόλοιπο ναό με το τέμπλο. Πολλές φορές, το ίδιο το τέμπλο, δημιουργημένο από σκαλιστό μάρμαρο ή ξύλο, αποτελεί από μόνο του ένα έργο τέχνης. Και τα καντήλια, επίσης, θεωρούνται έργα τέχνης, αφού είναι σκαλισμένα με ιδιαίτερη φροντίδα. Yπάρχουν ακόμη καλύμματα της Αγίας Τράπεζας που είναι χρυσοκέντητα από ειδικές κεντήστρες, ενώ πολλά ιερατικά άμφια αποτελούν επίσης, εξαιρετικές δημιουργίες. Γενικά, καθετί που υπάρχει μέσα στον ναό, μπορεί να αποτελεί ένα έργο "εκκλησιαστικής τέχνης"».

Όλοι σχεδόν οι ναοί έχουν έργα «εκκλησιαστικής τέχνης»

«Είναι δυνατό να μην υπάρχουν έργα εκκλησιαστικής τέχνης σε έναν ναό;», ρώτησε η Ελένη. «Οπωσδήποτε μικρή μου», απάντησε ο κύριος Γιάννης. «Άλλωστε, η αξία της πίστης μας δεν εξαρτάται από τα χρυσοποίκιλτα σκεύη! Yπάρχουν μικροί ναοί ή Εκκλησάκια που δεν έχουν τίποτα πολύτιμο κι όμως προσφέρουν ηρεμία στην ψυχή όσων μπαίνουν εκεί για να προσευχηθούν! Ο Θεός δεν έχει ανάγκη από στολίδια! Ζητά απλώς να ζούμε κοντά του!»

Το δώρο της ομορφιάς το χάρισε ο Θεός στον άνθρωπο

Ξύλινη σκαλιστή είσοδος ιερού ή βημόθυρο (I. M. Mεγάλου Mετεώρου).

Τότε γιατί υπάρχουν όλα αυτά τα τόσο όμορφα πράγματα μέσα κι έξω από κάποιες Εκκλησίες;» ρώτησε η Μάγδα. «Ο Θεός, καλή μου, δημιούργησε έναν όμορφο κόσμο κι έβαλε μέσα στον άνθρωπο την αγάπη για την ομορφιά. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να δημιουργεί όμορφα πράγματα. Προσπαθεί, δηλαδή, να μιμηθεί τον Θεό ακόμη κι αν δεν είναι καλλιτέχνης! Όταν, όμως, η ομορφιά αποτελεί σκοπό της ζωής μας, αισθανόμαστε την ανάγκη να προσφέρουμε και στον Θεό ό,τι ομορφότερο. Έτσι, από τα πολύ παλιά χρόνια, όταν οι άνθρωποι μαζεύονταν στους ναούς, για να επικοινωνήσουν με τον Θεό, ήθελαν να νιώσουν την παρουσία του και να τον δοξάσουν με τη βοήθεια όμορφων αντικειμένων, όπως αυτά που σας έδειξα. Με αυτό τον τρόπο ένιωθαν ότι του ανταποδίδουν, όπως μπορούσαν καλύτερα, το μεγάλο δώρο της ζωής και της ομορφιάς της!». Τα παιδιά άκουγαν γεμάτα ενδιαφέρον. Η ώρα όμως είχε περάσει και σε λίγο θα έπρεπε να επιστρέψουν στο σχολείο. Oι παραστάσεις που είδαν, τα καλλιτεχνήματα και οι συμβολισμοί τους, έμειναν χαραγμένα στο μυαλό τους. Ο κύριος Γιάννης τα συνόδεψε μέχρι την έξοδο του εργαστηρίου του, με την υπόσχεση ότι θα τα περίμενε και πάλι σύντομα!

Εργασίες

1. Συμπληρώνουμε ότι λείπει με τις λέξεις της παρένθεσης.
(σκαλιστό μάρμαρο, αντικείμενα, άμφια, λατρεύουμε, εξωτερικό, τέμπλο, έργο τέχνης, εσωτερικό, κατασκευάζουμε, καλύμματα, χρυσοκέντητα, ναού, ναό, ξύλο, εκκλησιαστικής τέχνης)
«Εκκλησιαστική τέχνη ονομάζουμε την τέχνη με την οποία ……………… ………………., που χρησιμοποιούμε για να ……………… τον Θεό και βρίσκονται είτε στο …………………… είτε στο ………………. του ………….. . Το ίδιο το ……………, δημιουργημένο από ………………. ……………… ή …………. αποτελεί από μόνο του ένα …………. ………… . Yπάρχουν ακόμη …………… αλλά και …………… της Αγίας Τράπεζας που είναι ………………… . Γενικά καθετί που υπάρχει μέσα στον ……… μπορεί να αποτελεί ένα έργο «…………….……………. ………..».
2. Yπογραμμίζουμε όσα από τα παρακάτω είναι είδη εκκλησιαστικής τέχνης. Καντήλια, τέμπλο, παγκάρι, κάλυμμα Αγίας Τράπεζας, άμφια των ιερέων, χρυσοποίκιλτα σκεύη, μανουάλια, πολυέλαιοι, αγιογραφίες, χριστιανικά βιβλία.
3. Σε όλους τους ανθρώπους ο Θεός έχει δώσει χαρίσματα και ικανότητες. Ποιο πιστεύεις πως είναι το δικό σου χάρισμα; Πώς νομίζεις ότι θα μπορούσες να το αναπτύξεις και να το αξιοποιήσεις καλύτερα;
4. «Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να δημιουργεί όμορφα πράγματα». Αναφέρουμε κάποια από τα όμορφα πράγματα που ο άνθρωπος δημιούργησε μέσα από την τέχνη, τη μουσική, τον αθλητισμό, τα γράμματα και τις επιστήμες.

Παραθέματα

Oι Βυζαντινοί έδειχναν μία ιδιαίτερη αγάπη στα πολυτελή υφάσματα που κατασκευάζονταν στα εργαστήρια του παλατιού για την Αυλή και την Εκκλησία. O νόμος θεωρούσε τα υφάσματα αυτά ισάξια του χρυσού, απαγόρευε την εξαγωγή τους και υπέβαλλε την πώλησή τους σε αυστηρό έλεγχο. Συχνά, οι βαρύτιμες αυτές αμφιέσεις δωρίζονταν για να κοσμηθεί το ιερότατο σημείο του ναού, το θυσιαστήριο… O τρόπος των συνθέσεων, η καθαρότητα της γραμμής και η αρμονία των χρωμάτων τοποθετεί τα έργα αυτά πλάι στη ζωγραφική… Oι ειδικευμένοι χρυσοκεντητές, πραγματικοί «ζωγράφοι της βελόνας», όπως τους αποκαλούν τα κείμενα, μοιάζουν να εμπνέονται από την αγιογραφία και τις φορητές εικόνες.
(Μαρία Θεοχάρη, «Kεντητική», Οι θησαυροί του Αγίου Όρους)
Η γλυπτική… δεν ήταν ξένη στο Βυζάντιο. Αντίθετα, η παρουσία της στην Κωνσταντινούπολη, όπως και σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας, ήταν έντονη καθώς υπήρχε αφθονία γλυπτών. …Η Αγία Σοφία είναι ένα από τα πιο ονομαστά αυτά οικοδομήματα, όπως και ο ναός του Αγίου Πολύευκτου, του οποίου μεγάλες επιφάνειες ήταν διακοσμημένες με λεπτά ανάγλυφα με θέματα από τον φυσικό και ζωικό κόσμο… Μετά το τέλος της Εικονομαχίας συναντούμε τη χρήση του ελεφαντοστού και του στεατίτη για την κατασκευή μικρών γλυπτών έργων… Oι μικρές ανάγλυφες εικόνες από ελεφαντοστό και στεατίτη ήταν κατ’ εξοχήν λατρευτικές εικόνες για προσωπική χρήση. Ωστόσο, πολλές πρέπει να δωρήθηκαν σε ναούς και μοναστήρια και έτσι μπήκαν στα θησαυροφυλάκιά τους.
(Ιόλη Καλαβρέζου, «Βυζαντινή Γλυπτική», Οι Θησαυροί της Ορθοδοξίας)

4.2 Πώς είναι κτισμένη και διακοσμημένη μια Εκκλησία

Oι άνθρωποι εκφράζουν την πίστη και την
αγάπη τους στο Θεό, χτίζοντας
και διακοσμώντας όμορφους ναούς.

Α. Oι Εκκλησίες κατασκευάζονταν
από παλιά με βάση συγκεκριμένους αρχιτεκτονικούς κανόνες και διακοσμητικούς τύπους.
Β. Η Εκκλησία είναι ο χώρος, όπου λατρεύουμε το Θεό και τελούμε
τα ιερά μυστήρια.

Καπνικαρέα. Μια εκκλησία από το παρελθόν, στο κέντρο μιας σύγχρονης πόλης (Aθήνα).

Μια επίσκεψη λίγο διαφορετική

Σήμερα η τάξη μας οργάνωσε μια επίσκεψη σε μια Εκκλησία στο κέντρο της Αθήνας, με σκοπό να συζητήσουμε για τα ιστορικά, αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία της.

Πώς είναι χτισμένη μια Εκκλησία

«O ναός παιδιά», είπε ο κύριός μας, «είναι ο χώρος, όπου ο άνθρωπος λατρεύει το Θεό. Εδώ συγκεντρώνονται οι πιστοί και τελούν τη Θεία Λειτουργία και τα Μυστήρια της Εκκλησίας. Είναι το κέντρο της ενορίας, συνδεδεμένο με όλες τις φάσεις της ζωής του ανθρώπου, από τη γέννηση μέχρι και τον θάνατό του. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, οι πιστοί μαζεύονταν σε σπίτια και τελούσαν εκεί τη Θεία Ευχαριστία. Αργότερα, την εποχή των διωγμών, μαζεύονταν σε κατακόμβες όπου τιμούσαν τη μνήμη των μαρτύρων. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, οι τεχνίτες χρησιμοποίησαν υλικά από ερειπωμένους αρχαίους ναούς

Οι κατακόμβες ήταν ολόκληροι διάδρομοι και δωμάτια σκαμμένα κάτω από τη γη. Στη φωτογραφία εικονίζεται τμήμα από κατακόμβη στη Ρώμη.

και έχτισαν τις πρωτοχριστιανικές βασιλικές, μεγάλα ορθογώνια κτίρια με σκεπή από κεραμίδια. Oι βυζαντινοί αρχιτέκτονες έχτιζαν τους ναούς σε σχήμα σταυρού, ενώ στην οροφή κατασκεύαζαν μεγάλο τρούλο, που στηριζόταν σε τέσσερις κολώνες και συμβόλιζε τον ουρανό. Εκεί αγιογραφούσαν και την εικόνα του Παντοκράτορα Χριστού».

Tο εσωτερικό μιας Eκκλησίας

«Απέναντί μας», συνέχισε ο δάσκαλος, «είναι το τέμπλο, ένα ξυλόγλυπτο ή μαρμάρινο εικονοστάσι, που χωρίζει τον κυρίως ναό από τον χώρο του Iερού. Aριστερά από την Ωραία Πύλη βρίσκεται πρώτα η εικόνα

Τέμπλο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (I. M. Πρέβελη, Kρήτη, 1840).

της Παναγίας και δίπλα της εικονίζεται το πρόσωπο, στο οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός. Δεξιά από την Ωραία Πύλη εικονίζονται ο Χριστός και δίπλα του ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Eπάνω από αυτήν, σε κάποιους ναούς, εικονίζεται η παράσταση του Μυστικού Δείπνου, μαζί με τις εικόνες του Δωδεκάορτου. Στις πλαϊνές πόρτες του τέμπλου, οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ στέκονται φύλακες του ιερού χώρου, ενώ στην κορυφή του είναι τοποθετημένος ένας μεγάλος σταυρός. Το Ιερό βήμα είναι η είσοδος στα Άγια των Αγίων, το ιερότερο μέρος του ναού. Έξω από αυτό, αριστερά και δεξιά, βρίσκονται τα ψαλτήρια, όπου ψάλλουν οι ψάλτες του ναού. Τα βιβλία τους στηρίζονται στο αναλόγιο. Ο άμβωνας βρίσκεται εμπρός από το αριστερό ψαλτήρι και συνήθως έχει μια μικρή σκάλα, απ’ όπου ο ιερέας ανεβαίνει και από εκεί διαβάζει το Ευαγγέλιο. Απέναντι από τον άμβωνα βρίσκεται ο θρόνος του επισκόπου». «Καθετί που βρίσκεται στον ναό παιδιά», συνέχισε ο δάσκαλος, «έχει σημασία και συμβολίζει κάτι από τη ζωή της Εκκλησίας: τα φυτά και τα λουλούδια που είναι ζωγραφισμένα ή σκαλισμένα σε ξύλο συμβολίζουν τον παράδεισο, η άγκυρα την ελπίδα που πρέπει να έχουμε στη ζωή μας, το καράβι την Εκκλησία που έχει για καπετάνιο το Χριστό και το αρνί τον ίδιο το Χριστό που θυσιάστηκε για να σώσει τον άνθρωπο από το κακό. Ο ναός είναι το σύμβολο του καινούργιου κόσμου που ο Χριστός χάρισε στους ανθρώπους».

I. N. Παμμεγίστων Tαξιαρχών (I. μ. Πετράκη).

Εργασίες

1.Θέμα για συζήτηση.
Σήμερα υπάρχουν πολλοί τύποι ναών. Άλλοι ακολουθούν πιστά την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και άλλοι περισσότερο μοντέρνους ρυθμούς. Βρίσκουμε φωτογραφίες διαφόρων ναών και συζητούμε για το αν η εξωτερική μορφή ενός ναού, όσο και η εσωτερική του διακόσμηση, επηρεάζουν τη διάθεση των ανθρώπων που συγκεντρώνονται εκεί, για να λατρέψουν το Θεό.
2. Βάζουμε με τη σωστή σειρά τις εικόνες στο τέμπλο του ναού των Αγίων Kωνσταντίνου και Eλένης.

Παραθέματα

Η Καπνικαρέα, σύμβολο μιας άλλης εποχής στην καρδιά της πόλης, τόπος συνάντησης και ξεκούρασης για τους περαστικούς, χώρος συγκέντρωσης και προσευχής για τους πιστούς, σημείο προσέλευσης επισκεπτών, μάρτυρας της ανάπτυξης και των αλλαγών της μεγαλούπολης, αγαπημένη Εκκλησία παλαιότερων και νεότερων, αδιάφορη για άλλους, είναι εκεί, στο κέντρο, μέσα στον περίπατό σου, για να αναπτύξεις τη δική σου σχέση μαζί της.
(Καπνικαρέα, ένα μνημείο στο κέντρο της αγοράς, Περιήγηση, Εκδοση YΠ.ΠΟ, Δ/νση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων, Αθήνα 2003,σελ.29)
Oι Εκκλησίες αποτελούν τα μοναδικά σωζόμενα ίχνη πάνω στα οποία θα βαδίσουμε για να ανακαλύψουμε την πόλη των μέσων βυζαντινών χρόνων… Oι Εκκλησίες, που χάρη στο θρησκευτικό χαρακτήρα τους και στην επιμελημένη αρχιτεκτονική μορφή τους έχουν αντέξει στο φθοροποιό πέρασμα του χρόνου, …συνιστούν τα μοναδικά αρχιτεκτονικά ορόσημα της βυζαντινής πόλης. Πίσω από αυτές θα αναζητήσουμε μια ενορία, μια γειτονιά, ένα μοναστήρι ή απλώς μια εύπορη αθηναϊκή οικογένεια, βαθιά θρησκευόμενη.
(Στα ίχνη της Βυζαντινής Αθήνας, δύο περίπατοι στην πόλη,
Εκδοση YΠ.ΠΟ, Δ/νση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων,
Αθήνα 2001, σελ.2)

4.3 Αγία Σοφία: Ένα θαύμα τέχνης

Η Αγία Σοφία είναι ο διαχρονικός
μάρτυρας της ορθόδοξης πίστης, του
πολιτισμού και της παράδοσης
του Βυζαντίου.

Α. Ο ναός της Αγίας Σοφίας ανοικοδομείται από τον Ιουστινιανό
με τα ακριβότερα υλικά απ’ όλο τον
κόσμο και γίνεται το κέντρο της χριστιανικής οικουμένης.

Β. Ο εκπληκτικός τρούλος λούζει
με φως το ναό. Κάτω από αυτόν
ενώνονται οι προσευχές των χριστιανών όλης της αυτοκρατορίας.
Γ. Παρ’ όλες τις φυσικές και ανθρώπινες καταστροφές, η Αγία Σοφία στέκει
ακόμη επιβλητική και μεγαλοπρεπής.

Η Αγία Σοφία. Οι μιναρέδες στα άκρα της προστέθηκαν από τους Τούρκους, όταν ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί. Διακρίνεται ο τρούλος με τα 40 παράθυρα.

Επιστρέφοντας από τις διακοπές του Πάσχα, η Ειρήνη, έφερε στην τάξη ένα άλμπουμ με φωτογραφίες από την επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη. Τα παιδιά τις κοίταζαν, ακούγοντας τις εντυπώσεις της. Ένα επιφώνημα θαυμασμού βγήκε απ’ τα χείλη τους, όταν αντίκρισαν την Εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Οι ερωτήσεις έπεσαν βροχή στην Ειρήνη: «Πόσο μεγάλη είναι;», «Τι είδες μέσα;». Η Ειρήνη εξήγησε στα παιδιά, πως ο ναός είναι αφιερωμένος στη Σοφία του Θεού και είναι το σημαντικότερο αρχιτεκτονικό κτίσμα στην Κωνσταντινούπολη. «Από το 537 μέχρι το 1453, η Αγία Σοφία ήταν το κέντρο τής Ορθοδοξίας», συμπλήρωσε η δασκάλα. «Εκεί ο λαός γιόρταζε τους θριάμβους και τις νίκες του, έστεφε τους αυτοκράτορές του, μα θρηνούσε και τις συμφορές του».

Ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός ήταν αυτός που ανοικοδόμησε τον ναό της Αγίας Σοφίας, δίνοντάς του τη μορφή που έχει σήμερα (ψηφιδωτή παράσταση, Άγιος Βιτάλιος, Ραβέννα, Ιταλία).

Το ιστορικό της ανέγερσης – Τα εγκαίνια του ναού

Όταν ο Ιουστινιανός αποφάσισε να ανοικοδομήσει το ναό της Αγίας Σοφίας, ανέθεσε το μεγάλο αυτό έργο στους καλύτερους αρχιτέκτονες της ελληνικής Ανατολής, τον Ανθέμιο από τις Τράλλεις και τον Ισίδωρο από τη Μίλητο. Οι αρχιτέκτονες κατέληξαν σ’ ένα σχέδιο, που συνδύαζε το μεγαλείο και τη λιτότητα, την ομορφιά και τη σταθερότητα. Δέκα χιλιάδες τεχνίτες κι εργάτες άρχισαν να δουλεύουν ακατάπαυστα. Ο Ιουστινιανός είχε ζητήσει τα πιο σπάνια υλικά απ’ όλη την αυτοκρατορία, ενώ ειδικά για την κατασκευή του τεράστιου τρούλου, χρησιμοποιήθηκαν πολύ ελαφρά τούβλα από τη Ρόδο. Τα θαυμάσια ψηφιδωτά του ναού, ο επιβλητικός άμβωνας, ο θρόνος του Πατριάρχη, όλα θα ήταν στολισμένα με πολύτιμες πέτρες, χρυσό και ασήμι, ενώ η Αγια τράπεζα θα ντυνόταν με χρυσό! Όλα αυτά, θα έδιναν

Πελώριοι μονολιθικοί κίονες (πεσσοί) μεταφέρθηκαν από την Εύβοια, την Αθήνα και από αρχαίους ναούς της Συρίας, της Αιγύπτου, της Εφέσου και των Δελφών, για το κτίσιμο της Αγ. Σοφίας.

στην Αγία Σοφία το κάλλος που της άξιζε. Ο Ιουστινιανός ενδιαφερόταν τόσο πολύ για το έργο, ώστε βρισκόταν κάθε μέρα κοντά στους τεχνίτες, ενισχύοντας με πολλά δώρα και χρήματα τη σκληρή εργασία τους. Ο ναός ολοκληρώθηκε τελικά σε λιγότερο από έξι χρόνια. Τα εγκαίνια έγιναν με μεγαλοπρέπεια από τον Πατριάρχη Επιφάνιο στις 27 Δεκεμβρίου του 537 μ.Χ. Ο Ιουστινιανός, μάλιστα, συγκρίνοντας τον ναό της Αγίας Σοφίας με τον ξακουστό ναό του Σολομώντα , σήκωσε τα χέρια του και είπε: «Μεγάλη η δόξα του Κυρίου και Θεού μας, που με αξίωσε να φτιάξω αυτό το έργο. Ω Σολομώντα! σε νίκησα».

Ο μεγαλοπρεπής τρούλος

Ο τύπος του ναού της Αγίας Σοφίας είναι βασιλική με τρούλο και χωρίζεται σε τρία κλίτη. Στο μεσαίο κλίτος, τέσσερις πελώριοι πεσσοί στηρίζουν τέσσερα μεγάλα τόξα. Eπάνω τους στηρίζεται ο μεγαλοπρεπής τρούλος, ενώ μέσα από τα 40 παράθυρα της βάσης του, το φως σκορπίζεται άπλετο στο εσωτερικό του ναού.

Πρόσωπα και γεγονότα που συνδέθηκαν με την ιστορία του ναού –
Οι σημερινές προσπάθειες αποκατάστασής του

Το πέρασμα του χρόνου, καθώς και οι συχνοί σεισμοί στην περιοχή, προκαλούσαν

Άποψη του μεσαίου κλίτους της Αγίας Σοφίας, με τον μεγαλοπρεπή τρούλο. Διακρίνονται τα 2 από τα 4 λοφία που τον συγκρατούν.

ζημιές στο ναό, μα οι διάδοχοι του Ιουστινιανού φρόντιζαν συνεχώς να συντηρούν την Αγία Σοφία με τον καλύτερο τρόπο. Το 1204, όμως, όταν οι Φράγκοι κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη, προκάλεσαν στο ναό μεγάλες καταστροφές. Από το 1453, που η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Τούρκων, η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί. Το 1934 με απόφαση του τουρκικού υπουργικού συμβουλίου, ο ναός μετατράπηκε σε μουσείο. Στις ημέρες μας έχει εκδηλωθεί διεθνές ενδιαφέρον και έχουν αρχίσει οι εργασίες για τη συντήρηση και αποκατάσταση του ναού, ώστε να αναδειχθούν οι ανεκτίμητοι θησαυροί του.
Η Αγία Σοφία είναι το σύμβολο του Χριστιανισμού και φιλοξενεί τις προσευχές, τις ευχαριστίες και τα αιτήματα των χιλιάδων προσκυνητών της απ' όλο τον κόσμο. Παραμένει μέχρι και σήμερα το μεγαλύτερο σε σημασία μνημείο του ορθόδοξου χριστιανικού πολιτισμο

Εργασίες

1. Αντιστοιχίζουμε στην κάτοψη της Αγίας Σοφίας τα γράμματα με τα μέρη του ναού.

Καπνικαρέα. Μια εκκλησία από το παρελθόν, στο κέντρο μιας σύγχρονης πόλης (Aθήνα).

Α : αίθριο-προαύλιο	•
Ε : εξωνάρθηκας	•
Ν : νάρθηκας	•
Β : βαπτιστήριο	•
Θ : θησαυροφυλάκιο	•
Τ : τρούλος	•
Ι : ιερό	•
Π : πεσσοί	•
Κρ : Κρήνη με την επιγραφή «Νίψον ανομήματα…»	•

2. Συλλέγουμε από το διαδίκτυο στοιχεία, που αφορούν στην αρχιτεκτονική (φωτογραφίες, αρχιτεκτονικές πληροφορίες, σχέδια), στην ιστορία, στη γεωγραφική θέση, στους μύθους και τις παραδόσεις που συνδέονται με τον ναό της Αγ. Σοφίας. Γιατί πιστεύετε ότι ο ναός αυτός έχει ξεχωριστή θέση στις καρδιές και τη συνείδηση των Ορθόδοξων χριστιανών;
3. Κατασκευάζουμε κι εμείς ένα ψηφιδωτό με θέμα τα μέρη του ναού της Αγίας Σοφίας (πεσσοί, τρούλος, λοφία, κρήνη) ή την κάτοψή του, από μικρά κομμάτια χαρτί, πλαστελίνη, χάντρες ή μικρές πέτρες (ψηφίδες).

Ήξερες ότι...

Η επιφάνεια της Αγίας Σοφίας μαζί με τον νάρθηκα είναι 7.570 τμ., η τέταρτη σε μέγεθος στον κόσμο.
Ο μεγαλοπρεπής τρούλος της έχει 55,6 μέτρα ύψος και διάμετρο 32μ....
Ξοδεύτηκαν 6.200 κιλά χρυσού για όλο το οικοδόμημα.
Ο ναός του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη χρειάστηκε 150 χρόνια για να ολοκληρωθεί, ενώ η Αγία Σοφία 5 χρόνια και 11 μήνες..
Ο ασβέστης ζυμωνόταν με λάδι αντί για νερό, ώστε το κτίσμα να γίνει πιο ανθεκτικό και η βροχή και η υγρασία να μην περνούν στο εσωτερικό του.
Η πίεση που ασκούν οι πεσσοί, οι θόλοι, οι τοίχοι κ.λπ. επάνω στο βράχο όπου ο ναός είναι θεμελιωμένος, είναι ίση με 105 τόνους ανά τετραγωνικό μέτρο!
Οι οπλές του αλόγου του Μωάμεθ έχουν αφήσει τα σημάδια τους στις κολώνες του ναού, διότι το άλογο πατούσε στα πτώματα των χριστιανών που κατέφυγαν στην Αγία Σοφία για να γλιτώσουν από τη σφαγή του 1453.
Απέναντι από την Αγία Σοφία υπάρχει το «μπλε τζαμί» του σουλτάνου Αχμέτ του Α’, που φιλοδοξία του ήταν να ξεπεράσει σε μεγαλείο την Αγία Σοφία. Ο ίδιος, ωστόσο, παραδέχτηκε ότι δεν τα κατάφερε.

«O θρήνος της Πόλης»

Σημαίνει ο Θεός, σημαίνει η γη, σημαίνουν τα επουράνια,
σημαίνει κι η Aγιά Σοφιά, το Mέγα Mοναστήρι.
Mε τετρακόσια σήμαντρα κι εξήντα δυο καμπάνες,
κάθε καμπάνα και παπάς, κάθε παπάς και διάκος.
Nά μπουνε στο Xερουβικό και νά βγει ο Bασιλέας.
Περιστερά κατέβηκεν από τα μεσουράνια.
- «Πάψετε το χερουβικό κι ας χαμηλώσουν τ’ Άγια!
Παπάδες πάρτε τα ιερά κι εσείς κεριά σβηστείτε,
γιατ’ είναι θέλημα Θεού η Πόλη να τουρκέψει».
(Δημοτικό τραγούδι, του ροδίτη λόγιου Εμμανουήλ Γεωργιλλά
ή Λιμενίτη, γραμμένο δύο η τρία χρόνια μετά την άλωση της Πόλης)

Επιγραφή χαραγμένη πάνω σε μια βρύση, τη «φιάλη του αγνισμού»
όπως ονομαζόταν, στο μέσο της αυλής της Αγίας Σοφίας.
Η επιγραφή μπορεί να διαβαστεί και από το τέλος προς την αρχή (καρκινική)
και σημαίνει: «να καθαρίζεις τις αμαρτίες σου κι όχι μόνο το πρόσωπό σου».

4.4 Η ομορφιά και τα μυστικά μιας εικόνας

Oι βυζαντινές εικόνες έχουν ξεχωριστή
τεχνική και αποτελούν μια μορφή
εκκλησιαστικής τέχνης που αναπτύχθηκε
στην εποχή του Βυζαντινού κράτους.

Α. Πολλές φορές βλέπουμε εικόνες στην τηλεόραση και στα έντυπα, με αρνητικά μηνύματα, που δεν μας ωφελούν.
Β. Οι εικόνες της Εκκλησίας μάς διδάσκουν με την ομορφιά τους, τη γαλήνη της
ζωής κοντά στο Χριστό.
Γ. Σπουδαίοι τεχνίτες από την Κωνσταντινούπολη, την Ελλάδα, το Σινά και αλλού, αποτύπωσαν την ομορφιά του κόσμου του Θεού επάνω σε αυτές.

Yπάρχουν εικόνες που μας στέλνουν αρνητικά μηνύματα!

Ο Άλκης μπήκε σήμερα με φόρα στην τάξη. Με μια πολεμική κραυγή και κουνώντας με περίεργο τρόπο τα χέρια του, σαν να χτυπούσε έναν αόρατο εχθρό, όρμησε στο…θρανίο του! Ένας θόρυβος που θύμιζε γκρέμισμα ακούστηκε και ο Άλκης βρέθηκε…αγκαλιά με το αναποδογυρισμένο του θρανίο! Ο δάσκαλος, ακούγοντας την κοσμοχαλασιά μπήκε ανήσυχος στην τάξη. «Τι συνέβη εδώ;», ρώτησε. Η Χριστίνα τον πρόλαβε. «Να κύριε, εχθές είχε μια ταινία με πολεμικές τέχνες και νομίζω ότι ο Άλκης ξενύχτησε για να τη δει»!
Τα παιδιά και ο δάσκαλος στην αρχή γέλασαν με το αστείο θέαμα του Άλκη.

Η τέχνη της αγιογραφίας ελκύει πολλούς νέους ανθρώπους.

Γρήγορα, όμως, ο δάσκαλος σοβάρεψε. «Εκτός του ότι μπορούσες να χτυπήσεις άσχημα Άλκη μου, δεν προσφέρεις τίποτα ιδιαίτερο στον εαυτό σου, ξενυχτώντας και παρακολουθώντας στην τηλεόραση τέτοιες εικόνες. Οι εικόνες αυτές μοιάζουν ελκυστικές, γεμάτες περιπέτεια. Όταν, όμως, τελειώνουν, δεν προσφέρουν κάτι που θα πλουτίσει τον νου και την ψυχή σου και απ’ ότι φαίνεται δεν σου είναι και ιδιαίτερα χρήσιμες! Ωστόσο, πρέπει να ετοιμαζόμαστε παιδιά, γιατί ο κύριος Γιάννης μας περιμένει»! Πράγματι, σε λίγο έπρεπε να ξεκινήσουν για την επίσκεψη στο εργαστήριο του εικονογράφου, που τόσα ωραία πράγματα τους είχε πει την προηγουμένη φορά! Τα παιδιά, με χαρούμενες φωνές, έτρεξαν να επιβιβαστούν στα λεωφορεία.

Οι εικόνες υπήρχαν από πολύ παλιά στην Εκκλησία

Όταν έφτασαν, ο κύριος Γιάννης τους περίμενε στην πόρτα του εργαστηρίου του. «Καλώς τα παιδιά μου», είπε. «Έχετε διάθεση να γνωρίσουμε σήμερα τις βυζαντινές εικόνες;» Όλα τα παιδιά φώναξαν «ναιαιαι!!» και η ξενάγηση άρχισε! «Πριν σας δείξω κάποιες από τις εικόνες που φτιάχνουμε στο εργαστήριό μας, θα πούμε δυο πράγματα για να καταλάβουμε τι το ιδιαίτερο έχουν και ποια είναι η σημασία τους. Εικόνες με ιερά πρόσωπα και παραστάσεις υπήρχαν από πολύ παλιά στην Εκκλησία μας. Και όταν αργότερα στο Βυζάντιο, τον καιρό της Εικονομαχίας, ο Αυτοκράτορας Λέων ο Γ’ θέλησε να τις εξαφανίσει, επειδή δεν καταλάβαινε τη σημασία τους, τότε όλοι, ιερείς και λαός, τις υπερασπίστηκαν, πολλοί από αυτούς, δίνοντας και τη ζωή τους ακόμη»!

Χαρακτηριστικά είδη της βυζαντινής τέχνης

«Από τότε», συνέχισε ο κύριος Γιάννης, «σπουδαίοι τεχνίτες από την Κωνσταντινούπολη, τη Μακεδονία, την Κρήτη, το Σινά και άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας ανέπτυξαν την τέχνη αυτή. Σήμερα, μάλιστα, ξεχωρίζουμε και ορισμένα είδη αυτής της τέχνης, όπως είναι η Μακεδονική, της περιόδου των Παλαιολόγων, της περιόδου των Κομνηνών και η Κρητική τέχνη, με χαρακτηριστικά της τις μορφές με τα σοβαρά και συγχρόνως γαλήνια πρόσωπα. Το βλέμμα τους είναι διαπεραστικό αλλά συγχρόνως παρηγορητικό, ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, οι ανθρώπινες μορφές ζωγραφίζονται μεγαλύτερες από το φυσικό περιβάλλον δίπλα τους»!
«Γιατί συμβαίνει αυτό κύριε Γιάννη;», ρώτησε η Ελβίρα. «Γιατί, παιδί μου, ο εικονογράφος θέλει να φανερώσει με αυτό τον τρόπο ότι, όταν ο άνθρωπος ζει κοντά στο Θεό, τότε ξεπερνά με τη δύναμή του κάθε εμπόδιο και γίνεται και ο ίδιος δυνατός. Η βυζαντινή εικόνα δεν είναι μια απλή ζωγραφιά, όπου όλα έχουν τις σωστές αναλογίες. Σκοπός της είναι να διδάξει κάτι βαθύτερο, πόσο δηλαδή πιο όμορφος μπορεί να γίνει ο άνθρωπος όταν κάνει το θέλημα του Χριστού. Είναι οι μόνες εικόνες που προσφέρουν πρότυπα ζωής και αληθινή γαλήνη στην ψυχή του ανθρώπου»!

Ένα παράδειγμα: η εικόνα της Γέννησης του Μεγάλου Μετεώρου

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού (I. M. Μεγάλου Μετεώρου).

«Για δείτε αυτή την εικόνα», παρατήρησε ο κύριος Γιάννης. «Δείχνει τη Γέννηση του Χριστού και βρίσκεται στο Μεγάλο Μετέωρο, ένα από τα μοναστήρια των Μετεώρων. Ο αγιογράφος εδώ δεν ενδιαφέρεται να “φωτογραφήσει” τη Γέννηση, αλλά να δείξει το συμβολισμό της. Έτσι, βλέπετε ότι οι μορφές είναι άλλοτε μικρότερες, όπως οι Μάγοι και άλλοτε μεγαλύτερες, όπως η Παναγία. Επίσης, η σπηλιά όπου γεννήθηκε ο Χριστός παρουσιάζεται σαν βράχος που μοιάζει να κατευθύνεται στον ουρανό. Στο κέντρο του βρίσκεται λίγο βοσκός δέχεται από τον άγγελο το χαρμόσυνο μήνυμα της Γέννησης, ενώ ένας άλλος παίζει φλογέρα όρθιος, υμνώντας τον Θεό. Αριστερά από την κορυφή ένας όμιλος αγγέλων δοξολογεί το Θεό για τη Γέννηση

του Χριστού. Mια μαία ελέγχει τη θερμοκρασία του ωερού, έχοντας στην αγκαλιά της το Χριστό. Ένας βοσκός δέχεται από τον άγγελο το χαρμόσυνο μήνυμα της Γέννησης, ενώ ένας άλλος παίζει φλογέρα όρθιος,υμνώντασ τον Θεό. Αριστερά από την κορυφή ένας όμιλος αγγέλων δοξολογεί το Θεόγια τη γέννηση του Χριστού. Στην ίδια πλευρά, οι τρεις μάγοι έρχονται να προσκυνήσουν το μικρό Χριστό, ατενίζοντας το άστρο που τους οδηγεί. Οι διαφορετικές ηλικίες τους φανερώνουν ότι ο Χριστός ήλθε στον κόσμο για όλους τους ανθρώπους». Τα παιδιά συνέχιζαν να θαυμάζουν την ομορφιά της εικόνας. Η φωνή του δασκάλου τους ακούστηκε από το βάθος της αίθουσας: «Παιδιά, ελάτε, για να προλάβουμε να δούμε κι άλλες εικόνες!».

1. Συζητούμε για τις συνέπειες που έχουν για τον άνθρωπο οι αρνητικές εικόνες της τηλεόρασης, σε σχέση με τις εντυπώσεις που προσφέρουν οι εικόνες της εκκλησιαστικής τέχνης.

2. Ποια πρόσωπα εικονίζονται στην εικόνα της Γέννησης του Μεγ. Μετεώρου;

Ο Χ…………
Η Π…………
Ο Ι………….
Η Μ…………
Δύο β………..
Ένας ά…………
Ένας όμιλος από α…………..
Οι τρεις………….
3. Διαβάζουμε τα παραθέματα και συζητούμε στην τάξη τι μπορεί να μας φανερώσει μια εικόνα της Εκκλησίας μας.

Παράθεμα

Είδα πολλές φορές ζωγραφισμένη σε εικόνα τη σκηνή που ο Αβραάμ οδηγεί τον γιο του Ισαάκ στη θυσία και πάντοτε δάκρυζα, γιατί με τόσο παραστατικό τρόπο η τέχνη με οδήγησε να καταλάβω τι συνέβη.
(Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Περί θεότητας
Yιού και Πνεύματος και εις τον Αβραάμ)
Εμπρός λοιπόν, λαμπροί των αθλητικών κατορθωμάτων ζωγράφοι. Εξυψώστε με την τέχνη σας την εικόνα του μάρτυρα που εγώ περιέγραψα με τα λόγια μου. Με τη δική σας σοφία δώστε λάμψη με χρώματα στον αθλητή που εγώ παρουσίασα με θολό τρόπο. Yποχωρώ νικημένος από την εικόνα σας, που περιγράφει τα κατορθώματα του μάρτυρα. Χαίρομαι όμως γιατί σήμερα θα νικηθώ από τη δύναμή σας!
(Βασιλείου του Μεγάλου, Εις τον μάρτυρα Βαρλαάμ)
Η εικόνα επινοήθηκε για να μας φανερώσει, να μας δημοσιεύσει αυτά που είναι κρυμμένα για μας και να μας οδηγήσει να τα γνωρίσουμε.
(Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Λόγοι απολογητικοί προς
τους διαβάλλοντας τας ιεράς εικόνας, ΙΙΙ 18)

4.5 «Διαβάζοντας» κι άλλες βυζαντινές εικόνες

Κάθε εικόνα αποτελεί ένα ιερό «βιβλίο», που
περιγράφει τη ζωή του Χριστού, της Παναγίας
ή των Αγίων και μας βοηθά μέσα από το σεβασμό
και την προσκύνησή της, να πλησιάσουμε το Θεό.

Α. Οι εικόνες μάς αποκαλύπτουν
τον άγιο κόσμο του Θεού.
Β. Οι εικόνες της Βάπτισης, της Μεταμόρφωσης και της Ανάστασης, μέσα από τη βυζαντινή τεχνική τους, μας πληροφορούν για τη ζωή του Χριστού.
Γ. Όταν προσκυνούμε τις εικόνες είναι σαν να μιλάμε με τα ίδια τα πρόσωπα που εικονίζονται. Γι’ αυτό πρέπει να τους δείχνουμε ευλάβεια και σεβασμό.

Με τη βάπτισή του, ο Χριστός μάς έδειξε τον τρόπο να έλθουμε κοντά του (εικόνα από την Ι. Μ. Σταυρονικήτα, Άγ. Όρος).

Οι εικόνες είναι παράθυρα στον ουρανό

Ο κύριος Γιάννης παρακολουθούσε τα παιδιά να κοιτούν με ενδιαφέρον τις εικόνες γύρω τους. Η Ελεάνα και ο Θανάσης, μάλιστα, είχαν απορίες. Ο Θανάσης θυμήθηκε ότι, κάποιες φορές, είχε δει τη γιαγιά του να μιλά με τις εικόνες στο εικονοστάσι της! Τι το ιδιαίτερο έχουν άραγε οι εικόνες που το ξέρουν…μόνο οι μεγάλοι; Ο εικονογράφος δεν απάντησε κατευθείαν. «Γιατί νομίζετε υπάρχουν τα παράθυρα;». Άλλο και τούτο... «Για να μπαίνει φως σ’ ένα δωμάτιο και για να βλέπουμε έξω», απάντησε ο Γρηγόρης.
«Ακριβώς παιδιά μου! Όποιος δεν έχει παράθυρο αισθάνεται φυλακισμένος. Αναζητά το φως και λαχταρά να νιώσει τον καθαρό αέρα! Έτσι είναι και οι εικόνες. Θέλουμε να δούμε το Θεό, αλλά δεν μπορούμε. Μας επέτρεψε λοιπόν ο Θεός, να μαθαίνουμε μέσα από αυτές για τον Χριστό, την Παναγία και τους αγίους μας. Οι εικόνες είναι παράθυρα που, με τη βοήθεια της πίστης, μας ξεναγούν στον άγιο κόσμο του Θεού, στον ουρανό! Και πρέπει να γνωρίζετε ότι δεν έχει καμιά σημασία, εάν κάποιος γνωρίζει γράμματα ή όχι. Ένας άγιος της Εκκλησίας μας, μάλιστα, ονόμασε τις εικόνες “βιβλία των αγραμμάτων”».

Η εικόνα της Βάπτισης

«Ελάτε τώρα να δούμε μαζί κάποιες εικόνες που μας δείχνουν, με ζωντανό τρόπο, διάφορα σημαντικά γεγονότα της ζωής του Χριστού. Στην εικόνα της Βάπτισης παρακολουθούμε το Ιωάννη τον Πρόδρομο να γέρνει με σεβασμό και ταπείνωση το σώμα του προς το Χριστό. Τη σκηνή παρακολουθούν με σεβασμό και έκπληξη άγγελοι, ενώ στο επάνω μέρος της εικόνας, εικονίζεται το Άγιο Πνεύμα, το οποίο κατεβαίνει με μορφή περιστεριού για να επιβεβαιώσει τα λόγια του Πατέρα ότι βαπτίζεται ο Yιός του ο αγαπητός.

«Μεταμορφώθηκες επάνω στο βουνό Χριστέ μας, …δείχνοντας στους μαθητές σου όση από τη δόξα σου μπορούσαν να καταλάβουν» (εικόνα από την Ι. Μ. Σταυρονικήτα, Άγ. Όρος).

Μέσα στα νερά του Ιορδάνη εικονίζονται και κάποιοι άνθρωποι, για να φανεί έτσι ότι και η δική μας βάπτιση είναι κάτι ιερό και σημαντικό».

Η εικόνα της Μεταμόρφωσης

«Εμένα μ’ αρέσει κι αυτή η εικόνα που δείχνει τον ήλιο», είπε η Ειρήνη. «Και βέβαια μικρή μου», είπε ο κύριος Γιάννης. «Γιατί ο ήλιος αυτός είναι ο Χριστός! H εικόνα της Mεταμόρφωσης θέλει να μας πει ότι, όπως οι μαθητές του Χριστού τον είδαν μέσα στο διαφορετικό αυτό Φως, γιατί έλαμπε όπως ο Θεός, έτσι κι εμείς μπορούμε να αισθανθούμε κάποτε το Φως αυτό και να λάμψουμε όπως ο Χριστός, αρκεί να έχουμε πίστη και καθαρή καρδιά! Στην εικόνα υπάρχουν τρεις κορυφές, όπου στέκονται ο Ιησούς, ο Μωυσής και ο Ηλίας. Στους πρόποδες των κορυφών εικονίζονται οι τρεις μαθητές που αγαπούσε ιδιαίτερα ο Χριστός, ο Πέτρος, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης και όλοι μαζί παρακολουθούν με έκπληξη τη σκηνή».

Η εικόνα της Ανάστασης

«Η εικόνα που βλέπετε εδώ, είναι αντίγραφο της εικόνας της Ανάστασης που υπάρχει στη Μονή της Χώρας. Ο Χριστός εικονίζεται να πατά γερά και να αρπάζει τον Αδάμ και την Εύα σαν να τους “ξεριζώνει” από το σκοτεινό βασίλειο του Άδη. Έτσι, μας φανερώνει ότι, ενώ προηγουμένως όποιος πέθαινε πήγαινε στο βασίλειο του θανάτου, τώρα με την Aνάσταση του Xριστού δεν υπάρχει πλέον το βασίλειο αυτό! Η δύναμη του Χριστού φαίνεται από ένα τεράστιο φωτεινό περίγραμμα που τον περιβάλλει και το ονομάζουμε “Δόξα”, ενώ φορά λευκά ρούχα, όπως το φως. Αριστερά από το Χριστό βρίσκονται ο Πρόδρομος και οι προφήτες, Σολομώντας και Δαβίδ, ενώ δεξιά ο Άβελ. Αντίθετα, ο Άδης που νικήθηκε, βρίσκεται στα πόδια του Χριστού, μαύρος και δεμένος χειροπόδαρα».

Κουβεντιάζοντας με τους αγίους

Ο κύριος Γιάννης ολοκλήρωσε την περιήγησή μας, λέγοντας: «Η Εκκλησία μας παιδιά, μάς δίδαξε ότι όποιος προσκυνά τις εικόνες με πίστη, δείχνει σεβασμό στα ίδια τα πρόσωπα των αγίων. Όταν δηλαδή προσκυνούμε την εικόνα του Χριστού, της

Παναγίας, του Αϊ-Δημήτρη, της Αγίας Μαρίνας, είναι σαν να μιλάμε με τον ίδιο το Χριστό, την ίδια την Παναγία, τους ίδιους τους αγίους. Εκείνοι ακούν τις προσευχές, τις ευχαριστίες, τις δοξολογίες και τις αιτήσεις μας και τις μεταφέρουν στον Θεό». Τα παιδιά είχαν αφαιρεθεί, ακούγοντας πράγματα καινούρια και τόσο όμορφα! Ο χρόνος, όμως, της επίσκεψης είχε ολοκληρωθεί. Ο κύριος Γιάννης κοίταξε με νόημα τον Θανάση. Τελικά, το να μιλάς με τις εικόνες δεν είναι προνόμιο μόνο των μεγάλων!

Εργασίες

1. Βρίσκουμε ποια από τα παρακάτω πρόσωπα εικονίζονται στην εικόνα της Ανάστασης.
Ο Χριστός, η Παναγία, ο Μ. Βασίλειος, ο Αδάμ, τα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, ο Άβελ, η Εύα, ο Πρόδρομος, ο Κάιν, οι Απόστολοι, ο Σολομώντας, ο Δαβίδ, ο Άδης.

2.Τι κοινό έχει η απεικόνιση των ρούχων του Χριστού στις εικόνες του μαθήματος; Μπορείτε να εξηγήσετε το λόγο

3. Μπορείτε να εξηγήσετε την έκπληξη των μαθητών στην εικόνα της Μεταμόρφωσης του Χριστού;

4.Σε ποια εικόνα εμφανίζεται….

Ο Χριστός, ο Πέτρος, ο Άδης, ο Ιάκωβος, η Εύα, ο Αδάμ, το Άγιο Πνεύμα, ο Μωυσής, ο Άβελ, ο Ηλίας, ο μαθητής Ιωάννης, ο Ιορδάνης, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, οι άγγελοι, ο Δαβίδ, ο Κάιν.
ΒΑΠΤΙΣΗ: ........................................................................................................ .......... ....................................................................................................................................
ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ: ...................................................................................................... ....................................................................................................................................
ΑΝΑΣΤΑΣΗ: ............................................................................................................... ....................................................................................................................................

Παραθέματα

O λόγος της ύπαρξης των εικόνων είναι να υπηρετούν το Θεό, όσο και τους ανθρώπους. Η εικόνα είναι ένα παραθύρι μέσα από το οποίο ο Λαός του Θεού, η Εκκλησία, μπορεί να δει τη Βασιλεία (του Θεού) και για τούτο το λόγο κάθε γραμμή, κάθε χρώμα, κάθε χαρακτηριστικό της μορφής αποκτά ένα ιδιαίτερο νόημα.
(Ελισάβετ Θεοκρίτοφ, στο Michel Quenot, Η Εικόνα, Θέα της Βασιλείας του Θεού, σ. 79)
Τι περισσότερο χρειαζόμαστε ως φωτεινό παράδειγμα, ώστε να αποδειχθεί ότι οι εικόνες αποτελούν βιβλία για τους αγράμματους και ότι δεν παύουν χωρίς φωνή να μας κηρύττουν την τιμή των αγίων και έτσι να μας διδάσκουν αλλά και να αγιάζουν την όρασή μας; Δεν έχω οικονομική δυνατότητα για βιβλία, δεν έχω χρόνο για ανάγνωση. Μπαίνω στην Εκκλησία, το κοινό για όλους μας ιατρείο…και εκεί η εικόνα με τραβά να δω το άνθος της και σαν λιβάδι με ευχαριστεί στα μάτια και με τρόπο που δεν καταλαβαίνω, με αγιάζει.
(Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός, Λόγοι απολογητικοί προς τους διαβάλλοντας τας ιεράς εικόνας, Ι 47)

4.6 Τοιχογραφίες που διηγούνται πολλά

Oι τοιχογραφίες που στολίζουν κάθε ναό, με τα
πρόσωπα και τα γεγονότα της Παλαιάς και της
Καινής Διαθήκης, δεν είναι μόνο καλλιτεχνικά
δημιουργήματα, αλλά η ζωντανή απεικόνιση της
πίστης και της παράδοσής μας.

Α. Κάθε ναός, με τις τοιχογραφίες του, διηγείται τα πιο σημαντικά περιστατικά
της ζωής του Χριστού, της Παναγίας και των αγίων μας.
Β. Όλες οι εικόνες είναι ταξινομημένες
σε εικονογραφικές ζώνες.

Ο ναός ήταν γεμάτος τοιχογραφίες… (γενική άποψη της δυτικής πλευράς του κυρίως ναού της I. Μ. Mεγάλου Μετεώρου).

Μια επίσκεψη στο σπίτι…του Θεού!

Η εκδρομή στην εξοχή ενθουσίασε τα παιδιά. Ένας μικρός ανθισμένος λόφος, με μια πετρόκτιστη Εκκλησία στην κορυφή του, θα τα φιλοξενούσε για αρκετές ώρες. Φτάνοντας, ξεχύθηκαν για να απολαύσουν τα αγαπημένα τους παιχνίδια. Σε μια στιγμή ανάπαυλας, ο Θοδωρής έριξε την ιδέα: Επίσκεψη στο Εκκλησάκι! Ο δάσκαλος συμφώνησε και όλοι μαζί ξεκίνησαν. Ο ιερέας τους υποδέχτηκε με ένα πλατύ χαμόγελο. «Την ευχή σας παππούλη», είπε ο Θόδωρος. «Του Κυρίου μας την ευχή να έχετε! Καλώς ορίσατε στο σπίτι του παιδιά μου», απάντησε ο ιερέας. Μπήκαν με τάξη στον ναό που ήταν γεμάτος τοιχογραφίες με πρόσωπα γνωστά. Ο Άγιος Γεώργιος, η Παναγία, ο Άγιος Δημήτριος, ο Μέγας Αντώνιος. Άλλα κοιτούσαν με γλυκύτητα, άλλα, πιο αυστηρά, φαινόταν να προσεύχονται με σοβαρό ύφος, ενώ κάποια εικονίζονταν την ώρα του μαρτυρίου τους. Ήταν όλα τόσο ζωντανά!

Ο Χριστός- Παντοκράτορας εικονίζεται πάντοτε στον τρούλο, κρατώντας το Ευαγγέλιο και με βλέμμα που κοιτάζει αυστηρά, αλλά και με αγάπη, δίνει την ευλογία του στον κόσμο (εικόνα από τον τρούλο της Ι. Μ. Σταυρονικήτα, Άγ. Όρος).

Ο ναός χωρίζεται σε εικονογραφικές ζώνες

Τα παιδιά άναψαν από ένα κεράκι και προσκύνησαν τις εικόνες. Μετά προχώρησαν στο κέντρο του ναού. «Ο ναός παιδιά μου», είπε ο ιερέας, «έχει εικονογραφηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξηγεί στον άνθρωπο την πίστη και τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας. Καμία αγιογραφία δεν βρίσκεται τυχαία στη θέση που βλέπετε. Πρέπει να ξέρετε, ότι ο ναός, με βάση τις τοιχογραφίες του, χωρίζεται σε τρεις ζώνες ή κύκλους, όπως λέμε: στον δογματικό, τον λειτουργικό και τον ιστορικό. Ο δογματικός κύκλος λέγεται έτσι, γιατί μας παρουσιάζει με εικόνες την πίστη και τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας.

Η Πλατυτέρα και ο Μυστικός Δείπνος (Παρεκκλήσιο Ιω. Προδρόμου, I. Μ. Σταυρονικήτα, Άγ. Όρος).

Κοιτάζοντας τον τρούλο για παράδειγμα, θυμόμαστε την απεραντοσύνη του ουρανού, όπου κατοικεί ο Θεός. Εκεί εικονίζεται ο Χριστός, κρατώντας το Ευαγγέλιο και δίνοντας την ευλογία του σε όλο τον κόσμο».

Ο λειτουργικός κύκλος

Kαι ο παππούλης συνέχισε: «Λίγο πιο κάτω, εκεί που ενώνεται το δάπεδο (γη), με τον τρούλο (ουρανός), βρίσκεται η κόγχη, όπου η Παναγία εικονίζεται ως η “Πλατυτέρα των ουρανών”.

«Η λειτουργία των αγγέλων», με Αρχιερέα τον Χριστό. Παράσταση που συναντούμε κάτω από την Πλατυτέρα (τοιχογραφία από την Ι. Μ. Φιλανθρωπινών στο νησί της λίμνης των Ιωαννίνων).

Καθισμένη σε θρόνο, με τον Ιησού βρέφος στην αγκαλιά της, είναι η “γέφυρα” όπως λέμε, που συνδέει τα μέλη της Eκκλησίας με το Θεό. Κάτω από την Πλατυτέρα εικονίζεται η Θεία Κοινωνία των Αποστόλων από τον ίδιο το Χριστό. Κοντά του βρίσκονται οι μεγάλοι ιεράρχες που έχουν γράψει τις λειτουργίες της Eκκλησίας μας, ο Μ. Βασίλειος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, οι οποίοι λειτουργούν μαζί του. Αυτός είναι ο λειτουργικός κύκλος παιδιά». αλλά το πώς θα νιώθουν και θα ζουν μεταξύ τους σαν αδέλφια.

Ο ιστορικός κύκλος

«Και ο ιστορικός κύκλος παππούλη;» ρώτησε η Βασιλική. «Τον ονομάζουμε έτσι, γιατί περιγράφει σκηνές από τη ζωή του Xριστού, της Θεοτόκου και των αγίων.Σε

Και η «Βαϊοφόρος» είναι μία από τις παραστάσεις του ιστορικού κύκλου (I. M. Διονυσίου, Άγ. Όρος).

αυτόν εξιστορούνται όλα τα μεγάλα γεγονότα, όπως η Γέννηση, η Βάπτιση, η Σταύρωση, η Ανάσταση, τα θαύματα, οι παραβολές, η Γέννηση της Θεοτόκου, ο Ευαγγελισμός, η Κοίμησή της, καθώς και παραστάσεις μαρτύρων και οσίων της Εκκλησίας μας».

Και ο ιερέας συνέχισε: «Οι εικονογραφικοί κύκλοι κλείνουν με τον λεγόμενο «ποδέα», την ποδιά δηλαδή, ένα είδος ζωγραφισμένου υφάσματος, το οποίο είναι διακοσμημένο με λεπτά σχέδια και αγκαλιάζει γύρω γύρω όλο τον ναό».
Τα παιδιά, θαμπωμένα, παρακολουθούσαν τον εκπληκτικό κόσμο, που ανοίχτηκε μπροστά τους με την ξενάγηση του ιερέα. Είχε έρθει όμως η ώρα να φύγουν. Βγαίνοντας, προσκύνησαν πάλι τις εικόνες, πήραν την ευχή του ιερέα και τον ευχαρίστησαν. Ο παππούλης, χαμογελαστός στην έξοδο του ναού, τα ευλογούσε, ακούγοντας τα σχόλιά τους. Σίγουρα είχαν πολλά να πουν…

Εργασίες

1. Αντιστοιχίζουμε

	•Παντοκράτορας
	•ψαλτήρι
Τέμπλο •	•Ευαγγέλιο
Ιερό Βήμα •	•Παγκάρι
Άμβωνας •	•Αγία Τράπεζα
Ημικύκλιο •	• Εικονοστάσι
Τρούλος •	•Παναγία
	• Δωδεκάορτο

2. Βάζουμε στη σωστή σειρά τις εικόνες των μεγάλων Δεσποτικών εορτών (λέγονται και «Δωδεκάορτο»), με βάση τον χρόνο που κάθε γεγονός συνέβη.
Η Μεταμόρφωση, η Βάπτιση, η Βαϊοφόρος, η Γέννηση, ο Ευαγγελισμός, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Σταύρωση, ο Μυστικός Δείπνος, η Ανάσταση, η Ανάληψη, η Πεντηκοστή, η Yπαπαντή.

................................	................................	................................
................................	................................	................................
................................	................................	................................
................................	................................	................................

3.Επισκεπτόμαστε το ναό της περιοχής μας και ξεναγούμαστε κι εμείς στις τοιχογραφίες του. Μετά σημειώνουμε τα αισθήματα που νιώσαμε από την επίσκεψή μας αυτή.

Παράθεμα

Λέει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: «Μπαίνω μέσα στο κοινό ιατρείο των ψυχών, την Εκκλησία, πνιγμένος από τους λογισμούς, σαν να βρίσκομαι μέσα σε αγκάθια. Η ομορφιά της αγιογραφίας με έλκει και με τραβάει και άθελά μου αφήνει μέσα στην ψυχή μου δοξολογία Θεού. Είδα την υπομονή του Μάρτυρα, την ανταμοιβή των στεφάνων και την προθυμία σα φωτιά να με ανάβει από ζήλο. Πέφτω και προσκυνώ τον Θεό δια μέσου του Μάρτυρα και παίρνω τη σωτηρία μου».

(I. M. Kαρέα, Εσύ τι ξέρεις για τις εικόνες; Αισθητική-ιστορική-θεολογική προσέγγιση (ερωταποκρίσεις)

4.7 ψηφιδωτά καλλιτεχνήματα

O άνθρωπος, μέσα από την τέχνη,
βρίσκει τρόπους για να εκφράσει την αγάπη
του στο Θεό.

Α. Μια αρχαιοελληνική τεχνική
υπηρετεί τη χριστιανική τέχνη.
Β. Τα ψηφιδωτά απαιτούν ιδιαίτερη
τεχνική και πολύ κόπο.
Γ. Το αισθητικό αποτέλεσμα των ψηφιδωτών είναι εντυπωσιακό και αποδεικνύει την οικονομική και
πολιτική άνθηση ενός τόπου.

Η Ανάσταση
(ψηφιδωτή παράσταση από την
I. M. Δαφνίου, τέλη 11ου αι. μ.Χ).

Μια επίσκεψη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας

Σήμερα η τάξη μας επισκέφθηκε το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας. Ήταν μια ευκαιρία να δούμε από κοντά, όλα εκείνα τα αντικείμενα τέχνης που χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς για τη διακόσμηση των ναών και τη λατρεία του Θεού. Μια ειδική μουσειοπαιδαγωγός μας μίλησε για τη χριστιανική τέχνη και μας ξενάγησε στο μουσείο. Περάσαμε απ’ όλες τις αίθουσες και θαυμάσαμε τις φορητές εικόνες, τις τοιχογραφίες και τα ξυλόγλυπτα αντικείμενα, τα ιερά σκεύη τα άμφια και τα χειρόγραφα.

Τα ψηφιδωτά

Στο εργαστήρι συντήρησης του μουσείου συναντήσαμε ένα συνεργείο που εργαζόταν για την αποκατάσταση μιας εικόνας, φτιαγμένης από μικρές χρωματιστές πέτρες. Η μουσειοπαιδαγωγός μας εξήγησε ότι είναι ψηφιδωτό και μας μίλησε για την ιδιαίτερη αυτή τέχνη.

Η ιστορία της τέχνης των ψηφιδωτών

«Η τέχνη και η τεχνική των ψηφιδωτών παιδιά, μας έρχεται από τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους», μας είπε. «Εκείνη την εποχή τα ψηφιδωτά δημιουργούνταν από μικρά κομμάτια μαρμάρου ή χρωματιστές πέτρες και χρησιμοποιούνταν για τη διακόσμηση των δαπέδων δημοσίων κτηρίων και ναών, αντικαθιστώντας σε πολλές περιπτώσεις την πανάκριβη μαρμάρινη επένδυση, αφού τα πολύχρωμα ψηφιδωτά προκαλούσαν μεγάλη εντύπωση και έδιναν το ίδιο αίσθημα πολυτέλειας. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε για πολλά χρόνια. Έτσι, συναντούμε ψηφιδωτές απεικονίσεις στα δάπεδα πολλών πρωτοχριστιανικών ναών. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η τέχνη του ψηφιδωτού εξελίσσεται και χρησιμοποιείται αντί της τοιχογραφίας, αφού αντέχει στον χρόνο και δημιουργεί εντύπωση.

Ο Χριστός Παντοκράτορας (ψηφιδωτό στον τρούλο του ναού της Παμμακαρίστου, Κωνσταντινούπολη, 1310).

Οι ψηφίδες τώρα γίνονται πιο ακριβές και πολύτιμες. Ως ψηφίδα χρησιμοποιείται χρωματιστό γυαλί ή κεραμίδι, επενδυμένο με φύλλο χρυσού και ασημιού, προστατευμένο με γυαλί. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις διακοσμούν πλέον τοίχους, οροφές και φορητές εικόνες, ενώ τα θέματά τους αντλούνται από πρόσωπα, σκηνές ή γεγονότα της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης».

Η τεχνική του ψηφιδωτού είναι δύσκολη και επίπονη διαδικασία

«Η τεχνική του ψηφιδωτού απαιτεί μεγάλη επιδεξιότητα στην προετοιμασία του, στην επιλογή των ψηφίδων, αλλά και ταχύτητα κατά την τοποθέτησή τους, αφού ο τοίχος πρέπει να παραμείνει νωπός κατά τη διάρκεια της σύνθεσης του ψηφιδωτού, ώστε να επιτυγχάνεται η σωστή εφαρμογή των ψηφίδων. Το αποτέλεσμα των ψηφιδωτών παραστάσεων είναι μοναδικό και εντυπωσιακό και αποτελεί έξοχο δείγμα εκκλησιαστικής τέχνης. Και είναι πραγματικά θαύμα, πώς, από τόσο μικρά υλικά, όπως μια πετρούλα ή ένα κομμάτι γυαλί, μπορούμε να φτιάξουμε εικόνες με τις οποίες να υμνείται και να δοξολογείται ο Θεός». Τα τελευταία λόγια της μουσειοπαιδαγωγού μας έκαναν μεγάλη εντύπωση. Γιατί τα περισσότερα παιδιά σκεφθήκαμε, ότι η αξία της τέχνης δεν βρίσκεται σε ακριβά ή περίεργα υλικά, αλλά στην ικανότητα του καλλιτέχνη να ταιριάζει τα δώρα της φύσης με τα έργα των ανθρώπων, δίνοντάς τους χρώμα και κίνηση, έκφραση και ζωντάνια!

Ο Χριστός με τον αυτοκράτορα Kωνσταντίνο Mονομάχο και την αυτοκράτειρα Zωή
(Kωνσταντινούπολη, Aγία Σοφία).

Εργασίες

1. Θέμα για συζήτηση.
Παρατηρούμε τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες που βρίσκονται σε κάποιο μνημείο, π.χ. στη Μονή Δαφνίου, στην Κωνσταντινούπολη ή στις συλλογές του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου. Ποιος από τους δύο τρόπους διακόσμησης είναι περισσότερο εντυπωσιακός και γιατί;

2.Επιλέγουμε το Σωστό (Σ) ή το Λάθος (Λ)(συμβουλευόμαστε και τα παραθέματα).

α. Τα ψηφιδωτά πρωτοδημιουργήθηκαν στους αρχαϊκούς χρόνους.	Σ	Λ
β. Τα ψηφιδωτά κατασκευάζονται με φυτικά χρώματα.	Σ	Λ
γ. Οι ψηφίδες είναι μικρά κομμάτια μαρμάρου, γυαλιού ή κεραμιδιού.	Σ	Λ
δ. Οι ψηφίδες προστατεύονται με γυαλί.	Σ	Λ
ε. Τα ψηφιδωτά αποδείκνυαν το οικονομικό επίπεδο μιας περιοχής.	Σ	Λ
στ. Η τέχνη του ψηφιδωτού άκμασε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.	Σ	Λ
ζ. Τα ψηφιδωτά αντικαθιστούσαν τα ξύλινα δάπεδα των ναών.	Σ	Λ
η. Το ψηφιδωτό αντέχει στον χρόνο λιγότερο από μια τοιχογραφία.	Σ	Λ

3. Ένας ψηφοθέτης, αφού ολοκλήρωσε μια ψηφιδωτή παράσταση με την Παναγία να κρατά το Χριστό, άφησε ένα κείμενο στους μαθητές του με τεχνικές συμβουλές για το έργο αλλά και με τα συναισθήματα και τις εντυπώσεις του γι’ αυτό. Προσπαθήστε να φανταστείτε και να καταγράψετε όσα ανέφερε στο κείμενό του ο ψηφοθέτης (η εργασία μπορεί να έχει και τη μορφή ημερολογίου).

Παραθέματα

Η ανάγκη του ανθρώπου να δημιουργήσει ένα όμορφο και στεγανό δάπεδο οδήγησε στην ανακάλυψη του ψηφιδωτού. Χρησιμοποίησε λοιπόν φυσικά υλικά, όπως βότσαλα από τα ποτάμια ή τις ακρογιαλιές, τοποθετώντας τα με διακοσμητική διάθεση.
(Τα μυστικά ενός μνημείου, Εκπαιδευτικό υλικό για τη Μονή Δαφνιού,
Έκδοση YΠ.ΠΟ. Αθήνα 1999)
Το ψηφιδωτό στα ανώτερα τμήματα προτιμήθηκε για την ωραιότητα και φωτεινότητά του, καθώς και το παιχνίδισμα του φωτός, όταν αυτό αντανακλάται στις χρωματιστές ψηφίδες. Σε σύγκριση με την τοιχογραφία είχε μεγαλύτερη αντοχή στο χρόνο και έδινε την εντύπωση εξαιρετικής λαμπρότητας.
(Τα μυστικά ενός μνημείου, Εκπαιδευτικό υλικό για τη Μονή Δαφνιού,
Έκδοση YΠ.ΠΟ. Αθήνα 1999)

4.8 Μικροτεχνήματα

Μικροτεχνία, ονομάζεται η ικανότητα του
ανθρώπου να δουλεύει επάνω σε ξύλο, ύφασμα,
ασήμι ή χρυσό, κατασκευάζοντας μικρά σε μέγεθος
αλλά μεγάλα σε αξία έργα, για να δοξάζει το Θεό.

Α. Παραδοσιακοί τεχνίτες, με σεβασμό στην παράδοση και αγάπη στο Θεό, δημιουργούν έργα τέχνης.
Β. Η Χρυσοκεντητική, η Ξυλογλυπτική,
η Αργυροχοΐα και η Χρυσοχοΐα
αποτελούν τέχνες που
δημιουργούν μικροτεχνήματα.
Γ. Τα ιερά σκεύη και η χρησιμότητά
τους στη λατρεία του Θεού.

Άγιο Ποτήριο, το λεγόμενο των Κομνηνών
(Ι.Μ. Πρέβελη, Κρήτη, 1958).

Η τέχνη υπηρετεί τη λατρεία του Θεού

Όπως θυμόμαστε από την επίσκεψη των παιδιών στο εργαστήρι του κύριου Γιάννη, η Εκκλησία μας χρησιμοποιεί στη λειτουργική της ζωή αντικείμενα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν έργα τέχνης. Τέτοια αντικείμενα είναι ο Σταυρός, το Άγιο Ποτήριο (Δισκοπότηρο), το θυμιατό, η Κολυμβήθρα, τα άμφια του ιερέα αλλά και αντικείμενα που αποτελούν τον διάκοσμο του ναού, όπως τα ξυλόγλυπτα εικονοστάσια.

Η Μικροτεχνία αποτελεί τέχνη που ακολουθεί την παράδοση

Θυμιατό σε σχήμα ναού, στολισμένο με σμάλτο και πετράδια (Ι. Μ. Αγ. Αικατερίνης Σινά, 17ος αι.).

Όλα αυτά τα αντικείμενα που βλέπουμε να χρησιμοποιεί η Εκκλησία μας στις ακολουθίες της και ορισμένα από αυτά θαυμάζουμε σε κάποια μουσεία, ανήκουν σε μια μορφή τέχνης που έχει ιστορία αιώνων και λέγεται «Μικροτεχνία». Πρωτοεμφανίστηκε σε αρχαίους πολιτισμούς, από τους οποίους, καλλιτέχνες που αγαπούσαν την Εκκλησία, δανείστηκαν πολλά στοιχεία. Έτσι, δουλεύοντας επάνω σε ασήμι ή χρυσό, ύφασμα ή ξύλο, δημιούργησαν όλα αυτά τα «Μικροτεχνήματα», δηλαδή μικρά σε μέγεθος αλλά μεγάλα σε αξία έργα ευχαριστίας και δοξολογίας του Θεού. Αυτή λοιπόν η ικανότητα των ανθρώπων να εργάζονται επάνω στα υλικά αυτά ονομάζεται «Μικροτεχνία».

Αργυροχοΐα, Χρυσοχοΐα, Χρυσοκεντητική, Ξυλογλυπτική

Η αργυροχοΐα και η χρυσοχοΐα είναι οι τέχνες στις οποίες ο τεχνίτης σμιλεύει με μικροσκοπικά εργαλεία μορφές,

Σταυρός Αγιασμού, χρυσό με σμάλτο και κοράλλια
(Ι.Μ. Μεγάλου Μετεώρου, 1795).

παραστάσεις και σχέδια επάνω σε σκεύη που χρησιμοποιούνται στη λατρεία του Θεού. Η χρυσοκεντητική είναι η τέχνη που χρησιμοποιούμε για να στολίζουμε τα άμφια των ιερέων ή διάφορα καλύμματα (π.χ. της Αγίας Τράπεζας), κεντώντας πάνω σ’ αυτά παραστάσεις και μορφές με χρυσές και ασημένιες κλωστές. Η ξυλογλυπτική είναι η τέχνη του σκαλίσματος του ξύλου με το οποίο κατασκευάζονται τα τέμπλα, τα στασίδια και τα αναλόγια, με παραστάσεις από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη ή με συμβολικές παραστάσεις από ζώα και φυτά. Τα πιο βαριά και ογκώδη αντικείμενα, όπως οι πολυέλαιοι, οι καμπάνες, οι πόρτες και τα μανουάλια κατασκευάζονται από ορείχαλκο και είναι συνήθως χυτά.

Κάθε έργο τέχνης αποκτά ιδιαίτερη ομορφιά μέσα στην Εκκλησία.

Ο κόσμος του Θεού είναι κόσμος ομορφιάς. Όποιο έργο του ανθρώπου υπηρετεί αυτή την ομορφιά, ανήκει σ’ αυτόν τον κόσμο. Γι’ αυτό, βλέπουμε ότι η Εκκλησία, όχι μόνο συντήρησε τις τέχνες αυτές, αλλά και τις βελτίωσε. Μέσα στον όμορφο κόσμο του Θεού, κάθε τέχνη καλλιεργείται με προσευχή. Έτσι, αποκτά μια ιδιαίτερη ομορφιά που δίνει ακόμη μεγαλύτερη αξία σε κάθε έργο που δημιουργεί ο άνθρωπος.

Εργασίες

1. Θέμα για συζήτηση.
Η τέχνη της μικροτεχνίας οδήγησε στη δημιουργία πολύτιμων και περίτεχνων αντικειμένων που χρησιμοποιούνται στη λατρεία και την τέλεση των μυστηρίων της Εκκλησίας μας. Σήμερα, που ζητούμε μια περισσότερο απλή ζωή, είναι απαραίτητο να υπάρχουν τόσο περίτεχνα αντικείμενα; (Συμβουλευόμαστε και το παράθεμα).
2. Αντιστοιχίζουμε τα αντικείμενα με το είδος της τέχνης τους.

Σταυρός ευλογίας •	• Ξυλογλυπτική
Άγιο Ποτήριο •	• Χρυσοχοΐα
Άμφια •	• Χρυσοκεντητική
Στασίδια •	• Αργυροχοΐα
Θυμιατό •	• Ορειχαλκουργία
Πολυέλαιος •	• Αργυροχοΐα
Καμπάνα •
Μανουάλια •

3.Ζητούμε από τον ιερέα της ενορίας μας να μας δείξει τα ιερά σκεύη και τα αντικείμενα μικροτεχνίας που χρησιμοποιούνται στη λατρεία της Εκκλησίας μας και σχεδιάζουμε σε χαρτί τις βασικές μορφές τους.

Παράθεμα

Χάρη στα έργα της μεταλλοτεχνίας που βρίσκονται στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης ο αναγνώστης θα ακολουθήσει τους δρόμους των προσκυνητών που έρχονται στο Σινά. Από τα κειμήλια της Μονής, πολλά έχουν αφιερωθεί δια δαπάνης και σπουδής, κόπου, μόχθου και αναστεναγμών Σιναϊτών μοναχών. Άλλα οφείλονται στη δραστηριότητα που οι μοναχοί αναπτύσσουν είτε στη διάρκεια των αποστολών τους, είτε με έδρα τα μετόχια της Μονής. Στις αφιερωτικές επιγραφές γίνεται ιδιαίτερη μνεία της συνδρομής και επιμέλειάς τους. Θέση σ’ αυτές έχουν επίσης και οι κατά τόπους αρχές. Με τη μνεία του ονόματός τους σηματοδοτείται ο χρόνος της αφιέρωσης, επαυξάνεται το κύρος του αφιερωτή και του αφιερώματος… Πολλά έργα προσφέρουν με τις επιγραφές τους πληροφορίες για σχέσεις, κέντρα και τεχνίτες, χορηγούς και νοοτροπίες.
(Σινά, Οι θησαυροί της Μονής, σελ. 263)

Ξυλογλυπτική: Λεπτομέρειες από το περίφημο τέμπλο του I.N. Aγ. Nικολάου Γαλαξιδίου. Η επάνω εικόνα περιέχει αναπαράσταση του αποκεφαλισμού του Αγ. Ιωάννη
του Προδρόμου. Στην κάτω εικόνα, άγγελοι κρατούν το Άγιο Μανδήλιο
με τη μορφή του Χριστού. Έργο, πιθανόν, του Mετσοβίτη τεχνίτη
Aναστασίου Mόσχου (μεταξύ 1835-1845)

4.9 Κατανυκτικοί ύμνοι και ψαλμοί

Με τους ύμνους δοξολογούμε και
ευχαριστούμε το Θεό και τον
παρακαλούμε να μας προστατεύει.

Α. Οι πρώτοι χριστιανοί υμνούσαν το
Θεό με ύμνους από την Παλαιά
Διαθήκη, μερικοί από τους οποίους σώζονται μέχρι σήμερα.
Β. Όταν η Εκκλησία ελευθερώθηκε
από τους διωγμούς, οργάνωσε τη
λατρεία και τους ύμνους της.
Γ. Η Βυζαντινή μουσική μοιάζει με την αρχαία ελληνική και διαμορφώθηκε
χάρη στους μεγάλους μουσικούς της Εκκλησίας που μελοποίησαν την
ποίηση μεγάλων υμνογράφων της.

Μικρογραφημένο φύλλο χάρτινου κώδικα με οίκους της Θεοτόκου
(I. M. Βατοπαιδίου, Άγ. Όρος).

Με τους ύμνους τιμούμε σημαντικές αξίες στη ζωή μας

Κάθε φορά που ακούμε τον Εθνικό μας Ύμνο, στεκόμαστε ακίνητοι σε στάση προσοχής. Με αυτό τον τρόπο, τιμούμε την πατρίδα μας και την ελευθερία. Όταν αρχίζουν οι Ολυμπιακοί αγώνες, τραγουδάμε τον Ολυμπιακό ύμνο, για να τιμήσουμε τους αθλητές και την ιδέα των αγώνων. Καθημερινά ακούμε χιλιάδες τραγούδια που περιγράφουν τα συναισθήματα των ανθρώπων. Πόσους αλήθεια ύμνους θα χρειαζόμαστε, για να υμνήσουμε το Θεό, που είναι η ύψιστη αγάπη; Αυτό ακριβώς τον σκοπό έχουν οι υπέροχοι ύμνοι που ακούμε στους ναούς: να δοξάσουν τον Θεό και τους Αγίους του.

Οι ύμνοι των πρώτων χριστιανών

Όταν μετά την Πεντηκοστή ιδρύθηκε η Εκκλησία, οι πρώτοι χριστιανοί δεν είχαν ακόμη ύμνους. Στις συνάξεις τους υμνούσαν το Θεό με ψαλμούς του Δαβίδ, από την Παλαιά Διαθήκη. Aργότερα, άρχισαν να συνθέτουν καινούργιους ύμνους. Κάποιοι από αυτούς τους αρχαίους ύμνους σώζονται ως τις μέρες μας. Για παράδειγμα, το «Φως ιλαρόν», το «Χριστός ανέστη» και άλλοι.

Οι διωγμοί σταματούν και η Εκκλησία οργανώνει τη λατρεία της

Μετά τους διωγμούς, η Εκκλησία, ελεύθερη πλέον, αρχίζει να οργανώνεται. Χτίζει ναούς, μπορεί να χειροτονεί ιερείς και αναπτύσσει τη λατρευτική της ζωή. Μέρος της ζωής αυτής ήταν και οι ύμνοι της, οι οποίοι άρχισαν σιγά σιγά να εμφανίζονται, να καθιερώνονται και να σταθεροποιούνται. Έτσι, όταν διαμορφώθηκε η Θεία Λειτουργία, υπήρχαν οι κατάλληλοι ύμνοι για κάθε στιγμή της.
Εκτός όμως από τη Θεία Λειτουργία, στην Εκκλησία ψάλλονται και άλλες

ακολουθίες για όλο το 24ωρο, όπως ο Όρθρος το πρωί, ο Εσπερινός το απόγευμα και το Απόδειπνο το βράδυ. Στις μεγάλες γιορτές τελούνται ειδικές ακολουθίες με ειδικούς ύμνους (των Χριστουγέννων, των Θεοφανίων, της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα), ενώ ο περίφημος Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται τις Παρασκευές της Μεγάλης Σαρακοστής. Επίσης, ψάλλονται οι Παρακλητικοί Κανόνες αφιερωμένοι στην Παναγία και τους αγίους αλλά και ειδικές ακολουθίες για τα Μυστήρια, όπως το Βάπτισμα και ο Γάμος.

Η Εκκλησιαστική μουσική

Στη διάρκεια κάθε ακολουθίας, ο «χορός» των ψαλτών αποδίδει τους ύμνους και τους ψαλμούς, δημιουργώντας κατανυκτική ατμόσφαιρα.

Η μουσική, που ψάλλουμε στους ναούς, είναι συνέχεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Από τους πολλούς μουσικούς τρόπους έκφρασης, που υπήρχαν στο ξεκίνημα της οργάνωσης της λατρείας, η Εκκλησία διάλεξε οκτώ, που ταίριαζαν στην ιερότητα της λατρείας και ονομάστηκαν ήχοι. Οι ήχοι αυτοί είναι: ο πρώτος ήχος, ο δεύτερος, ο τρίτος, ο τέταρτος, ο πλάγιος του πρώτου, ο πλάγιος του δευτέρου, ο βαρύς και ο πλάγιος του τετάρτου. Οι νότες της βυζαντινής μουσικής είναι έξι: Νη, Πα, Βου, Γα, Δι, Κε, Ζω (οι αντίστοιχες της ευρωπαϊκής είναι οι: Ντο, Ρε, Μι, Φα, Σολ, Λα, Σι). Η βυζαντινή μουσική έχει δική της γραφή, που λέγεται παρασημαντική.

Πολλοί μεγάλοι μουσικοί μελοποίησαν τα τροπάρια της Εκκλησίας σ’ αυτούς τους οκτώ ήχους και μας έδωσαν υπέροχες μελωδίες. Σημαντικότεροι μελουργοί είναι: ο Ιωάννης Κουκουζέλης, ο Πέτρος Πελοποννήσιος, ο ιερέας Μπαλάσιος, ο Πέτρος Μπερεκέτης και πολλοί άλλοι.

Μεγάλοι υμνογράφοι

Ένας από τους μεγαλύτερους υμνογράφους της Εκκλησίας μας είναι ο Ρωμανός ο Μελωδός, που θεωρείται ένας από τους λαμπρότερους ποιητές και ο οποίος έγραψε τα περίφημα κοντάκια. Σημαντικοί υμνογράφοι υπήρξαν επίσης ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, ο Ανδρέας Κρήτης, ο Θεόδωρος ο Στουδίτης, η μοναχή Κασσιανή και πολλοί άλλοι.

Τα βιβλία της Εκκλησίας

Οι ύμνοι των ακολουθιών είναι γραμμένοι σε βιβλία, τα οποία χρησιμοποιούν οι ψάλτες για να ψάλλουν. Μερικά από αυτά είναι: Η Παρακλητική, με ύμνους για όλο το χρόνο, το Τριώδιο που ξεκινά λίγο πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή και φτάνει μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα, το Πεντηκοστάριο από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Κυριακή της Πεντηκοστής, τα Μηναία, με ακολουθίες των Αγίων όλου του χρόνου.

Τι εκφράζουμε με τους ύμνους

1) Δοξολογία: Πολλοί ύμνοι που ακούμε στην Εκκλησία έχουν σκοπό να δοξάσουν το μεγαλείο και την άπειρη αγάπη του Θεού.
2) Ευχαριστία: Με άλλους ύμνους ευχαριστούμε το Θεό για τα δώρα του προς εμάς: τη ζωή και την ομορφιά της, τα αγαθά που καθημερινά μας προσφέρει και κυρίως το ότι έγινε άνθρωπος και σταυρώθηκε για τη σωτηρία μας.
3) Παράκληση: Με πολλούς ύμνους παρακαλούμε το Θεό να συγχωρήσει τα λάθη μας και να μας προσφέρει υγεία, ειρήνη και ό,τι χρειάζεται ο άνθρωπος για να είναι ευτυχισμένος.
4)Ύμνοι στους Αγίους: Yπάρχουν ύμνοι για τους Αγίους, οι οποίοι εορτάζονται κάθε ημέρα. Με αυτούς τιμούμε όλους εκείνους που με τη ζωή τους και τα θαύματά τους αγίασαν και έγιναν παράδειγμα για να τους μιμηθούμε.

Εργασίες

1. Προμηθευόμαστε ένα cd ή μια κασέτα με εκκλησιαστικούς ύμνους και ακούμε κάποιους από αυτούς. Περιγράφουμε τα συναισθήματά μας.

2. Συμπληρώνουμε τις νότες της βυζαντινής…
Νη, …, Βου, …, Δι, …, ….
…και της ευρωπαϊκής μουσικής
…, Ρε, …., Φα, …., Λα, ….

3.Τι εκφράζουν οι παρακάτω ύμνοι της Εκκλησίας μας;

α. Δόξα σοι τω δείξαντι το φώς. •	• ΕYΧΑΡΙΣΤΙΑ
β. Σε υμνούμεν, σε ευλογούμεν, σοι ευχαριστούμεν Κύριε. •
γ. Άγιε του Θεού πρέσβευε υπέρ ημών. •
δ. Μη εγκαταλείπεις με Κύριε ο Θεός μου. •
ε. Χαίρε νύμφη ανύμφευτε. •
στ. Εκ παντοίων με κινδύνων ελευθέρωσον. •	•ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ
ζ. Κύριε εισάκουσον της προσευχής μου. •
η. Παναγία Τριάς ελέησον ημάς. •
θ. Ευλογητός ο Θεός ημών. •
ι. Κύριε ελέησον. •
ια. Την όντως Θεοτόκον, σε μεγαλύνομεν. •	•ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ

3. Bρίσκουμε τα λόγια του ύμνου των Ολυμπιακών αγώνων. Για ποιόν μιλάει;Tι μήνυμα θέλει να μας μεταδώσει;

Παραθέματα

O ψαλμός γαληνεύει τις ψυχές μας, μας επιβραβεύει με ειρήνη, ηρεμεί ό,τι αναστατώνει τις σκέψεις μας. Διότι μαλακώνει το θυμό στην ψυχή μας και μας γυρίζει πάλι στο θέλημα του Θεού. O ψαλμός δυναμώνει την αγάπη, ενώνει όσα βρίσκονται χωρισμένα, και συμφιλιώνει τους εχθρούς. Διότι ποιος μπορεί να θεωρήσει εχθρό του κάποιον, μαζί με τον οποίο έψαλε, έστω και μια φορά, ύμνο στο Θεό; ?στε η ψαλμωδία μάς παρέχει το μεγαλύτερο από όλα τα αγαθά, την αγάπη, και γίνεται κατά κάποιο τρόπο σύνδεσμος, αφού χρησιμοποιεί την κοινή υμνωδία με σκοπό την ενότητα. Έπειτα, η κοινή ψαλμωδία αυτών που ψάλλουν έρχεται και ενώνει όλο τον λαό.
(Μ. Βασιλείου, Ομιλία εις τον Α’ ψαλμό)
O Ακάθιστος ύμνος έγινε τον Ζ’ αιώνα. Και να πώς μας τον διασώζει η Ιστορία. Γύρω στα 620 μ.Χ. οι Πέρσες και οι Άβαροι, έθνη από τα πιο βάρβαρα της εποχής εκείνης, ήρθαν αντάμα με στρατό πολυάριθμο και πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη. Μαύρισε η θάλασσα του Κερατίου κόλπου από τα πλοία τους. Γέμισε και η στεριά από το στρατό τους, πεζούς και καβαλλαρέους και από πολιορκητικές μηχανές. Μπροστά σε τόσους και τόσο βαριά οπλισμένους εχθρούς, πόσο θα βαστούσαν οι γενναιότατοι, αλλά ελάχιστοι χριστιανοί, που αντιστέκονταν από μέσα; …Δεν είχαν πουθενά αλλού πια να στηρίξουν τις ελπίδες τους οι χριστιανοί, παρά μόνον στην Παναγία Θεοτόκο… Και, ω του θαύματος! Η προσευχή των χριστιανών εισακούστηκε αμέσως. Ένας φοβερός ανεμοστρόβιλος, που ξαφνικά σηκώθηκε, άρχισε ν’ αναποδογυρίζει, να συντρίβει και να βυθίζει τα πλοία των βαρβάρων… Θάρρος πολύ στον ευσεβή λαό της Πόλης, που βγήκε έξω από τα τείχη κι άρχισε να καταδιώκει τους τρομοκρατημένους εχθρούς. Η πόλη είχε σωθεί. Το βράδυ όλος ο λαός μαζεύτηκε στον ναό της Θεοτόκου, για ν’ αποδώσουν στην υπέρμαχο στρατηγό με ψαλμούς και ύμνους τα νικητήρια και τα ευχαριστήρια. Τότε πρωτοψάλανε και τον Ύμνο που ψάλλουμε μέχρι σήμερα στους Χαιρετισμούς, και που επειδή ψάλλοντάς τον όλη τη νύχτα έμειναν όρθιοι και κανείς τους δεν κάθησε, ο Ύμνος ονομάστηκε Ακάθιστος.
(Π. Β. Πάσχου, Έρως Ορθοδοξίας, σ. 146)

4.10 Ρωμανός ο Μελωδός, μεγάλος υμνογράφος

O Ρωμανός, με τους ύμνους του, χάρισε σε
όλους τους χριστιανούς τον μεγαλύτερο
λατρευτικό, μελωδικό και ποιητικό θησαυρό.

Α. Ο Ρωμανός γίνεται με τη βοήθεια
της Παναγίας εκκλησιαστικός
ποιητής και μελωδός.
Β. Αντλεί τα θέματα των ύμνων του
από την Αγία Γραφή, από έργα των Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και
από γεγονότα της εποχής του.
Γ. Η έξοχη ποιητική του ικανότητα φαίνεται από τον μεγάλο πλούτο
ιδεών, τις ζωντανές εικόνες και
το λιτό ύφος των ύμνων του.

Ο Ρωμανός ο Μελωδός στόλισε με
τους ύμνους του τις ακολουθίες
της Εκκλησίας μας
(I. N. Aγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου, Συνοριακό φυλάκιο Δοϊράνης).

Το χάρισμα της μουσικής αποτελεί δώρο του Θεού

Στην τάξη μας φέτος έχουμε ένα μεγάλο ταλέντο! Το Θοδωρή. Όπου σταθεί κι όπου βρεθεί απαγγέλλει ποιήματα που σκαρώνει ο ίδιος. Σε κάποια από αυτά, βάζει και μουσική και με το αρμόνιο τα τραγουδά στην τάξη την ώρα της μουσικής. Μαζί με πέντε άλλους συμμαθητές μας, έχει δημιουργήσει την «Ορχήστρα των μικρών μουσουργών». Την Παρασκευή, στην ώρα της Μουσικής, ο «μουσουργός» μας είχε βαλθεί να μας παρουσιάσει ακόμη ένα τραγούδι που είχε συνθέσει για την Άνοιξη. Η κυρία δεν κρατήθηκε και μας είπε: «Ο Θόδωρος σίγουρα έχει καταπιεί το βιβλίο του Ρωμανού!».
Δεν είχαμε ξανακούσει αυτή την έκφραση. Η κυρία μας εξήγησε, πως ο Ρωμανός ο Μελωδός ήταν ο μεγαλύτερος εκκλησιαστικός ποιητής και μελωδός του Βυζαντίου. Σύμφωνα με την παράδοση, πήρε το δώρο της σύνθεσης και μελοποίησης των ύμνων του κάποιο βράδυ Χριστουγέννων, καταπίνοντας ένα ολόκληρο βιβλίο που του έδωσε η Παναγία! Αμέσως το μυαλό του φωτίστηκε και ανεβαίνοντας στον άμβωνα του ναού, όπου γινόταν η Χριστουγεννιάτικη λειτουργία, έψαλλε το τροπάριο «Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει..», που μόλις είχε συνθέσει.

Ο βίος του Ρωμανού

Ο Ρωμανός γεννήθηκε στην Έμεσα της Συρίας, μια περιοχή με πολλά θρησκευτικά προβλήματα, όπου η ορθόδοξη πίστη δεν είχε γερές βάσεις. Ήταν διάκονος στον ναό της Αναστάσεως στη Βηρυτό. Aργότερα πήγε στην Κωνσταντινούπολη και έμεινε στη μονή της Θεοτόκου του Κύρου. Yποθέτουμε ότι έζησε κατά τον 6ο αιώνα, με βάση τα γεγονότα που μνημονεύει ο ίδιος στα έργα του (βρισκόταν στην ανέγερση και στα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας από τον Ιουστινιανό). Η μνήμη του γιορτάζεται την 1 Οκτωβρίου και η Εκκλησία μας τον έχει κατατάξει στους αγίους της.

Xειρόγραφο με τη θεωρία της βυζαντινής μουσικής
(I.M Παντοκράτορας, Άγιον όρος, 15ος αι.)

Το ποιητικό και μελωδικό έργο του Ρωμανού

Ο Ρωμανός θεωρείται ως ο μεγαλύτερος ποιητής της βυζαντινής περιόδου. Έγραψε περίπου 1.000 κοντάκια, αλλά έχουν σωθεί μόνο τα 335. Το εξαιρετικό έργο του αναγνωρίστηκε γρήγορα και ο Ρωμανός βρέθηκε να υπηρετεί σε σημαντική θέση μέσα στην Eκκλησία της Kωνσταντινούπολης. Αργότερα, έγινε αυλικός ποιητής του Ιουστινιανού και τιμήθηκε με τον τίτλο του «Κυρίου», ο οποίος απονεμόταν μόνο σε μεγάλης αξίας εκκλησιαστικά πρόσωπα. Τα κείμενα και οι ύμνοι του στολίζουν με το περιεχόμενο και τη μελωδία τους πολλά λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας μας.

Ο Ρωμανός εμπνέεται από τις πηγές της πίστης και την καθημερινή ζωή

Για τους ύμνους και τα κοντάκιά του, ο Ρωμανός αντλούσε θέματα από πρόσωπα και γεγονότα της Αγίας Γραφής, από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια, τους Συναξαριστές των μαρτύρων και των αγίων, από έργα των Πατέρων της Εκκλησίας, αλλά και από σύγχρονα με την εποχή του εκκλησιαστικά και πολιτικά γεγονότα.
Ο Ρωμανός γνώριζε σε βάθος την ψυχή και τις ανάγκες του ανθρώπου και έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για ζητήματα διατροφής, αγροτικής ζωής και ιατρικής. Όλη αυτή η εμπειρία του τον βοήθησε, ώστε να μεταφέρει με ζωντάνια στην καθημερινή ζωή των χριστιανών τις αλήθειες της Ορθόδοξης πίστης και τη διδασκαλία της Εκκλησίας.

Τα χαρακτηριστικά των ύμνων του Ρωμανού

Ο Ρωμανός τελειοποίησε το λειτουργικό είδος των ύμνων με την έξοχη ποιητική του ικανότητά και το πηγαίο ταλέντο του. Την ποίησή του τη διακρίνουν ο ζωηρός ενθουσιασμός, οι ζωντανές εικόνες και το λιτό ύφος. Όλα τα ιερά πρόσωπα της πίστης μας, ο Θεός, η Παναγία, ο Χριστός, οι άγγελοι, έρχονται κοντά μας χωρίς να χάνουν καθόλου από το μεγαλείο, τη σοβαρότητα ή την ιερότητά τους.
Κάθε ύμνος αποτελείται από το Προοίμιο, τους Οίκους (ο πρώτος από τους οποίους ονομάζεται Ειρμός), την ακροστιχίδα (δηλαδή τα αρχικά γράμματα των οίκων, την «άκρη του στίχου») και τέλος το εφύμνιο.
Οι ψαλμοί του Ρωμανού έγιναν η έκφραση της χαράς και της αγαλλίασης, της προσευχής και της δοξολογίας του Θεού στα χείλη των χριστιανών και από αυτούς αντλούν τη δύναμη για να παλέψουν με τις αμαρτίες τους και να γίνουν καλύτεροι, γιατί η ζωή εδώ στη γη είναι για τον χριστιανό άθληση, αγώνας και νίκη. Αυτός ο αγώνας, μαζί με τη μετάνοια και την προσευχή τον οδηγούν κοντά στο Θεό και τον σώζουν.

Οι ύμνοι του Ρωμανού του Μελωδού

Ξεκινούν με το →	Προοίμιο (Σύντομη περίληψη της υπόθεσης του ύμνου).
Ακολουθούν οι →	Οίκοι (Στροφές που συνδέονται μεταξύ τους με ακροστιχίδα).
Ολοκληρώνονται με το →	Εφύμνιο (Ο τελευταίος και σταθερός {ίδιος} οίκος του Προοιμίου και των Οίκων, κάτι σαν το σημερινό «ρεφραίν»).

Εργασίες

1. Παρατηρούμε και συγκρίνουμε τα δύο χειρόγραφα, όπου απεικονίζονται οι δύο τρόποι μουσικής γραφής, ο βυζαντινός και ο ευρωπαϊκός. Τι μας κάνει περισσότερο εντύπωση;

H BYZANTINH MOYΣIKH	H EYPΩΠA/KH MOYΣIKH

…και οι νότες της. Νη, Πα, Βου, Γα, Δη, Κε, Ζω	…και οι νότες της. Ντο, Ρε, Μι, Φα, Σολ, Λα, Σι, Ντο

2. Προμηθευόμαστε μια κασέτα ή ένα cd με βυζαντινούς ύμνους του Ρωμανού και ακούμε τους ύμνους των παραθεμάτων.

3. Ζητούμε από τον ψάλτη του ενοριακού μας ναού, να μας ψάλλει το τροπάριο: «Η Παρθένος σήμερον…», δείχνοντάς μας παράλληλα στο μουσικό του βιβλίο, τα «σημάδια» της βυζαντινής μουσικής γραφής που τον οδηγούν, ώστε να το αποδώσει σωστά.

4. Οι θρησκευτικοί ύμνοι είναι ένας τρόπος έκφρασης της λατρείας και της αγάπης του ανθρώπου προς τον Θεό. Με ποιους άλλους τρόπους φανερώνουμε τα αισθήματα και την πίστη μας στο πρόσωπο του Θεού;

Παραθέματα

YΜNOΙ ΤOY ΡΩΜΑNOY ΤOY ΜΕΛΩΔOY

Στη Γέννηση του Χριστού
Προοίμιο

Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει, και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει. Άγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι, μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσι, δι' ημάς γαρ εγεννήθη παιδίον νέον, ο προ αιώνων Θεός.

Η Παναγία σήμερα φέρνει στον κόσμο ως άνθρωπο τον Άκτιστο Θεό, και η γη προσφέρει το Σπήλαιο σ’ Αυτόν που δεν πλησιάζεται. Άγγελοι μαζί με βοσκούς δοξολογούν και μάγοι έρχονται στον δρόμο με τ’ αστέρι, αφού για χάρη μας γεννήθηκε Nέο Παιδί, ο Θεός που από πάντοτε υπήρχε.

Στα Αγια Θεοφάνια

Προοίμιο

Επεφάνης σήμερον τη οικουμένη, και το φως σου, Κύριε, εσημειώθη εφ’ ημάς, εν επιγνώσι υμνούντας σε? Ήλθες, εφάνης, το φως το απρόσιτον.

Mετάφραση

Φανερώθηκες σήμερα στην οικουμένη και το φως Σου, Κύριε, μας σημάδεψε, όσους Σε υμνούμε γιατί καταλάβαμε την παρουσία Σου. Ήλθες και φάνηκες, Εσύ, το Φως το απρόσιτο.

Στη Σταύρωση
Προοίμιο

Τον δι’ ημάς σταυρωθέντα, δεύτε πάντες υμνήσωμεν? αυτόν γαρ κατείδε Μαρία επί του ξύλου και έλεγεν: Ει και σταυρόν υπομένεις, συ υπάρχεις ο Yιός και Θεός μου.

Mετάφραση

Εκείνον που σταυρώθηκε για μας, ελάτε όλοι να υμνήσουμε. Αυτόν, λοιπόν, αντίκρισε πάνω στον Σταυρό η Μαρία και έλεγε: Αν και υποφέρεις στο Σταυρό, για μένα είσαι ο Yιός και Θεός μου.

4.11 Κασσιανή, η μοναδική βυζαντινή υμνογράφος

Η Κασσιανή, η σημαντικότερη ποιήτρια
του Βυζαντίου, θεωρείται μία από τις
μεγαλύτερες ποιήτριες όλων των αιώνων.

Α. Τη Μεγάλη Τρίτη το βράδυ
όλοι περιμένουν το περίφημο
τροπάριο της Κασσιανής.
Β. Η Κασσιανή δεν είχε μόνο
αρχοντική καταγωγή και μεγάλη
ομορφιά αλλά και πλούσιες γνώσεις
σε πολλές επιστήμες.
Γ. Η Κασσιανή χάνει τον θρόνο
της βασίλισσας, αλλά κερδίζει
την Ουράνια Βασιλεία.

Η Αγία Κασσιανή προτίμησε να χάσει
τη δόξα και τα μεγαλεία μιας αυτοκρατορικής ζωής και να
ζήσει υπηρετώντας τον Χριστό
(τοιχογραφία Kαθολικού I. M. Aγ. Στεφάνου Mετεώρων).

Τη Μεγάλη Τρίτη ψάλλουμε το τροπάριο της Κασσιανής

Όλη τη Mεγάλη Εβδομάδα, οι χριστιανοί πηγαίνουν στις Εκκλησίες, για να παρακολουθήσουν την Ακολουθία του Νυμφίου. Τη Μεγάλη Τρίτη το βράδυ, όμως, έχουν ένα πρόσθετο λόγο να μη λείπουν. Θα ακούσουν να ψάλλεται το περίφημο τροπάριο της Κασσιανής: «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…». Οι ψάλτες συναγωνίζονται ποιος θα το ψάλλει μελωδικότερα, ενώ οι πιστοί παρακολουθούν με κατάνυξη. Ποια είναι όμως αυτή η μεγάλη ποιήτρια, που εμπνεύστηκε αυτό το υπέροχο ποίημα;

Η καταγωγή της Κασσιανής

Το πραγματικό όνομα της Αγίας ήταν Εικασία ή Κασσία. Η Κασσιανή έζησε τον 9ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη και καταγόταν από ευκατάστατη οικογένεια. Σπούδασε, στο περίφημο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, Θεολογία, Φιλοσοφία και Φιλολογία. Έτσι, κατάφερε να αξιοποιήσει περισσότερο το πλούσιο ποιητικό της ταλέντο.

Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος αναζητά σύζυγο – Η Κασσιανή είναι υποψήφια

Την εποχή εκείνη, αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ο Θεόφιλος. Και, όπως συνηθιζόταν τότε, ο αυτοκράτορας κάλεσε δώδεκα από τις ωραιότερες και επιφανέστερες αρχοντοπούλες της Αυτοκρατορίας, για να διαλέξει μία απ’ αυτές για σύζυγο. Ανάμεσά τους ήταν και η εικοσάχρονη Κασσιανή. Στα ανάκτορα, όπου συγκεντρώθηκαν οι υποψήφιες, έγινε μεγαλόπρεπη γιορτή. Σύμφωνα με τις αρχές του παλατιού, ο αυτοκράτορας θα μιλούσε με καθεμία ξεχωριστά και σ’ αυτήν που θα διάλεγε τελικά, θα έδινε ένα χρυσό μήλο.

Ο διάλογος του αυτοκράτορα με την Κασσιανή

Έτσι και έγινε. Ο αυτοκράτορας είδε τις δέκα πρώτες υποψήφιες και απέμεναν μόνο δύο. Η Θεοδώρα και η Κασσιανή. Πλησιάζοντας την Κασσιανή, θαμπώθηκε από την

ομορφιά της. Για να δει, όμως, αν και η προσωπικότητά της ήταν ανάλογη με την εξωτερική της εμφάνιση, τη ρώτησε, εάν πιστεύει ότι όλα τα κακά, που ταλαιπωρούν τους ανθρώπους, προέρχονται από τη γυναίκα. Εννοούσε φυσικά την Εύα, που με την παρακοή της παρέσυρε τον Αδάμ κι έτσι έχασε ο άνθρωπος τον Παράδεισο.
Η Κασσιανή, όμως, που αγαπούσε το Θεό και την αλήθεια πιο πολύ από τον θρόνο που της πρόσφερε ο Θεόφιλος, απάντησε με θάρρος στον αυτοκράτορα: «Ναι, αλλά και από τη γυναίκα πηγάζουν όλα τα καλά», εννοώντας την Παναγία που γέννησε τον σωτήρα μας, τον Χριστό. Όταν ο αυτοκράτορας άκουσε αυτή τη θαρραλέα αλλά και σωστή απάντηση, θύμωσε. Αν και αναγνώρισε μέσα του την ανωτερότητα της Κασσιανής, έδωσε το χρυσό μήλο στη Θεοδώρα, η οποία τελικά έγινε αυτοκράτειρα.
Η Κασσιανή δεν πικράθηκε που έχασε τον επίγειο θρόνο. Αντίθετα χάρηκε, γιατί, ελεύθερη πλέον, θα ικανοποιούσε τον μεγάλο πόθο της, να υπηρετήσει τον αγαπημένο της Χριστό. Έχτισε ένα μοναστήρι, έγινε μοναχή κι έζησε εκεί την υπόλοιπη ζωή της, γράφοντας τους υπέροχους ύμνους της.

Το ποιητικό έργο της Κασσιανής

Στο μοναστήρι της, η μοναχή πλέον Κασσιανή, έγραψε πολλούς ύμνους, που ψάλλονται μέχρι και σήμερα στις Εκκλησίες. Στα ποιήματά της αυτά χρησιμοποιεί δυνατές εικόνες και παρομοιώσεις, παραλληλισμούς και αντιθέσεις. Θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες ποιήτριες όλων των αιώνων και είναι η σημαντικότερη ποιήτρια του Βυζαντίου. Μερικοί από τους πιο γνωστούς ύμνους της είναι:

α) Το Δοξαστικό των Χριστουγέννων, όπου περιγράφεται το πώς η γέννηση του Χριστού έφερε την ενότητα μεταξύ των ανθρώπων που πίστεψαν σ’ αυτόν και γι’ αυτό τον λόγο τον δοξάζει.
β) Το Ιδιόμελο της Μεγάλης Τετάρτης, που ψάλλεται τη Μ. Τρίτη το απόγευμα, το γνωστό «τροπάριο της Κασσιανής», όπου η Αγία ζητά από το Θεό να τη συγχωρήσει για όσες αμαρτίες έχει κάνει στη ζωή της.
γ) Ορισμένα τροπάρια από τον Κανόνα του Μεγάλου Σαββάτου, που τον ακούμε κάθε Πάσχα, λίγο πριν πάρουμε το Άγιο Φως και τα οποία προαναγγέλλουν την Ανάσταση του Χριστού.

Εργασίες

1.Πώς κρίνετε την απάντηση της Κασσιανής στον Αυτοκράτορα, για την αξία της γυναίκας;
2.Πριν έρθει ο Χριστός στον κόσμο, η θέση της γυναίκας ήταν κατώτερη από αυτή του άνδρα. Μέσα από ποιο πρόσωπο πιστεύει η Εκκλησία μας, ότι η γυναίκα πήρε τη θέση που της άξιζε πραγματικά στην ιστορία και στη ζωή και για ποιο λόγο;

3.Συμπληρώνουμε τα κενά με την ιστορία της Κασσιανής.
Τη Μεγάλη …….......… ψάλλεται το περίφημο τροπάριο της Κασσιανής: «Κύριε …………………………………………………………………». Το πραγματικό όνομα της Κασσιανής ήταν ……………….… ή ………………… . Στο Πανεπιστήμιο σπούδασε ………………, …….……………, ……………… . Ο Θεόφιλος κάλεσε δώδεκα αρχοντοπούλες για να …....................…………………………… και σ' αυτήν που θα διάλεγε τελικά θα ……………….…………………………… . Από όλες, απέμεναν μόνο δύο: η ……………………… και η …………………… . Ο αυτοκράτορας είπε στην Κασσιανή ότι ………………………………......................…………. . Η Κασσιανή απάντησε ότι «από τη γυναίκα …………………….………………………». Η Κασσιανή έτσι έχασε τον θρόνο κι έγινε ………………… . Από τους πιο γνωστούς ύμνους της είναι: Το ………........…… των ……………………, το ……………..…….. της ………………......…………………, και ορισμένα ………...………. από τον Κ……………… του ……………… …………………. .

Παραθέματα

Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή,
την σην αισθομένη θεότητα, μυροφόρου αναλαβούσα τάξιν,
οδυρομένη μύρα σοι προ του ενταφιασμού κομίζει…
Δέξαι μου τας πηγάς των δακρύων,
ο νεφέλαις διεξάγων της θαλάσσης το ύδωρ…
Kαταφιλήσω τους αχράντους σου πόδας...
Ων εν τω Παραδείσω Εύα, το δειλινόν,
κρότον τοις ωσίν ηχηθείσα, τω φόβω εκρύβη…

Mετάφραση

Κύριε, η γυναίκα που σ’ αμέτρητες έχει πέσει αμαρτίες,
τώρα που η θεότητά σου μίλησε στην καρδιά της, γίνεται σαν τις μυροφόρες
και με σπαραγμό σού φέρνει μύρα πριν από τον ενταφιασμό σου…
Δέξου τα ποτάμια των δακρύων μου, εσύ που τα νερά των θαλασσών μεταβάλλεις σε νέφη…
Άσε με να καταφιλήσω αυτά τα αμόλυντα πόδια... που μόλις άκουσε τον ήχο των βημάτων τους η Εύα κάποιο δειλινό στον Παράδεισο,
κατατρομαγμένη κρύφτηκε…

((Κασσιανής, Ιδιόμελο της Μ. Τετάρτης)
Όταν ο Αύγουστος έγινε ο μόνος κυρίαρχος πάνω στη γη, τότε έπαψαν να υπάρχουν πολλές εξουσίες. Αλλά και Συ, όταν έγινες άνθρωπος και γεννήθηκες από την αγνή Παναγία, καταργήθηκαν οι πολλοί θεοί των ειδώλων. Oι πόλεις βρέθηκαν κάτω από βασιλεία που ανήκει σ’ αυτό τον κόσμο, τα έθνη όμως πίστεψαν στην εξουσία ενός Θεού. Oι λαοί μετρήθηκαν με διαταγή του Καίσαρα. Oι πιστοί πήραν τη σφραγίδα της Θεότητάς σου, εφόσον έγινες άνθρωπος, Εσύ ο Θεός μας.
(Κασσιανής, Δοξαστικό των Χριστουγέννων)